Ишлаб чикариш ресурсларидан фойдаланишнинг ишлаб чиқариш самарадорлигига таъсири - Текстиль - Рефераты

Ишлаб чикариш ресурсларидан фойдаланишнинг ишлаб чиқариш самарадорлигига таъсири

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

204.5 KB

Ишлаб чиқариш ресурсларидан фойдаланишнинг ишлаб чиқариш самарадорлигига таъсири Reja: 1. Асосий ишлаб чиқариш фондларидан фойдаланишнинг таҳлили 2. А йланма маблағлардан оқил о на фойдаланиш йўлларининг таҳлили 3. Корхона рентабеллик даражасини таҳлили.

1. Асосий ишлаб чиқариш фондларидан фойдаланишнинг таҳлили Бозор иқтисодиётига ўтиш корхоналарининг олдига мавжуд техникалардан, хусусан, асосий ишлаб чиқариш фондларидан тўлиқ ва интенсив фойдаланишни асосий вазифа қилиб қўймоқда. Корхонанинг иш натижалари: олинадиган фойда, корхонанинг рентабеллиги ва бошқа кўрсаткичлар асосий ишлаб чиқариш фондларидан фойдаланиш даражаси билан белгиланади. Шунинг учун асосий ишлаб чиқариш фондларини сотиб олингандан то уларни ишлаб чиқаришга жорий этиш, улардан фойдаланиш даражасини ошириш ҳозирги куннинг долзарб масалаларидан бўлиб ҳисобланади. Асосий воситаларнинг аҳамияти шундан иборатки, улар меҳнат жараёнида мулкий шаклни сақлаб қолиб, ҳар бир босқичда кейинги ишлаб чиқариш соҳасини тарк этмайди. Уларнинг қиймати маҳсулотга дарҳол эмас, қисмларга бўлинган ҳолда босқичма-босқич ўтиб боради. Хўжалик субъекти аниқ баҳоланган активдан иқтисодий фойда олишга ишонч бўлган тақдирдагина асосий воситаларни актив сифатида тан олади. Асосий фондлар маҳсулот тайёрлашда қатнашадилар, ишлаб чиқариш жараёнини амалга ошириш учун шароит яратадилар, меҳнат предметларини сақлаш ва уларни бир ўриндан иккинчи ўринга, бир участкадан иккинчи участкага ташиш ва ҳакозо ишларни амалга ошириш учун хизмат қилади. Корхоналарнинг асосий фондларни ишлаб чиқаришдаги ролига қараб уч туркумга бўлинади: 1. Саноат ишлаб чиқариш фондлари; 2. Бошқа тармоқларнинг саноат ишлаб чиқариш асосий фондлари; 3. Ноишлаб чиқариш асосий фондлари. Иқтисодий таҳлилда асосий эътибор саноат ишлаб чиқариш фондларига берилади, чунки маҳсулот ишлаб чиқаришни кўпайтириш уларнинг ҳажми ва тутган салмоғига боғлиқ. Бу деган сўз носаноат ишлаб чиқариш асосий фондларнинг ишлаб чиқариш жараёнида тутган аҳамияти

кам дегани эмас. Тўғри, улар ишлаб чиқариш жараёнида бевосита қатнашмайди, лекин улар ҳажмининг ўсиши, улар таркибидаги ижобий силжишлар ва улардан оқилона фойдаланиш меҳнат унумдорлигини оширишга ёрдам беради, корхона ходимларининг фаровонлигини янада юксалтиришга, уларнинг турмуш ва меҳнат шароитларида чуқур ўзгаришларга олиб келади. Асосий ишлаб чиқариш фондлари улардан фойдаланиш мақсадига кўра ишлаб чиқаришда қатнашадиган асосий фондлар ва ишлаб чиқаришда қатнашмайдиган асосий фондларга ажратилади. Ишлаб чиқаришда қатнашадиган асосий фондларнинг мақсади моддий бойликлар яратишда иштрок этишга қаратилган бўлса, ишлаб чиқаришда қатнашмайдиган асосий фондларнинг мақсади корхона ходимларининг моддий ва маиший эҳтиёжларини қондиришдан иборат. Ишлаб чиқаришда қатнашмайдиган асосий фондларга: турар жой бинолари, маданий-маиший объектлар, соғлиқни сақлаш муассасалари, мактабгача ёшдаги болалар муассасалари ва бошқалар киради. Асосий ишлаб чиқариш фондлари таркибини синфларга ажратиш уни иқтисодий таҳлил қилиш динамикасини ўрганишда катта, аҳамиятга эга. Асосий ишлаб чиқариш фондларидан қай даражада фойдаланилаётганлигини тизимли равишда аниқлаб бориш, уни у ёки бу қисмнинг ишлаб чиқаришга таъсирини билиш, ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш резервларини аниқлашда муҳим роль ўйнайди. Бунинг учун аввало асосий фондларнинг структурасини аниқлаш зарур. Асосий воситалар тузилмаси тармоқ ихтисослигидан келиб чиқиб аниқланади ва корхонанинг ишлаб чиқариш ҳамда техник таъминоти хусусиятларини акс эттиради. У корхона асосий воситалари умумий суммасида ва ноишлаб чиқариш, актив ва пассив қисмининг ҳажмига ҳамда уларнинг йил мобайнидаги ўзгаришлари ва динамикасини кўрсатади. Мазкур кўрсаткичлар асосида корхона тузилмалари бўйича асосий воситалар самарадорлиги, техник жихозланишнинг даражаси, қўл меҳнати

