Либоснинг тузилиши ва бардошлилиги - Текстиль - Рефераты

Либоснинг тузилиши ва бардошлилиги

Загружено в:

01.05.2023

Скачано:

0

Размер:

721.5 KB

Либоснинг тузилиши ва бардошлилиги Режа: 1. Тикувчилик буюмларининг кўрик таснифланиши. 2. Либос қисмларининг қўриниш-тузилиш услублари 3. Тикув буюмлар деталларни шакллантириш усуллари 4. Либос қисмларининг шаклини пухталаш услуби. 5. Тикув маҳсулоти, материаллар ва пакетларнинг шаклан бардошлилигини баҳолаш. Либоснинг шаклан бардошлилигига таъсир этувчи омиллар.

Тикувчилик буюмларининг кўрик таснифланиши. Тикувчилик буюмни ташқи мураккаб шакл мажмуини ифода этади. Либоснинг кўринишини кўздан кечирганда, албатта унинг ташқи ҳамда ички кўринишини фарқлай билиш керак. Гарчи либоснинг ички кўриниши, ўлчам ва одам танасининг қадди- қомати билан белгилансада, аммо у одамнинг аниқ нусхаси ҳисобланмайди. Ички кўриниши, жиддий равишда одамнинг либос кийиб юришидаги қулайликларга албатта ўз таъсирини ўтказмай қолмайди. Ташқи кўриниш эса либос композициясининг асосий ақсиатиридан бири бўлиб, у кўринишнинг ички томони билан бевосита алоқадор саналади. Шунингдек, у айнан ҳозирги даврдаги мода йўналишларига мос эканлиги билан ажралиб туриши лозим. Либоснинг ташқи кўриниши уни эстетик идрок эта олиш билан белгиланади, ана шу боис, келажакда кўринишнинг тузилиши ва шаклан бардошлилик масалалари кўтарилганда, айнан либоснинг ташқи кўришини чиқилади. Қуйида тақдим этилаётган тикувчилик буюмларининг таснифи, либосдаги қисмлар ва маҳсулотнинг яхлит бир қобиғи позицияси нуқтайи назаридан ишлаб чиқилган. Тикувчилик буюмларининг кўринишнинг таснифланишининг кўриб чиқамиз. 1. Либоснинг шаклини биринчи навбатда силует (бир рангда ишланган контур сурат) га боғлиқ бўлмаган тарзда ажратилади. Силует — бир текисдаги тасвир бўлиб, у предметнинг ташқи кўриниши саналади. Шунингдек, у модани белгилаб берадиган композициянинг асосий ақсиатиридан бири ҳисобланади. Замонавий моделлашда либосларнинг бир қанча йетакчи кўринишлари қабул қилинган бўлиб, у одамнинг танасига ёпишиб туриши билан фарқланади. Учта асосий силует классик саналади : a) ёпишиб турувчи (хипча белли); b) ярим ёпишиб турувчи; v) бир текис турувчи.

Айрим бир даврларда бошқа силуетлар ҳам модага айланади. Бунга трапеция силуетини мисол сифатида келтириш мумкин. Шунингдек, либоснинг шаклини силует чизиқлари билан ҳам белгилашади, у ўз навбатида, маҳсулотни фа ва кесим шаклида идрок этишга кўмак беради, либос шаклининг ҳажми ҳамда ташқи кўринишидаги мутаносибликни тавсифлайди. Ана шу тарзда силует чизиқлар, маҳсулотнинг силуетини ҳошиялайди . 2. Либоснинг шакли бичим(андаза)ига қараб ҳам ажратилади. Бичим (андаза) либоснинг умумий конструктив хусусиятини белгилайди. Бичимни либоснинг йелка ва бел қисмига ажратишади. Либосдаги йенг бичими қўл қисмининг бичими билан уланишида ва маҳсулотнинг асосий қисмларидаги бўйлама ҳамда кўндаланг чокларни ажратишда намоён бўлади. Либоснинг бел қисми чокларнинг ўрнашган йўналиши ва миқдори билан характерланади. Шунингдек, тикувчилик буюмларининг қисмлари бутунлигича ва яхлит бичилган ҳам бўлади. 3. Бичим ўзининг мавжудлиги, жойлашганлиги ва маҳсулотнинг юқори қисмидаги конструктив шаклга эга чизиқлари билан ҳам ажралиб туради. Конструктив чизиқлар – шундай чизиқларки (асосан чоклар), улар шаклнинг ҳажмини яратиш мақсадида, либоснинг юқори қисмини алоҳида қисмларга бўлишда ишлатилади. 4. Либоснинг юқори қисми одамнинг танаси билан алоқага киришиш турига қараб таянувчи ва таянмайдиганга ажратилади. 5. Юқори таянч қисмига либоснинг алоқага киришувчи жойлари ва одамнинг танаси киради. Либоснинг юқори қисмидаги таянч бироз кўпроқ ёки камроқ даражада одам танасига зич ёпишган ҳолда унинг қоматини такрорлайди. Баъзи бир маҳсулотларнинг ёпишиб турувчи елка қисмдаги зичлик иккита – юқори ва пастки таянч нуқталарига эга бўлиши ҳам мумкин. Юқори қисмдагиси кўтариб турувчи, қуйи қисмдагиси эса, уринма таянч нуқталари саналади. Таянч бўлмаган ҳудудларга деб либоснинг ички юқори қисми билан одам танаси ўрталиғидаги оралиқларга айтилади. Либоснинг

таянч бўлмаган юқори қисмлари одам танасини йетарли даражада аниқ кўрсатмайди ёки унга умуман мувофиқ келмайди. 6. Тикувчилик буюмлари қисмларининг текисликда жойлаштирилиши бўйича фазовий ва ясси қобиқдек таснифланиши қабул қилинган. Фазовий қобиқ – тикувчилик буюмларининг бўртма қисмлари текисликка тўлиқ жойлашмайди (олд қисм, орт қисм в.б.). Ясси қобиқ – тикувчилик буюмлари қисми бўлиб, тўлиқ бичилган матолар ёйилмасини қийшиқ чизиғини егилтириш йўли билан ва текисликка жойлаштирилиши (йенг, ёқа в.б.) орқали ташкил топган. 7. Тикувчилик буюмларининг шаклий тузилиш қисмлари услубига кўра, конструктив, технологик ва комбинацияланган услубда олинган қобиқларга бўлинади. 8. Тикувчилик буюмлари қисми шаклий мустаҳкамлик усулига кўра, конструктив, технологик ва комбинацияланган услубда олинган қобиқларга бўлинади. 9. Либос қисмларининг материал қатламлари сони бир қаватли, икки қаватли ёки кўпқаватли қобиқларни ўзида акс эттиради. Бир қаватли қобиқ либоснинг юқори қисмидаги материални ташкил этади. Икки ёки ундан ортиқ қаватли қобиқ либоснинг юқори қисмидаги материал ва қўшимча қатлам материаллардан иборат бўлади. Бунда у турли хил функцияга эга вазифаларни – маҳсулотлар шаклини қайд этиш, қистирма материаллар, иссиқликни ушлаб турувчи материаллар, астарбоп материаллар ва ҳ.к. ларни қамраб олади. Тикувчилик буюмларини таснифлашда кўриб чиқилган белгилар жадвалда келтирилган. жадвал. Тикув маҳсулотлари шаклининг таснифи № Tasniflash bеlgilari Qоbiqlarning gradatsiya shakli 1 Siluyet Yopishib (zich) turuvchi Yarim yopishib turuvchi

Bir t е kis B о shqalar (m о daning yo’nalishlariga qarab). 2 Bichim Yelkaga о id lib о s: y е ngning astari; b е l va о ld bo’laklarni turi va yo’nalishi bo’yicha ajratish; Lib о sning b е lb о g’ qismi: bo’ylamasiga ajratish bilan; ko’ndalanggiga ajratish bilan. 3 О damning tanasi bilan bo’ladigan al о qa turi Tayanch (tutib turuvchi va urinma to’g’ri chiziq) Tayanch bo’lmagan. 4 Bir tеkisda yotqizmоq Mak о nga о id Yassi, bir t е kis 5 Shakliy tuzilish uslublari Mavjud uslublar: kоnstruktiv; tехnоlоgik; kоmbinatsiyalangan. 6 Shakliy mustahkamlik usuli Mavjud usullar: kоnstruktiv; tехnоlоgik; kоmbinatsiyalangan. 7 Matеriallarning qavatlar miqdоri Bir qavatli Ikki qavatli Ko’pqavatli Либос қисмларининг қўриниш-тузилиш услублари. Тикувчилик буюмларининг асосий сифат кўрсаткичи, ясси материаллар (матолар, трикотаж полотнолари ва ҳ.к.) дан олинган шакл ҳажмининг бардошлилигида намоён бўлади. Бунда тикувчилик буюмларининг қўриқни услублари билан шаклий тузилишнинг амалдаги усулларини аниқ-тиниқ фарқлай билиш керак. Тикувчилик буюмларининг қўриш-тузилиш услублари, унинг конструкциясини ишлаш жараёнида лойиҳалаштирилади.

Шу билан бир қаторда ясси материалдан исталган қўришнинг ҳажмини олиш усуллари ҳам ишлаб чиқилади. Энди тикувчилик буюмлари қисмларининг қўриниш тузилиши методлари билан батафсил танишиб чиқсак (схема). Қўриниш тузилишни учта асосий услубга ажратиш мумкин: конструктив, технологик ва комбинацияланган (қурама). Конструктив услуб. Конструктив услуб бу – яхлит тарздаги газлама ва яхлит тарзда тўқилган либос турларини яратиш услуби саналади. Шунингдек, у ўз ичига либос турлари ва уларни яратиш услуби, ясси қисмларни бирлаштирган ҳолда қўриш ҳажмига эришиш кабиларни қамраб олади. Яратилган шакл (қиёфа) тикувчилик буюмнинг талаб қилинган кўринишига эришишга имкон беради. Яхлит тарздаги газлама ва яхлит тарзда тўқилган матолар бевосита тўқиш ускунаси ёки трикотаж машинасида тайёрланади. Тикув буюмлар деталларни шакллантириш усуллари

схема. Тикув маҳсулотлари қисмларининг қўриниш тузилиш услублари схемаси.

Маҳсулотнинг қўриниш ҳажмидаги шаклланиш, материалнинг характерли тизими ўзгариши ҳисобига бойиб боради. Масалан, агар материалнинг зичлиги горизонтал бўйлаб катталашса (матонинг асосидаги иплар миқдори ёки трикотаж матолардаги измалар миқдори), унда унинг эни борасидаги геометрик ўлчамлари кичраяди. Шунингдек, материал тузилишида чўзилувчан (эластик) иплардан фойдаланишнинг ҳисобига маҳсулотнинг геометрик ўчламларини ўзгартириш ҳам мумкин. Конструктив услубда либос қисмининг ҳажмли шакли материални турли текис шаклли қисмларга бўлиш, шунингдек, конструктив элементларни киритиш ҳисобига вужудга келади: витачка, релйеф, бурма в.б. Либос деталларининг шаклий ҳажмини конструктив услуб орқали олиш жараёнида материалларнинг хусусиятлари амалда ҳисобга олинмайди. Конструктив услуб бир қатор эътиборли жиҳатларга эга. У универсал, уни барча турдаги материалларга қўллаш мумкин, шунингдек, у либосга талаб этиладиган даражадаги кўплаб шаклий ҳажмларни пишиқ, мустаҳкам тарзда бириктириш ва бехато ишлаб чиқариш имконини ҳам беради. Бироқ ушбу услубнинг камчилиги сифатида шу нарсани таъкидлаб ўтиш жоизки, унда шакл ҳажмига эга бўлишда бўлакларга ажралиш миқдори ортади, бу эса, ўз навбатида материал харажатининг ўсишига ҳамда тикувчилик буюмларини тайёрлашда сермашаққат меҳнатни талаб этади. Шунингдек, материаллардан тикувчилик буюмларини тайёрлашда конструктив услубдан фойдаланилган вақтда, у баланд даражадаги берчлик (қаттиқлиги) билан фарқланади. Бунда олинган шакл ўзининг серқирралиги ҳамда чизиқларнинг силлиқ эмаслиги билан кўзга яққол ташланиб туради. Шаклнинг янада силллиқ ва уйғунлик касб этишида қўшимча равишда технолигик усуллардан фойдаланиш лозим бўлади. Технологик услуб. Турли хилдаги тикув маҳсулотлари қисмларининг шакл ҳажмини яратишда технологик услуб – ясси материал шаклини ўзгартиришда (деформациялашда) қуйидагилар ҳисобига ўз таъсирини ўтказади:

• қалин материални сиқиш (қисиш); • материалнинг чўзилиши; • матода танда ва аркок иплари, шунингдек, трикотаж матоларда изма қатори ва устуни орасидаги бурчакларни ўзгартириш; • материални мажбурий равишда қисқартириш (кириштириш); • материални эгиш (букиш); • материалга турли комбинациялар орқали таъсир ўтказиш; • тик чизиқли ясси материалга шаклни ўзгартирувчи кучлар орқали таъсир ўтказиш (ситмоқ); • маҳсулотни толали марс ёрдамида босиш; • полимерлар қоришмаси ёки уларнинг эритмасидан либос қисмларини қуйиш. Тикувчилик буюмларини тайёрлашда қалин материални сиқиш (қисиш), сиқилишнинг кучланиши (чўкиши) натижасида рўй беради ва ундан тез-тез фойдаланилади. Тикувчилик буюмларини қисмларига: либос ёқаси орасига қўйиладиган дағал матонинг четлари, қайтарма ёқанинг чизиқлари, йенгларнинг қуйи қисми ва, умуман, бутун маҳсулотга ишлов беришда материалнинг ботиши (чўкиши) муҳим аҳамиятга эга. Бироқ, шуни ҳам таъкидлаш жоизки, ҳозирги пайтда юқори сифатли тикувчилик буюмлари – либослар, қирраларининг ҳажми билан фарқланади. Аммо ушбу қисмларга пресслаш жараёнлари қўлланилмайди. Бу, шубҳасиз тарзда замонавий мода тенденциялари томонидан баён этилган. Шу билан бир қаторда фазовий қўриниш кўп ҳам аҳамият касб этмайди, сабаби, либослар учун мўлжалланган қалин материалларнинг кўпчилиги, либоснинг бошқа геометрик ўлчамларига нисбатан камчиликни ташкил қилади. Либос қисмларининг фазовий шакл тузилишида кўпинча чўзиқ (узайтирилган) материаллардан фойдаланилади; ушбу материал, кучли чўзиш (кенгайтириш) ёрдамида ҳосил бўлади. Либос қисмлари шаклининг турлилиги чўзилиш кучи турли йўналишларда ишлатилади, у материалнинг асосий тузилиш элементлари

деформациясига сабаб бўлади, шунингдек, танда ва аркок иплари ҳамда трикотаж матоларда изма қатори ва устуни орасидаги бурчакларни ўзгартиради. Турли хилдаги маҳсулотлар қисмларининг қўриниш тузилишида чўзиш (кенгайтириш) усулидан фойдаланилади. Технологияда, бир қатор ҳолатларда ушбу ҳаракат узайтириш деб ҳам аталади. Либос қисмларининг шаклий тузилишида қўлланиладиган чўзиш (кенгайтириш) дан ташқари, яна ясси материални сиқиш (қисиш) дан кенг фойдаланилади. Шаклий тузилишнинг ана шундай услубини мажбурий қисқартириш ёки кириштириш деб аталади. У масалан, кўкрак атрофида шаклий ҳажмни олишда ишлатилади. Шунингдек, эркак ва аёллар устки либосининг орқа томонидаги шаклий ҳажмни яратишда кириштириш – елка кесиклари ва ўмуз бўйлаб ўтказилади. Чўзиш ва мажбурий қисқартириш ёрдамида бир қатор буюмларнинг шаклий ҳажмини олишда бир вақтнинг ўзида либоснинг қўшни қисмларидан ҳам фойдаланилади. Масалан, енглар ва либоснинг юқори қисмига шаклий ҳажм, енгнинг тирсак кесиги ва олд томон кесиги чўзилишининг мажбурий қисқартирилиши ҳисобига амалга оширилади. Трикотаж мато (қалин тури) ва матолар тўрсимон материаллар сирасига киради. Шунинг учун иплар асосидаги бурчаклар остига берилган чўзиш кучи (ёки трикотаж матоларга йўналтирилган изма устунчалари) матонинг тўрсимон бурчакларидаги ўзгаришларга олиб келади. Деформациянинг ушбу туридан фойдаланиш либос қисмларининг кўплаб мураккаб шаклларига эга бўлишга имкон туғдиради. Биринчи марта матонинг юқори қисмини қўриниш бўйича шаклий бўйича кийинтириш масаласи математик, академик П.Л.Чебешев томонидан ҳал этилган. Ёйилмани ҳисобининг асосий масаласи бу рационал шаклни аниқлаш, чокнинг оз миқдори ва ёйилманинг минимал майдонида энг оддий услубда берилган юзани текис материалда кийдиришни таъминлаш бўлади. Ясси ва сатҳ қобиқларини материалга ишлов бериш асносида таъсир ўтказиш ҳисобига олиш мумкин. Бу, ўз навбатида, бурчак тўрларининг ўзгаришига