камайиши ва ишлаб чиқариш самарадорлигини ошиши ҳақида хулосалар чиқариш мумкин. Асосий воситалар тузилмасини ҳисоб - китоб қилиш учун «Асосий воситалар ҳаракати тўғрисида» ги ҳисобот маълумотлари қўлланилади. Бу кўрсаткичлани асосий воситалар ҳолатининг яхшиланиши ёки ёмонлашиш сабабларини аниқлаган ҳолда динамикасини ўрганиб ҳисоб- китоб қилиш зарур. «МПУП буюмларни тикиш ва таъмирлаш» корхонасининг иш фаолиятини ўрганиш асосида, саноат ишлаб чиқаришдаги асосий фондлар умумий асосий фондларнинг қандай қисмини ташкил этишини ва корхонанинг ишлаб чиқариш воситалари билан қандай жиҳозланганлиги таҳлил қилинади. 200 8 -200 9 йиллар ичида корхонанинг асосий фондлари структурасини таҳлил қилар эканмиз, саноат ишлаб чиқариш асосий фондлари корхонадаги асосий фондларнинг асосий қисмини ташкил этади, корхонада ишлаб чиқаришга таал л уқли бўлмаган асосий фондлар. Демак, корхоналарнинг асосий ҳаракатлантирувчи кучи - бу саноат ишлаб чиқаришдаги асосий фондларнинг қийматидир. Ушбу кўрсаткичнинг ўзгариши корхонанинг ишлаб чиқариш фаолиятига тўғридан - тўғри таъсир кўрсатади. Корхоналарнинг икки йиллик фаолиятини таҳлил қилар эканмиз, шуни айтиш мумкинки, корхонада мавжуд бўлган асосий воситалар ҳаракти шу икки йил мобайнида турлича ўзгарган. Буни дастлаб саноат ишлаб чиқариш асосий фондлари мисолида кўриш мумкин. Бунда саноат ишлаб чиқариш асосий фондлари ҳисобот йил бошида ўтган йил бошига нисбатан 56,6 минг сўмга камайган. Ҳисобот йили охирига келиб эса у 299432 минг сўмни ташкил этади.

Асосий воситалар таркиби тузилиши ва динамик ўзгаришларни таҳлили Жадвал Асосий воситалар таркиби Ўтган йил Ҳисобот йили Фарқи Сумма Салмоғи % Сумма Салмоғ и % Мутлоқ Салмоғи % Бинолар Иншоатлар Узатиш қурилмалари Машина ва ускунлар Компьютер ва ҳисоблаш техникаси Транспорт воситалари Бошқа асосий воситалар Жами асосий воситалар 95672 5520 2045 28555 4355 13150 445 149742 31,94 1,842 0,681 9,52 1,44 4,38 0,15 50,01 95672 5520 2045 28529 4355 13150 445 149716 31,95 1,843 6,82 953 1,45 4,39 0,149 0,50 - - - -26 - - - -26 100% 100% 100% 99,9 100% 100% 100% 99,9 Жами: Ишлаб чиқаришдаги асосий воситалар 299484 50,37 299432 56,6 -52 80 Бу кўрсаткичларни таҳлил қилиб, қуйидагиларни айтиш мумкин: корхондаги саноат ишлаб чиқариш асосий фондларнинг кўпайиши асосан уларнинг қайта баҳоланиши билан боғлиқ, ҳисобот йили охирига камайиши эса эскирган ускуналарнинг ишлаб чиқаришдан олиб ташланиши билан боғлиқ. Бу ҳолат машина ва асбоб-ускуналар ҳаракатида ҳам яққол кўринади. Кўриш мумкинки, корхона ҳисобот йили ҳамда ўтган йил мобайнида ҳеч қандай асбоб-ускуна сотиб олмаган.