олиб келади. Қоидага кўра, ушбу қўриниш буйича тузилиш услубидан фойдаланганда, бир вақтнинг ўзида материаллар элементларида содир бўладиган чўзилувчанлик тузилиши 2%дан ошмаслиги лозим. Ушбу ўчлам у қадар аҳамиятли эмаслиги боис, унга эътибор қилмаса ҳам бўлади. Шунингдек, ушбу услубдан фойдаланиш либоснинг бутун қисмларига эга бўлиш имконини беради ва у либосни эксплуатация қилиш даврида ўзининг юқори даражадаги бардошлилиги билан ажралиб туради. Хусусан, бутун бичимли йенглар ва костюмлар, пальто ҳамда бошқа турдаги устки кийимларни ҳам олиш мумкин бўлади: олд ости бутун бичимли маҳсулотлар, ёқалар, бутун бичимли қуйи ёқа, шимлар (ён томондаги чокларсиз) ва бошқалар. Жўн тарздаги силлиқ геометрик шаклларга эга маҳсулотлар (цилиндр, конус), материалнинг эгилувчанлиги ҳисобига олинади. Бу ҳолатда маҳсулотнинг чўзилувчанлик даражаси унинг тузилиши ва берқ материалнинг эгилувчанликка мойиллиги билан белгиланади. Материалнинг драп(қалин мовут)лилиги ҳисобига янада мураккаб шаклий ҳажмларни яратиш мумкин. Ушбу турдаги маҳсулотларга эркин, юмшоқ бурамали юбкалар, енгларнинг баъзи бир формалари, бурмалар, жабо (ёқанинг четидаги тўр ёки матодан қилинган бурма ҳошия) ва бошқалар киради. Таянчга эга бўлмаган маҳсулотларни яратишда шаклий ҳажм ва аниқ кўринишдаги силуетни таъминлаш талаб этилади. Ана шу жиҳатни албатта ҳисобга олиш керак бўлади. Шу боис, материалнинг бир пайтдаги қаттиқлиги ва эгилувчанлик хусусиятини акс эттирувчи бурмабоплик ҳам инобатга олиниши зарур бўлади. Либосларнинг кўплаб турларидаги шаклий ҳажми эгалик, материалга ҳар хил комбинациялар орқали таъсир ўтказиш йўли билан амалга оширилади. Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, либоснинг бир қатор қисмларини олишда, бир пайтнинг ўзида буюмнинг бошқа қисмларида ҳам чўзиш ва мажбурий қисқартиришдан фойдаланилади. Либосда бурама ҳосил қилишда, бирданига материални эгиш ва эни бўйлаб сиқиш жараёни олиб

борилса, ясси қобиқларнинг қўриниш тузилишини ҳосил қилишда эса, ёйилгандаги эгилувчанлик ва материалнинг тармоқли бурчаклари орқали амалга оширилади. Термопластикли синтетик материаллардан тайёрланган либос қисмларининг шаклий тузилишини сиқиб чиқариш (ситиш) услуби орқали ўтказса ҳам бўлади. Ушбу услубни амалга ошириш учун, намлик берилмаган ҳолда, материалларга турли режимларда термик таъсир ўтказиш лозим. Либос қисмлари ҳажмининг шаклий бардошлилигини ҳеч қандай чокларсиз, шунингдек, ичига қайтариб тикиладиган захира чокларни олиш мақсадида, листланган материалларни босиш (сиқиш) ишлари олиб борилади (мисол учун, сийнабандларнинг палла шаклидаги ўйиқлари, бош кийимлари, костюмлардаги қистирмалар ва ҳ.к.). Шунингдек, баъзи бир буюмларнинг шаклини (масалан, бош кийимлар) сертолали массани босиш орқали пайдо бўлган маҳсулотлар ёрдамида ҳам олишади. Либоснинг турли қисмларини полимерлар эритмаси ва уларни қуйиш услуби орқали ҳам тайёрлаш мумкин (масалан, қўлқоплар, нишонлар ва шунга ўхшаш буюмлар). Комбинацияланган (қурама) услуб. Либос қисмларининг шаклий тузилишида хилма-хил таъсирлар ва технологик услублардан фойдаланилаётганда, кўпинча комбинацияланган услубни қўллашади. Зеро, ушбу услуб конструктив ва технологик йечимлар уйғунлигини ўзида мужассам этган. Масалан, аёллар либосларининг юқори қисми: курак ҳудуди атрофидаги барча деталларнинг шаклий тузилишида захира чоклар ва мажбурий қисқартиришлар қўлланилади. Шаклий тузилишнинг технологик услубини амалга оширишда қисиш, чўзиш, тўрли бурчакларнинг ўзгариши, мажбурий қисқартиришлар ва комбинацияли таъсир ўтказиш ҳисобига шаклнинг ҳажмини қўлга киритиш назарда тутилади. Бунда ўз навбатида, намчил ҳамда илиқ-иссиқ қайта ишлашдан фойдаланилади. Илиқ-иссиқ ва намчилликнинг биргаликдаги