Жадвал № 14 маълумотларидан ҳисобот йилида асосий ишлаб чиқариш фондлари ўтган йилга нисбатан 52,0 минг сўмга ошган маълум бўлди. Жадвалда келтирилган кўрсаткичлар ўтган ҳисобот йилида асосий ишлаб чиқариш фондларининг асосий қисмини бинолар, машина ва ускуналар ташкил этганини кўришимиз мумкин. Бу йилларда корхонадаги машина ва жихозларга ҳеч қандай ўзгартиришлар киритилмаган. «МПУП буюмларни тикиш ва таъмирлаш» корхонаси асосий фондларнинг қиймати ва тузилиши Жадвал № Кўрсаткичлар Йиллар Ўтган йил Ҳисобот м. сўм % м. сўм % 1 Бинолар 95672 31,94 95672 31,95 2 Иншоатлар 5520 1,84 5520 1,84 3 Узатиш мосламалари 2045 0,681 2045 0,882 4 Машина ва ускуналар 28555 9,52 28529 9,53 5 Компьютер жихозлари ва ҳисобаш техникаси 4355 1,44 4355 1,45 6 Транспорт воситалари 13150 4,38 13150 4,39 7 Бошқа асосий воситалар 445 0,15 445 0,149 Жами асосий воситалар 149742 50,01 149716 50 Ишлаб чиқаришдаги барча асосий воситалар 299484 100 299432 100 Таҳлилнинг навбатдаги қисмида корхонанинг технологик жиҳозлар билан таъминланганлик даражасини кўриб чиқамиз. Тикув маҳсулотларининг сифати корхонадаги технологик жиҳозларни ҳолатига боғлиқдир. Афсуски, жиҳозланганлик даражасига кўра республикамиз тикувчилик корхоналари дунёнинг илғор корхоналарига нисбатан 20-25 йилга ортда қолмоқда. Эскириб қолган технология ва ускуналар билан эса ҳар томонлама сифатли маҳсулот ишлаб чиқаришга эришиш мумкин эмас. Мисол тариқасида «МПУП буюмларни тикиш ва таъмирлаш» корхонасининг жиҳозланганлик даражасини кўриб чиқамиз:

Жадвал № 16 дан кўриниб турибдики, охирги йилларда корхонада машина ва ускуналар таркибини янгилашга катта эътибор берилмаган. Жумладан, корхонада 20 йил олдин ишлаб чиқариш жараёнига киритилган жиҳозлар жами жиҳозларнинг 27,82 % ни ташкил этса, 10 йил олдин ўрнатилган жиҳозлар 54,28 % ни, 5-10 йилгача муддатда киритилганлар «МПУП буюмларни тикиш ва таъмирлаш» корхонасининг технологик жиҳозлари билан таъминланганлиги Жадвал Жиҳозлар номи Сони 5 йилгача 10 йилгача 10-20 йилгача 20 йилдан юқори Жами корхона бўйича абс. нис. абс. нис. абс. нис. абс. нис. абс. нис. Унверсал машина 12 2,05 163 25,18 349 53,94 123 19,01 647 100 Маҳсус машина 3 065 23 4,95 274 58,92 165 35,48 465 100 Пресс - 15 23,08 25 38,46 25 38,46 65 100 Ярим автомат 9 12,85 26 37,15 35 50,0 70 100 Дазмол 9 81,81 2 18,18 11 100 Жами 15 1,2 210 16,7 683 54,28 350 27,82 1258 100 16,7% ни, сўнги 5 йил ичида ишлаб чиқаришга жорий этилган жиҳозлар эса бор йўғи 1,2% ни ташкил этмоқда, яъни корхонадаги технологик жиҳозларнинг асосий қисми 10-20 йил олдин фойдаланишга қўйилган асбоб- ускуналардан иборат. Охирги 5 йил ичида эса фақат ун и версал ҳамда маҳсус машиналар таркиби янгиланган. Яна асосий воситалар ҳаракати тўғрисидаги ҳисоботдан шу нарса маълум бўладики, кейинги йиллар мобайнида умуман ҳеч қандай асосий воситалар сотиб олинмаган. Жадвалдаги маълумотлардан корхонадаги машина ва ускуналар таркиби жисмоний ҳамда маънавий эскирганлигини айтишимиз мумкин.

Бундай жиҳозларда эса маҳсулот ассортиментини яратишда юқори меҳнат унумдорлигига эришиб бўлмайди. Корхона ишлаб чиқариш самарадорлигига асосий фондларнинг актив ва пассив қисмларининг ўзгариши ҳам таъсир қилади. (Жадвал) Актив ва пассив асосий воситаларнинг таҳлили Жадвал Кўрсаткичлар Ўтган йил Ҳисобот йили Фарқи Сумма м.сўм. Салмоғи % Сумма м.сўм. Салмоғи % Сумма м.сўм. % Жами асосий фонд Жумладан: -актив асосий фонд -пассив асосий фонд 149742 41705 108037 100 27,85 72,15 149716 41679 108037 100 27,84 72,16 -26 -36 - 0,02 0,08 - Жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, асосий фонднинг актив қисми асосий фонднинг 27,95%, пассив қисми эса 72,15% ини ташкил этган. Бу ўз навбатида корхонада янги техникани қўллаш, орқада қолаётганидан далолат беради. Асосий фонднинг актив қисамини пассив қисмидан камлиги ишлаб чиқариш ҳажмининг камайишига (440802-389154) м.сўм, маҳсулот сифатини оширмасликка олиб келади. Шу сабабли, агар ўтган йили олинган фойданинг миқдори 109848 м.сўм. ни ташкил этган. Корхонанинг ишлаб чиқариш фаолияти корхонани асосий фондларидан фойдаланиш кўрсаткичлари билан ҳам белгиланади, жадвал 18 Самарадорлик кўрсаткичларини ҳисоблаш Жадвал № Кўрсаткичлар Йиллар Ўзгариш Ўтагн Ҳисобот абс % 1 2 3 Маҳсулот ишлаб чқариш ҳажми, м. сўм. Асосий ишлаб чиқариш фондлари, м. сўм. 440802 149742 30 389154 149716 29 -51648 -2,6 1 -11,72 0,02 3,33

4 5 6 7 8 Рўйхатдаги ходимлар сони, киши Фонд қайтими м. сўм. Фонд сиғими Фонд билан қуролланганлик, м. сўм. Ялпи фойда, м. сўм. Асосий фонд рентабеллиги, % 2,94 0,34 4991,14 109848 73,3 2,60 0,38 5162,6 88066 58,8 -0,34 +0,04 +171,46 -21782 - 11,56 11,76 +3,43 -19,83 -14,5 Жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики корхонада асосий ишлаб чиқариш фондларидан фойдаланишнинг самарадорлик кўрсаткичлари кейинги икки йил давомида қуйидагича ўзгарган . Асосий ишлаб чиқариш фондлари 2009 йили 2008 йилга нисбатан 0,02 % га (149742-149716 минг сўм), фонд қайтими эса 11,56 % (2,94-2,60) га камайиб, фонд сиғими 11,76 % (0,34-038) ошган. Фонд билан қуролланганлик эса 3,43 % (4991,14-5162,6) га ошган. Корхонада ишлаб чиқариш ҳажмининг 11,72 % га камайганлиги ҳисобига ялпи фойда 19,83 % га камайган. Бу ўз навбатида асосий фонд рентабеллигини 14,5 % га камайишига олиб келган. Асосий фондлардан фойдаланиш кўрсаткичларини камайишига асосан корхонада янги техника ва технологияни қўлланилмаганлиги, корхонада ишлаб чиқарилаётган маҳсулот ҳажмини натура ва қиймат бирлигида камайиши сабаб бўлмоқда. Корхонани техник жихатдан қуролланганлик даражасини пастлиги ялпи фойда миқдорини камайишига ҳам олиб келган.

2. А йланма маблағлардан оқил о на фойдаланиш йўлларининг таҳлили Корхона иқтисодий салоҳияти таркибида етакчи ўринни айланма маблағлар ҳиссаси ташкил қилади. Корхонанинг айланма маблағлари- унинг айланма фондлар, муомала фондлари ва бошқа ҳаракатдаги активларда турган пул маблағларидир. Улар асосий фондлардан фарқли ўлароқ, тўхотвсиз ҳаракатда бўлади. Чунки бир ишлаб чиқариш цикли мобайнида тўлиқ истеъмол қилиниб, ўз қийматини тайёр маҳсулотга ўтказилган ҳолда ҳам буюм-натура кўринишида ҳам қиймат тарзида тиклан а ди. Унинг миқдори, турли соҳаларда турлича: ушбу маблағларнинг улуши корхонанинг умумий хўжалик маблағларида фаолият соҳасига қараб, 60 % дан 90 % гача бўлинади. Корхонанинг молиявий ва иқтисодий а ҳ воли кўп жиҳатдан анна шу маблағлардан фойдаланиш самарадорлигига боғлиқ. Халқаро амалиётда ушбу маблағлар: жорий активлар, харакатдаги активлар, айланма активлар деб юритилади. Айланма макблағларни таҳлил қилиш жараёнида уларни ифодаловчи кўрсаткичлар тизимини аниқлаш ва таҳлил қилиш ҳам муҳим аҳамиятга эга. Айланма маблағларни ифодалаш учун кўрсаткичлар тизимидан фойдаланиш ва уларни таснифлаш бўйича олимлар ўртасида турли қарашлар мавжуд. Баъзи адабиётларда айланма маблағларни баҳоловчи кўрсаткичлар унинг ҳолатини, ҳаракатини ва самарадорлигини ифодаловчи кўрсаткичларга бўлинган. Аммо кўрсаткичлар тизимининг аниқ таснифи берилмаган. Бунинг устига айланма маблағларнинг ҳаракати ва самарадорлигини ифодаловчи кўрсаткичлар бир-бири билан аралашиб кетган. Агар ушбу ёндошувга назарий жиҳатдан қаралса, айланма маблағларнинг моҳияти унинг ҳаракатидир деган хулосага келиш мумкин. Айланма маблағларнинг ҳаракати эса унинг самарадорлигида