таъсири шаклий тузилиш жараёнини анча йенгиллаштиради, механик таъсир эса, материални ясси ҳолатдан эркин ҳолатга ўтказади. Илиқ-иссиқ ва намлик ишлов беришда шаклнинг ўзгариш жараёни статистик ва динамик режимлар орқали содир бўлади. Шаклнинг статистик ўзгариши узлуксиз равишда материалга босим ўтказиш орқали юзага келади. Шунингдек, бу ҳолат бир вақтнинг ўзида пресс ускунаси орқали пресслаш ёрдамида иссиқ ва намчилликка таъсир ўтказиш ёхуд буғли манекенлар, ёки ясси шаблонлар орқали ҳам рўй бериши мумкин (ясси қобиқларнинг шаклий тузилиши учун). Шаклдаги динамик ўзгариш материалга иссиқ ва намлик билан биргаликда ёки шаклий тебранишнинг даврий механик таъсири остида амалга оширилади. Иссиқ-намлилик қайта ишлови, либослар қисмларида турли шаклий ҳажмига эга бўлиш имконини беради: олд қисм, орқа (бел) қисми, йенглар, ёқалар ва бошқалар. Материални эгиш йўли билан юқори қисмидаги таянчга эга бўлмаган шаклни олишда, шаклий тузилишнинг махсус усулларидан фойдаланиш талаб этилмайди. Зеро, маҳсулотдаги шаклни материалнинг қаттиқлиги ва бўрмабопдан рационал фойдаланган ҳолда олинади. Шундай қилиб, тикувчилик буюмини тайёрлаётганда унинг шаклий тузилиш услубини аниқ тасаввур эта олиш даркор. Аммо тикувчилик буюмини тайёрлашда шаклий ҳажмига эга бўлишнинг ўзи йетарли эмас. Бунда либосдан фойдаланиш жараёнида шаклнинг сақланиб қолинишини таъминлаш лозим. Қисмларнинг шаклнинг мустаҳкамлаш усуллари ҳамда либоснинг қўриниш ҳолатига таъсири масалаларини кўриб чиқиш, яна бир муҳим омил саналади. Либос қисмларининг шаклини пухталаш услуби.

Тикувчилик буюмларини лойиҳалаш ва тайёрлаш жараёнида бир текис материаллардан турғун ҳажмнинг шаклини яратиш масалалари ҳал этилади. Либоснинг шаклий ҳолати – либос кийилганида режалаштирилган вақт мобайнида ишлаб чиқариш жараёнида, шунингдек, ишлаб чиқарувчининг фойдаланиш учун белгиланган шартларини бажаришда маҳсулотнинг шаклини сақлаб қолиш лаёқатини ўзида мужассам этади. Либоснинг шаклий ҳолати энг биринчи навбатда фойдаланиладиган материалларнинг қуйидаги хусусиятлари: чўзилувчанлиги, таранглиги, қаттиқлиги, бўрмабоплиги, ғижимлилиги ва ҳ.к.лар билан белгиланади. Либосни лойиҳалаш ва тайёрлашнинг барча босқичларида рационал шартларни ҳисобга олган ҳолда материалларни тўғри танлай билиш, қўринишни яҳши бўлган буюмни олиш имкониятини беради. Либос шаклини яҳшилашнинг уч хил усулини ажратиб кўрсатиш мумкин: конструктив, технологик ва комбинацияланган (аралаш) (расм). Либос қисмларининг шаклий тузилиши услуби бевосита у ёки бу усулларни танлаш билан белгиланади. Шакл тузилишининг конструктив услубидан фойдаланилганда шакл ҳажмини яхшилаш усулларини қўллаш мутлақо керак эмас. Шакл тузилишининг технологик ва комбинацияланган услубидан фойдаланиш материалга турли деформация кучларнинг таъсири орқали кўзда тутилади. Натижада маҳсулот шаклининг ҳажми материалга ўтказилган деформациялар туфайли юзага келади. Шубҳасиз ушбу деформациялар мустаҳкамланган бўлиши керак. Акс ҳолларда кескин деформация ҳолатига келган маҳсулотда релаксацион жараён ривожланади, у бўлса ўз ўрнида маҳсулот шаклини ўзгариб кетишига олиб келади. Кийим шаклини мустахкамлаш услублари

Либос шаклини мустаҳкамлаш услуби схемаси. Либос қисмлари шаклини мустаҳкамлашнинг конструктив усуллари. Либос қисмлари шаклини мустаҳкамлашнинг конструктив усуллари жуда юқори турғунликни таъминлаб беради. Биринчи навбатда, шаклни мустаҳкамлашнинг конструктив усулларига маҳсулотнинг шаклан бардошлилигини яратиш учун жуда муҳим саналган рационал лойиҳа киради. Маҳсулот инсон томонидан фойдаланиш қулайлиги билан бутунлай таъминланадиган ҳолатдагина лойиҳа рационал бўлиб ҳисобланиши мумкин, яъни инсон танасига статик ва динамик мувофиқ бўлса. Статик мувофиқлик тушунчаси либос лойиҳасининг инсон танасининг шакли (баланс) ва ўлчамлар мутаносиблигига мувофиқлигини ўз ичига олади. Динамик мувофиқлик маҳсулотнинг этак қисми қўл кўтарилган вақтда ўзгариши, кийинган инсоннинг ҳаракатда максимал тебраниши ва фойдаланиш

жараёнида либос қисмларини деформация даражасига қараб баҳоланади. Рационал лойиҳадан фойдаланиш маҳсулот материалининг шаклига кўпмаротаба чўзилувчанлиги ва қайтарилиши таъсирини минимумга олиб келади ва шу йўл орқали уларни шаклан бардошлилик билан таъминлайди. Материални қуришиб қолиши ҳисобига ҳажмли шаклни олиш ҳолатларида маҳсулот қисмларида кесилган жойларни мустаҳкамлаш учун чоклар, кромкалар, тасмалар ҳамда маҳкамловчи чоклардан фойдаланилади. Юза таянчи тузилишида маҳсулот шакли инсон танаси шаклидан жуда фарқли даражада ажралиб туриши мумкин. Кўп ҳолларда бу либосни лойиҳалаш вақтидаги мода тенденцияларига боғлиқ. Бундай маҳсулотларнинг шаклан бардошлилигини таъминлаш учун қўшимча таянч қисмлари, масалан, йелкага қўйгичлар, подокатниклар, йенг қайтарилишни кучайтирувчи в.б.лардан фойдаланилади. Елкага қўйгичлар маҳсулотнинг йелка томонини шакллантиришга, подокатниклар – классик улама йенгнинг чиройли шаклдаги ўмизга эга бўлишига ёрдам беради. Енг ўмизини кучайтиргичлари, қаттиқлиги турғун шаклга эга бўлишига йўл қўймайдиган материаллардан бўлган йенгларни орзудаги шаклини яратиш учун ишлатилади. Ҳозирги вақтда либосларнинг кўп турлари турли қистирма материаллардан фойдаланилган ҳолда тайёрланади, улар маҳсулотнинг қаттиқлиги ва эластиклигини ва механик таъсирларга (кўп маротаба чўзилувчанлигини, қисилишини, қайтарилишини в.б.) бардошлилигини оширади. Шаклан бардошли маҳсулотни яратиш учун юқори ва қистирма материалларнинг орийентацияси катта аҳамиятга эга. Жумладан, тўрсимон тузилмаси билан ажралиб турадиган матолардан фойдаланишда қистирма материални юқори матонинг асосидаги ипларнинг йўналиши томон 45° бурчак остида жойлаштириш мақсадга мувофиқ бўлади. Бу ҳолларда либос пакети эластиклиги ва унинг механик таъсирларга бардошлилиги ошади.