ифодаланади. Шу туфайли бундан ёндашув назарий жиҳатдан чуқур тадқиқотни талаб қилса, амалий жиҳатдан ноаниқликларни туғдиради. Айланма маблағлар иқтисодий мазмуни бўйича айрим жиҳатлари асосий воситаларга ўхшаш. Уларнинг ҳар иккиси ҳам корхонанинг активларини ташкил қилиб, моддий ресурслар гуруҳига киради. Шу жиҳатдан айланма маблағларни ифодаловчи кўрсаткичлар тизимини ҳам икки гуруҳга бўлиш мумкин: айланма маблағлар ҳолатини ифодаловчи кўрсаткичлар ва айланма маблағлар самарадорлигини ифодаловчи кўрсаткичлар. Таҳлил жараёнида у ёки бу кўрсаткичнинг нимани ифодалаши, уларни баҳолаш йўллари ва маълумот манбаларини аниқлаш муҳим аҳамият касб этади. Шу туфайли ҳар бир кўрсаткичнинг номи, нимани ифодалашини аниқлаш йўлари келтирилан гуруҳлар бўйича кўриб чиқиш мақсадга мувофиқ. Корхонанинг айланма маблағларини ўрганиб ва таҳлили қилиниб, уларнинг кўрсаткичларини, юқорида таъкидланганидек, уч гуруҳга бирлаштириш мумкин. Бу гуруҳлар: - айланма маблағларнинг ҳолатини; - айланма маблағлар билан таъминланганликни; - айланма маблағлардан фойдаланиш самарадорлигини ифодаловчи кўрсаткичларни билдиради. Айланма маблағларнинг ҳолатини билдирувчи кўрсаткичларга қуйидагилар киради: айланма маблағлар суммаси, унинг ўртача қиймати, умумий маблағлардаги ҳиссаси, айланма маблағларнинг таркибий тузилиши, айланма маблағларда ўз маблағлари суммаси; айланма маблағлар динамикаси ва ҳ.к. Айланма маблағларнинг муайян са н адаги суммаси бухгалтерия баланси маълумотлари асосида ҳисоблаб чиқарилади ҳамда баланснинг актив қисмидаги 2-бўлими якунида кўрсатилади (Жадвал № 19).

Баланс актив ва пассив моддаларининг ҳаракатланишини таҳлили. Жадвал Актив 2008 йил Йил охири 2009 йил Салмоғи Бошланғич қиймати Эскириш суммаси Қолдиқ қиймати Узоқ муддатли чет Чет эл капитали бор корхона 149742 116453 33289 3984 3984 149719 125660 24056 3984 3984 25,5 21,4 4,09 0,68 0,68 Товар моддий заҳира Ишлаб чиқариш заҳираси Тугалланмаган ишлаб чиқариш Тайёр маҳсулот Товарлар Келгуси йил харакати 66909 27311 9056 26193 4349 40062 90695 67492 6778 11831 4594 40062 15,42 11,5 1,15 2,01 0,78 6,8 - дебиторлар -харидор ва буюртмаларнинг қарзи -мол етказиб берувчи ва пудратчиларнинг қарзи Пул маблағи Ҳисоб-китоб счетидаги пул маблағи Бошқа пул маблағи ва эквивалент эквиваленти Бошқа жорий актив 11537 9237 2300 9101 1070 8031 6445 28687 28539 148 1608 220 4,9 4,8 0,025 0,27 0,037 Жами 198527 529053 223280 588054 100 Пассив Йил боши Йил охири Салмоғи Устав капитали 99660 99660 16,9

Биринчи капитал Тақсимланган фойда Қолдиқ давр харажати ва тўловли заҳира Жорий мажбурият Жорий кередиторлик қарзи Мол етказиб берувчи ва пудратчиларнинг қарзи Олинган бўнак Талаб қарзи Меҳнатга ҳақ тўлаш бўйича қарз Мақсадли давлат талаб қарзи Бошқа кредиторлик қарзи 69599 88982 74957 89569 84569 8815 17148 20561 4160 931 102 92707 89899 49969 92973 92973 2153 21501 20134 4035 1453 1587 15,7 15,3 8,5 15,8 15,8 3,6 3,65 3,4 0,69 0,25 0,27 Жами 529053 588054 100 Корхонада айланма маблағлар ҳолати қандай эканлигини билиш учун унинг динамикасини кўриб чиқиш мақсадга мувофиқ. Айланма маблағлар динамикасини барча активлар динамикаси билан солиштириш ва барча активларда улранинг улуши қандай ўзгараётганлигини кузатиш масалага ойдинлик киритади. Ушбу ҳолатни таҳлил қилиш учун қуйидаги жадвалдан фойдаланилади: Жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, МПУП « буюмларни тикиш ва таъмирлаш» корхонасининг 2008-2009 йиллар мобайнида айланма маблағларнинг шунингдек корхонадаги барча активларнинг ошиб бориши кузатилаган. Активлар шу даврда 111,1 % бўлса, айланма маблағлар 112,4 % ошган. «МПУП буюмларни тикиш ва таъмирлаш» корхонасида айланма маблағлар динамикаси ва уларнинг таркиби ўзгариши ҳисоб-китоби Жадвал

Йиллар Айланма маблағлар Барча активлар Айланма маблағларнинг барча активлардаги улуши, % 2008 197457 100 529053 100 37,52 2004 223280 113,07 588054 111,1 37,9 Айланма моблағлар ҳолатини таҳлил қилганда , унинг таркибий тузилишидаги ўзгаришларга алоҳида аҳамият бериш лозим . Шу мақсадда айланма маблағлар таркибига кирувчи ҳар бир модданинг улуши аниқланади ва уларнинг суммаси ҳамда улушидаги ўзгариши ҳисобланади. Бунинг учун жадвал фойдаланилади: Корхонада айланма маблағлар таркибининг таҳлили Жадвал Айланма маблағларнинг таркиби 2008 йил 2009 йил Фарқи қиймати м. сўм % қиймати м. сўм % қиймати м. сўм % Товар-моддий заҳиралари: Жумладан ишлаб чиқариш заҳиралари Тугалланмаган ишлаб чиқариш Тайёр маҳсулот Товарлар Келгуси давр харажатлари Пул маблғлари Бошқа пул маблағи ва эквиваленти 66909 27311 9056 26193 4349 40062 9101 8031 33 , 7 13 ,7 4,56 13,2 2,19 20,2 4,58 4,04 90695 67492 6778 11831 4594 40062 1608 220 40 , 62 30,22 3,04 5,3 2,05 17,94 0,72 0,09 +23786 +40181 -2278 -14362 +245 - -7493 -7811 +6,92 +16,53 -1,52 -7,9 +0,14 - -3,86 -3,95

Бошқа жорий активлар 6445 3,25 - - - - Жами 197457 100 223280 100 +24753 - Ушбу жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, айланма маблағлар таркиби кейинги 2 йил давомида кескин ўзгарган. Масалан, товар- моддий заҳираларининг улуши 2008 йил 33,7 % ни ташкил қилган бўлса, 2009 йилга келиб эса 40,62 % га тенг бўлмоқда, яъни 6,92 % бандга камайган. Товар-моддий заҳиралари таркибидаги ишлаб чиқариш заҳиралари эса, 16,52 % га ошган, тугалланмаган ишлаб чиқариш 1,52 % га, тайёр маҳсулот 7,9 % га камайиб товарлар 0,14% га ошган. Худди шундай пул маблағлари бўйича ҳам кескин камайиш кузатилган. Айни ҳолатни ижобий деб бўлмайди албатта. Чунки, пул маблағларининг камайиб кетишини билдиради. Бу эса ўз навбатида, корхонанинг ликвидлиги ва молиявий барқарорлиги ёмонлашганидан далолат беради. Айланма маблағлардан фойдаланиш самарадорлиги уларнинг айланиш тезлиги, даромадлилиги ва рентабеллиги билан, яъни айланма маблағларнинг бир сўмига тўғри келадиган фойда миқдори билан белгиланади. Айланма маблағларнинг кунларда ифодаланган айланиш тезлиги айланма маблағлар ўртача йиллик суммасининг бир кунлик сотилган маҳсулот қийматига нисбати сифатида қуйидаги формула бўйича аниқланади:С К ўр м Айл ма Айл * * . . .  Айланма маблағларнинг айланиш кунларини ҳисоблаб чиқиш усулини «кунларда ифодаланадиган айланма маблағлар» кўрсаткичи билан аралаштириб юбормаслик керак. Айланма маблағларнинг неча марта айланиш (айланиш коэффициенти-Ак) сотилган маҳсулот суммасининг айланма маблағлар ўртача йиллик суммамсига нисбати сифатида аниқланади ёки даврдаги кунлар сони (360) айланма маблағларнинг айланиш кунларига бўлинади. Бу қуйидаги формула бўйича аниқланади:

ур м Айл С Ак . . :  ёки . . : 360 ма Айл Ак  Айланма маблағлар рентабеллиги соф фойданинг айланма маблағлар ўртача йиллик суммасига нисбати сифатида қуйидаги формула бўйича аниқланади: ур мр Айл СФ мр Айл . . / 100* .  Айланма маблағлар даромадлилиги (Айл.м.д.) даромад (Д) суммасини айланма маблағларнинг ўртача йиллик қийматига тақсимлаш йўли билан аниқланади. Бунинг учун қуйидаги формуладан фойдаланилади: ур м Айл Д мд Айл . . / 100* .  Айланма маблағлардан фойдаланиш самарадорлигини таҳлил қилганда уларга доир кўрсаткичларни ҳисоблаб чиқиш, бу кўрсаткичларни ўтган йил ва бизнес режа маълумотлари билан таққослаш керак. Жадвал 22 да « МПУП буюмларни тикиш ва таъмирлаш » корхонаси нинг айланма маблағлари самарадорлигини ифодаловчи кўрсаткичлар таҳлили берилган: Айланма маблағлар самарадорлигини ифодаловчи кўрсаткичлар таҳлили Жадвал Кўрсаткичлар Ўтган 2008 йил Ҳисобот 2009 йил фарқи Маҳсулот сотишдан олингансоф тушум, минг сўм Жами товар моддий заҳмралари, м.сўм Товар моддий заҳираларининг айланиш коэффициенти Товар моддий заҳираларининг айланиш даври, кун Айланиш салмоғи коэффициенти Айланишни тезлашиши ёки секинлашишидан бўшаганлиги ёки кўпинча жалб қилинганлиги: 440802 66909 6,59 54,6 0,152 х 388456 90695 4,28 84,05 0,233 х -52346 23786 -2,31 29,4 0,081 29,4