Либос қисмлари шаклини мустаҳкамлашнинг технологик усули. Либос шаклини мустаҳкамлаш учун технологик усул кенг кўламга эгадир, у қуруқ, иссиқ ва намиссиқ ишловдан (НИИ) фойдаланишни кўзда тутади. Қуруқ иссиқ ишловдан шаклий тузилиш услуби ва шаклан мустаҳкамлаш усули билан бир қаторда фойдаланилади. Ушбу усул фақатгина сунъий материаллар учун қўлланилади. Полимер материалнинг юқори ҳарорати таъсирида ёпишқоқ-оқадиган ҳолатга келади, у бўлса ўз ўрнида осонгина турли шакл беришга ёрдам беради. Ҳароратнинг пасайиш вақтида маҳсулот шаклини мустаҳкамланиш юзага келади. Олинган шакл қўшимча мустаҳкамлаш усулларига муҳтож эмас (чоклар, витачкалар, тикма чоклар в.б.) ва фойдаланиш жараёнида бардошлилиги билан ажралиб туради. Сиқиб чиқарилган ҳажмли шаклдан ташқари қуруқ иссиқ ишлов усули текис барма шаклларини яратиш учун ҳам қўлланилади: бурма, плиссе, гофре. Нам-иссиқ ишлов шаклий тузилиш жараёнини осонлаштириш ва маҳсулот шаклини мустаҳкамлаш учун қўлланилади. НИИнинг ҳар хил турлари тадбиқ этилади: фақат намиссиқ ишлов, кимёвий моддалар билан олдиндан шимдирилган материалларнинг намиссиқ ишлови; материалларни елимли қистирма, тўрлар билан (дублирование) қилинади; терс тарафидан кимёвий моддаларни олдиндан суртиш йўли билан материалларга нам-иссиқ ишлов бериш. Нам-иссиқ ишловнинг юқори намликдаги ва ҳароратдаги материалга таъсири сифатида кенглиги бўйича сиқилишга йўл қўйилган маҳсулот қисмини қотириш учун қўлланилади. Бундан ташқари НИИ ёрдамида тортилиш, кичрайиш ва маҳсулот қисмларига таъсир комбинациялари орқали олинган шакл мустаҳкамланади (масалан, қайилтириш ва сиқиш). НИИ ёрдамида маҳсулот шаклини қотиришни жун ва яримжун материаллар учун ўтказиш мақсадга мувофиқдир. Бироқ, олинадиган шакл кераклича турғун эмас. Бу либоснинг релаксацион жараён ўтиши бошланаётган тарангдеформацияланган қисмларини олиш билан боғлиқ.

Нам-иссиқ ишлов йенг, ёқа, турли маҳсулот орт қисмлари, шимларни мустаҳкамлаш учун қўлланилади. Устки кийим олд қисмлари, пиджаклар ва бошқа маҳсулотларнинг шакли ҳамда фойдаланиш жараёни вақтида уларнинг яхши сақланишига анча юқори талаблар қўйилмоқда. Шунинг учун, шаклни мустаҳкамлашга фақатгина НИИнинг ўзи камлик қилади. Ушбу маҳсулотларнинг шаклан бардошлилигини ошириш учун қўшимча йелимли қистирма материаллар, термопластик материаллардан тўрлар, кимёвий пасталар ва сингдириладиган моддалардан фойдаланилади. Ҳозирги вақтда йелимли қотирма материаллар билан умумий ёпиштириш кенг тарқалган, унинг жараёнида либос қисмларининг шаклий тузилиши ва шаклан мустаҳкамлаш йўли билан қистирмаларни улаш юз бермоқда. Турли бош кийимлар, уст кийим олд қисмлари ва бошқа маҳсулотларнинг шаклини мустаҳкамлаш учун турли қалинликда ва турли диаметрли катакчали термопластик тўрлардан фойдаланиш мумкин. Бироқ қўшимча қистирма материаллардан фойдаланиш олинган маҳсулот пакетининг деформацион хусусиятини, унинг чўзилувчанлиги пасайтиради. Шуни ҳисобга олиб, қистирма материаллар ўрнига маҳсулотнинг ички томонидан суртиладиган махсус пасталардан фойдаланиш мумкин. Устки қисм материалининг қаттиқлиги пастани зич суртилганлиги ҳисобига ошган бўлиши мумкин, бунда материал тузилиши ҳаракати ўзгармайди. Маҳсулот шаклини мустаҳкамлашнинг технологик усулига олдиндан кимёвий воситалар ёрдамида олдинроқ ишлов берилган материалдан бўлган либосни нам-иссиқ ишловини киритиш мумкин. Масалан, ипгазлама ва ипак толалардан тайёрланган баъзи матолар тўқувчилик ишлаб чиқариш шароитида «форниз» номли махсус безак қўйилади. Сўнги безак босқичида уларни кимёвий воситалар (карбамол ТСЕМ ва метазин)орқали ишлов беришади. Тикув корхоналарида матони бичишади ва мавжуд технология