а) кун ҳисобида б) суммада м. сўм х х 31723,91 2009 йилда айланма маблағларнинг айланиш 2008 йилдагига қараганда 29,4 кунга ошган. 31723,91 минг сўм миқдорида айланма маблағлар оборотдан озод қилиб олинган. Айланма маблағлар айланиш коэффициенти эса деярли ўзгармаган. (0,081), товар моддий захиралариннг айланиш коэффициенти 2,31 % га камайган. Шундан кейин бу кўрсаткичларнинг ўзгариш даражасига турли омиллар таъсири аниқланади. Мазкур омилларни ўрганиш асосида айланма маблағлардан фойдаланиш самарадорлигини ошириш йўлларини аниқлаш ва тавсия этиш керак бўлади. Айланма маблағлардан фойдаланиш самарадорлиги кўрсаткичларига кўп омиллар таъсир кўрсатади. Уларнинг асосийлари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади:  маҳсулот ҳажмининг кўпайиши;  айланма маблағлар тузилишининг яхшилаш;  айланма маблағларни белгиланган меъёрлар даражасига етказиш;  дебиторлик ва кредиторлик қарзларини камайтириш;  чиқарилаётган маҳсулотга талабни ўрганишнинг яхшиланиши;  харидорлар ва буюртмачилар билан ҳисоб-китобларнинг яхшиланиши. Айланма маблағлардан самарали фойдаланиш бир сўмлик товар маҳсулоти учун қилинган харажат билан белгиланади. Жадвал № 23 ушбу кўрсаткич таҳлил қилинган: Жадвал даги маълумотлар шуни кўрсатадики, биз таҳлил қилаётган ушбу корхонада ишлаб чиқарилган товар маҳсулотининг, ҳар сўми учун қилинган харажат ҳисобот даврида 77,37 тийинни ташкил этиб, ўтган йилга нисбатан 19,29 тийинга ёки 33,21 % га, режага нисбатан эса 14,86 тийинга ёки 33,21 % га кўпайган. Харажатларнинг бундай тартибда ошиши корхонанинг рентабеллиги пасайтириб юборади.

Бир сўмлик товар маҳсулоти учун қилинган харажат пасайтириш бўйича режани бажариш таҳлили Жадвал Кўрсаткичлар Қиймати 1. Бир сўмлик товар маҳсулоти учун харажат: - ўтган йил - ҳисобот йили - режа бўйича - ҳақиқатда 2. Ўтган йилдан фарқи - тийин ҳисоботда - фоиз ҳисоботда 3. Режадан фарқи - тийин ҳисоботда - фоиз ҳисоботда 4. Бир сўмлик товар маҳсулот учун қилинган харажатдан олинган иқтисод яъни сараланган ортиқча харажат м.сўм 58,08 - 62,5 77,37 - 19,29 33,21 14,86 23,77 682684 Ўрганилаётган даврда ҳар бир сўмлик товар маҳсулоти учун қилинган харажат бизнес-режага нисбати 14,86 тийинга ортиши ҳисобига корхона бўйича ортиқча 682684 сўмлик харажат қилинишига йўл қўйилган. Агарда корхона ўрганилаётган даврда ҳар бир сумлик маҳсулот учун ўртача 14,86 тийин харажат қилинишига йўл қўйилганида эди, корхонанинг оладиган даромади 682684 сўмга ортган бўлар эди. Жадвал 24 маълумотлари таҳлил қилинишидан маълум бўладики, корхонада 2008 йили бир сўмлик товар маҳсулоти харажати 75,08 тийинни ташкил этган бўлиб, 2009 йили эса режа бўйича 62,51 тийин, ҳақиқатда 77,37 тийинни ташкил этган.

Бир йиллик товар маҳсулоти учун қилинган харажат таҳлили Жадвал Кўрсаткичлар Ўтган йил Ҳисобот йили Режа ҳақиқат Маҳсулотни ишлаб чиқариш таннархи, м.сўм Товар маҳсулотининг солиштирма баҳоси, м.сўм Бир сўмлик товар маҳсулоти учун қилинган харажат тийинда 330954 434900 75,08 265000 40 0 000 62,51 301088 459400 77,37 2009 йилдаги натижа корхонада ишлаб чиқариш маҳсулотни рентабеллик эканини кўрсатади лекин 2008 йилга нисбатан 2,29 тийинга ошган, бунга айланма маблағларни ўзгариши ҳам таъсир кўрсатган. 3. Корхона рентабеллик даражасини таҳлили. Бозор иқтисодиёти шароитида рақобатга бардош бериш, фойда кўриб иш юритиш ҳар бир корхона олдидаги муҳим вазифадир. Айниқса, бошқа ташкилотлар билан ўз вақтида ҳисоб-китоб ишларини юритиш, бюджет олдидаги мажбурятларни бажариш ва ишчи-хизматчиларнинг меҳнатга етарли даражада ҳақ тўлашни ташкил этиш корхонанинг фаоллигига, фойдасининг ҳажмига ва ренатбеллик иш юритишга боғлиқдир. Молиявий таҳлилда корхонанинг рентабеллик кўрсаткичларини таҳлил қилиш муҳим аҳамиятга эгадир. Чунки, уларнинг фаоллиги мулкларнинг ҳаракатчанлигида, дебиторлик ва кредиторлик қарзларининг ҳолатида, моддий ва молиявий бойликларнинг ишлатилишида, ўзига қарашли маблағларнинг кўплигида ва улардан самарали фойдаланилаётганлигида кўринади. Ҳар бир корхона фаолиятининг якуний рентабеллик – иқтисодий самарадорлик кўрсаткичида ифодаланилади. Бозор иқтисодиёти шароитида