орқали маҳсулот тайёрлашади. Маҳсулотларга шакл НИИ ёрдамида берилади ва маҳсулот термокамераларда ишлов берилиб қотирилади. Либос қисмлари шаклини мустаҳкамлашнинг комбинация усули. Шаклни мустаҳкамлашнинг комбинация усули ўзида конструктив ва технологик усулларни жамлаган. Қоидага кўра, либоснинг шаклан бардошли бўлиши учун маҳсулотнинг турли қисмлари, шаклни мустаҳкамлашнинг ҳар хил усуллари таъсирига учрайди. Масалан, шимнинг шакли НИИнинг таъсирида кесикларнинг берилган майдонларида материални чўзиш ва кичрайтириш ҳисобига вужудга келади. Олинган шакл НИИ ва чоклар орқали қотирилади. Кув маҳсулотларини шаклан бардошлилиги НИИ дан қўлланиладиган режимларга, яъни ҳаво ҳарорати, материал намлиги, материалга босим ва чидамлилик вақтига боғлиқ. Ишлов параметрлари материалнинг тузилиши ва толали таркиби орқали аниқланади. Ҳозирга келиб, НИИ режимларини тайинлаш технологияси яхши ишлаб чиқилган ва турғун шаклдаги маҳсулот олиш имкониятини беради. Бироқ либос учун материаллар ассортименти тезда кенгаймоқда ва янгиланиб бормоқда. Янги хусусиятга эга материаллар пайдо бўлмоқда. Шу муносабат билан НИИнинг рационал режимлари масаласини ишлаб чиқиш актуал бўлиб қолмоқда. Тикув маҳсулоти, материаллар ва пакетларнинг шаклан бардошлилигини баҳолаш. Либоснинг шаклан бардошлилигига таъсир этувчи омиллар. S ҳаклни бардошлилиги остида либос қисмларининг пластик деформацияларни йиғмасдан, турли характерга эга кўпгина таъсирларга чидамлилиги ётади. Шаклан бардошлилик тушунчаси материалда икки сифат мавжудлигини тахмин қилади: келтириб чиқарув омиллар (кўп бора чўзилувчанлиги, қайтарилиши в.б.) таъсирига қаршилик қилиш ва унинг таъсирлари сўнггида аввалги ҳолатини тиклаш хусусиятлари. Маҳсулотнинг

унга берилган шаклини турғун ҳолатда сақлаш хусусияти бир қатор омиллар орқали аниқланади, булардан асосийси: толали таркиб, материал тузилиши ва унинг хусусиятлари, шунингдек, материаллар пакетининг тузилиши, технологик тартиб ва ишлов параметрлари, маҳсулотдан фойдаланиш шартлари ҳисобланади. Материалнинг деформацияси ҳисобига вужудга келган ва таранг- ўзгартирилган ҳолатда турган ҳажмли шакл вақт ўтиб, релаксация бўлади ва ўзгаради. Шунинг учун шаклнинг бардошлилиги шакл мавжуд қилган ушбу деформацияларнининг бардошлилиги орқали аниқланади ва материал тузилмасини (НИИ, қистирма, чоклар, кромкалар в.б.) мустаҳкамлаш услубига боғлиқ. Одатга кўра, материалнинг шаклан бардошлилиги бир марта ва кўпмаротаба қуйидаги деформация турларининг таъсири орқали баҳоланади: қайтарилиши, ғижим бўлиш (мўлжалланган ва мўлжалланмаган), чўзилувчан (бир ўқли ва кўпўқли, текис ва ҳажмли). Либос шаклан бардошлилигининг мезонлари. Шаклан бардошлиликнинг мезонларини кўриб чиқамиз, унинг сифатида материал хусусиятининг турли хусусиятлалари қўлланилиши мумкин. Бир маротаба қайтарилишда шаклан бардошлилик мезони сифатида қуйидаги хусусиятлалар қўлланилиши мумкин: • қайилтиргандан кейин таранглиги; • қайтарилиш деформациясини ҳосил қилган таранг-эластиклик. • Кўп маротаба қайтарилиш деформациясининг мезони қуйидагилар бўлиши мумкин: • чидамлилик; • кесилиш бурчакларининг бардошлилиги. Ғижим қиладиган оғирликни бир ёки кўп марта босишда қуйидаги мўлжалланган ва мўлжалланмаган ғижимлик кўрсаткичлардан фойдаланишади: • бурмани очиш бурчаги;

• найчасимон намуналарни тиклаш кўрсаткичи (НСТП-4 асбобида). Ҳар хил турдаги чўзилувчанликларда шаклан бардошлилик мезони сифатида турли характеристикалардан фойдаланиш мумкин, бир ўқли чўзилувчанликда: • умумий деформация (%); • қолдиқ деформация (%); • кесилиш бурчаги катталиги. Кўпўқли чўзилувчанликда синовдаги материал намунаси қоидага кўра, ўзи билан доиранинг қисмини тасвирлаган фазовий шаклга эга бўлади (4.3- расм). Шунинг учун шаклан бардошлилик мезонлари бўлиб намунанинг геометрик параметрлари ва унинг ётиш жараёнида ёки турли таъсирлардан кейин ўзгариши ҳисобланади: • юза эгрилиги радиуси Я; • юқори нуқтадаги намунанинг баландлиги Н; • намунанинг горизонтал проекциясининг майдони С; • намуна кесими майдонининг эталондан оғиши; • юқори нуқтадан ўтган намуна кесимининг контур чизиғи узунлиги, танда ЛСо ва аркок бўйича ЛСу; • намуна юзасида чизилган айлана радиуси; • ҳажмли намунанинг қаршилик кучини шарча билан босиш орқали ўзгариши. • Тадқиқот ишларини олиб боришда шунингдек, бошқа мезонларни ҳам қўллаш мумкин. Кўп ҳолларда материалларнинг шаклан бардошлилигини баҳолаш учун қуйидаги шаклни сақлаш кўрсаткичларидан фойдаланилади: • матода ипнинг кесиш бурчагини релаксацияси; • материални сиқиш ва чўзиш деформациясини релаксацияси; • шаклланган ҳажмли намуналарнинг баландлигининг ўзгариши. Дарҳақиқат, либос қисмлари шакли, шаклан бардошлилик жараёни давомида материалга ўтказилган деформация релаксация бўлганда бузилади.

Мато деформациясининг релаксацияси нормал сақлаш шароитида ўртача намоён бўлади, у намлик ва механик таъсир остида жадаллашади. Материалнинг шаклан бардошлилигини баҳолаш услублари . Материалнинг шаклан бардошлилигини баҳолаш учун олдига қўйилган мақсадга қараб танланган турли услублардан фойдаланиш мумкин. расм. Баҳолаш учун шакл намуналари. расм Экспресс-услуб. Материалнинг шаклан бардошлилиги. 1. Қаттиқлик ва тарангликни ПЖУ-12М (ГОСТ 8977—74) асбобда аниқлаш. Бу ҳолларда шаклан бардошлилик, материални ташқи куч таъсирига қаршилик қилиш, шунингдек, берилган шаклни тиклаш хусусиятларга эгалиги билан характерланади. 2. Экспресс-услуб, узук шаклда таёқчаси 10 диаметрли намуналарни осиб чиқишни ҳамда 1ўқ эгилишини 24 соат оралиғида ўлчашни мўлжаллайди. (расм). Шаклан бардошлилик кўрсаткичини Ф, %, шаклни йўқотиш кўрсаткичи орқали ҳисобланади P f , %: P f =[100(l-l о )]/l о ; F = 100 - P f . Органолептик услуб маҳсулот шаклини баҳолаш ва уни фойдаланиш жараёнида , ҳис органлари ёрдамида ўзгартиришга асосланган . Бу услублар субъектив ва математик аниқлик билан фарқ қилмайди . Лаборатория услубига , ҳаммамизга маълум бўлган материалшунослик курсидан , маҳсулотда материал деформациясини ўлчов услубларини келтириш мумкин : « ип » ва тензометрли услублари . Шунингдек , лаборатория услубига теодолит суратга олиш ( съёмка ) услубини киритиш мумкин , унинг

мақсади теодолит ёрдамида тикувчилик буюмнинг фойдаланишдан олдин ва кейин ҳамда келгуси қийматларини солиштирган ҳолда горизонтал кесимларини суратга олиш ҳисоблананди . Шаклан бардошлиликни баҳолашнинг барча услубларини икки гуруҳга бўлиш мумкин . Биринчи гуруҳга , шаклан бардошлилик , материалнинг таранглик хусусияти сифатида қабул қилинган ҳамда қайтарилиш , ғижим бўлиш ва чўзилиш деформациялари намунасига бир ёки кўпмаротаба бўлган таъсирлар аниқланади . Намуналар ( бир ёки кўпқатламли пакетлар ), олдиндан шаклланмайди , текис намуналарга ўтказилган деформацияларни қотириш учун намиссиқ ишловдан фойдаланилади . Биринчи гуруҳда шаклан бардошлилик қуйидагича характерланиши мумкин: • деформацияларга бардошлилик ҳисобига олинган шакл; • шаклан бардошлилик кўрсаткичлари, ўқ эгилиши ёки намуна баландлигини аниқ вақт оралиғи ўтгандан сўнг ўзгаришини характерлайди. Иккинчи гуруҳга аввалдан прессда шаклланган ҳажмли пробалар ва тикувчилик буюмларнинг шакл ўзгаришини баҳолаш услуби киради. Бундай ҳолларда шаклан бардошлилик мезонларига қуйидагилар киради : • тўрли бурчаклар релаксацияси қиймати; • шакланган намуналарнинг баландилиги ўзгариши; • либос қисмларининг шаклланган майдони чизиқли ўлчамларини ўзгартириш. Барча кўриб чиқилган услубларда, комплекс лаборатор таъсирлардан сўнг материал намуналарини баҳолаш ўтказилди. Унда тайёр маҳсулотнинг шакл бардошлилигига таъсир қиладиган технологик ва фойдаланиш омиллар тақлид қилинади. Юқорида кўриб чиқилган либос, материал ва пакетнинг шаклан бардошлилигини баҳолаш услублари универсал ҳисобланади ва турли

материаллардан бўлган маҳсулотни шаклан бардошлилигини тадқиқ қилиш ва олдиндан айтиб беришда қўлланилиши мумкин.

Адабиётлар: 1.Алыменкова Н.Д. Ассортимент плательных тканей. М., 1995. 2.Ассортимент, свойства и технические требования к материалам для одежды / Гущина К. Г., Беляева С. А. и др. Л., 1978. 3. Бузов Б.А., Румянцева Г.П. Материалы для одежды. Учебное пособие. Издский центр «Академия» 2010 г. 4.Бузов Б. А., Модестова Т. А., Алыменкова Н. Д. Материаловедение швейного производства. М., 1986. 5.Беляева С. А. Оптимальные пакеты швейных изделий различного ассортимента для обеспечения выпуска высококачественной одежды. М., 1989. 6.Град И. Н., Авсеев Е. П., Летроченко В. Ф. Организация рационал’ного использования материалов в швейной промышленности. М., 1986. 7. Делль Р. А., Афанасьев Р. Ф., Чубарова 3. С. Гигиена одежды. М., 1991. 8.Иванникова И. М. Ассортимент и свойства л’няных и шелковых тканей. М, 1985. 9.Иванова М. И., Шакланов И. Г., Панасенко В. А. Товароведение обувных товаров. М., 1990.

Похожие

Кийимларнинг ҳар хил гуруҳлари ва турлари учун материалларни конфекциялашнинг тамойиллари

Ипларнинг тури ва тузилиши

Рифцилиндрларни тузилиши ва хисоблаш

Тукимачилик ипларнинг тури ва тузилиши

Тукимачилик тола ва ипларнинг тузилиши ва хоссалари