рентабеллик, фойда олиш даражаси, сарфланган харажат ёки капитал ҳисобига тўғри келадиган фойда ҳажмини белгилайди. Рентбелликни таҳлил қилиш режанинг бажарилишига умумий баҳо бериш билан бошланиб, унга таъсир этувчи омиллар аниқланади. Ишлаб чиқариш рентабеллиги даражасига фойда миқдори, асосий ишлаб чиқариш фондлари ва нормалаштириш айланма маблағлар қийматининг ўзгариши таъсир кўрсатади. Фойда миқдорининг ошиши ўз навбатида рентабеллик даражасини кўпайтиради. Асосий фондлар ва нормалаштирилган айланма маблағларнинг қиймати ошса рентабеллик даражаси камаяди. Жадвал № 25 «МПУП буюмларни тикиш ва таъмирлаш» корхонасининг рентабеллик кўрсаткичлари ва уларнинг таҳлили келтирилган: Рентабеллик даражасини таҳлили Жадвал № Кўрсаткичлар 2008 йил 2009 йил Фарқи 1 Соф фойда, минг сўм 109848 88066 -21782 2 Маҳсулотларни сотишдан тушган соф тушум 440802 389154 -51648 3 Сотилган маҳсулотларнинг ишлаб чиқариш таннархи 3309554 301088 -29866 4 Моддий айланма маблағлар 197457 223280 +25823 5 Жами мол-мулк 66909 90695 +23786 6 Мол-мулк рентабеллиги 0,55 0,39 -0,16 7 Маҳсулотлар сотиш бўйича рентабеллик 1,33 1,29 -0,04 8 Соф рентабеллик 0,25 0,23 0,02 Жадвал дан кўринишича, корхоналарнинг рентабеллик кўрсаткичлари ўтган йилга нисбатан турлича ўзгаришда бўлган. 2008 йилда 2009 йилга нисбатан умумий ва соф рентабеллик даражалари мутаносиб тарзда 0,02 – 0,065 бандга камайди. Бунга қуйидаги омиллар таъсир кўрсатган: соф фойда миқдорининг ўзгариши, маҳсулотларни сотишдан

тушган соф тушум миқдорининг ўзгарганлиги ҳамда асосий ва айланма маблағлар қийматининг ўзгариши кабилар. Демак, ишлаб чиқариш фондлари корхонанинг рентабеллик даражасига таъсир этувчи омиллардан биридир. Шунинг учун бу фондлардан иложи борича оқилана ва самарали фойдаланиш энг долзарб масалаларидан биридир.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати : I . Ўзбекистон Респубилкаси Президенти қарорлари ва фармонлари. 1. «2007-2008 йилларда ҳусусийлаштириш жараёнини янада чуқурлаштириш ва хорижий инвестицияларни жадал талаб этиш чора-тадбирлари тўғрисида» ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 20 июл 2007 йилдаги ПС-672 сонли қарори. 2. «2006-2008 йиларда тўқимачилик саноати корхоналарини модернизация қилиш ва техник қайта қуроллаштириш дастури тўғрисида» ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 13-ноябрь 2006 йилдаги ПК-510 сонли қарори. 3. Республика Енгил саноатни бошқаришни такомиллаштириш тўғрисидаги 1-июл 2007 йилдаги № ПФ-3102 сонли Ўзбекистон Республикаси Президенти фармойиши. II . Ўзбекистон Республикаси қарорлари. 4. «2009 йилда Республикани ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2010 йилда иқтисодиётни барқарор ривожлантиришни энг муҳим устувор вазифалари тўғрисида» ги Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 30 январь 2010 йилдаги қарори. 5. «Республика тўқимачилик саноатига инвестицияларни жалб этиш чора- тадбирлари тўғрисида» ги Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 27 январь 2009 йилдаги 38-сонли қарори. III . Ўзбекистон Республикаси Президенти асослари. 6. И.А. Каримов «Жаҳон молиявий иқтисодий инқирози, уни Ўзбекистон шароитида бартараф этишнинг йўллари ва чоралари». Т. Ўзбекистон 2009 йил 7. И.А. Каримов «Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда» - Т. Ўзбекистон 1999 йил.

Похожие

Мехнат ресурсларидан фойдаланишнинг ишлаб чикариш самарадорлигига таъсири

Мўйна ишлаб чиқариш

Ишлаб чикариш корхоналарини ёритиш

Тикувчилик материаллари хусусиятларининг кийим ишлаб чиқариш технологик жараёнларига таъсири

Буюм ишлаб чиқариш жараёни