XX asr boshlarida o’zbek bolalar adabiyotining taraqqiyoti

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

52 KB

Скачать

XX asr boshlarida o’zbek bolalar adabiyotining taraqqiyoti Reja 1. Avloniy - ilm - ma‘rifat targ’ibotchisi. 2. Avloniy – darsliklar muallifi. 3. Hamzaning pedagoglik mahorati. 4. Hamza darsliklarida axloqiy tarbiya mavzusi.

Avloniy - ilm – ma‘rifat targ’ibotchisi. X1X asr oxiri XX asr boshlari o’zbek milliy madaniyatining mashhur vakillaridan biri ma‘rifatparvar shoir, dramaturg, jurnalist, olim, davlat va jamoat arbobi Abdulla Avloniy 1878 yilning 12 iyulida Toshkent shahrining Mergancha mahallasida, to’quvchi Miravlon aka oilasida dunyoga keldi. O’z tarjimai holida yozishicha: “1985 yildan boshlang’ich maktabda o’qidim. O’qchi mahallada Akromxn domladan xat-savodim chiqdi. 1890 yilda maktabni bitirib, mahalladagi madrasada dars o’qiy boshladim. Yoshim 13 ga yetgach, yo’qsillik menga ta‘sir qildi.Yoz kunlarida mardikorlik qilib, ota- onamg’a biroz yordamda bo’lib, qish kunlarida o’qir edim. So’ngra O’qchi mahallasidagi domlamizning kam havsalaligidan, o’quvda davomsizligidan O’qchi madrasasini tark etib, 14 yoshimda Shayxantavurdagi Abdulmalikboy dahasiga kelib, Mulla Umar Oxundan dars o’qiy boshladim.Bu choo’larda qish kunlarida o’qib, yoz kunlarida mardikor ishlamoqqa majbur edim”. Mustaqil mutoala bilan shug’ullandi. Arab, fors, rus tillarini mukammal o’rgandi. Orenburg, Qozon, Tiflisda chiqib turgan gazeta-jurnallarni kuzatib bordi. Qisqa muddat ichida u ma‘rifatparvar sifatida tanildi va o’lkadagi ijtimoiy-madaniy harakchilikning faol namoyandalaridan biriga aylandi. XX asr boshlarida Turkiston madaniy hayotida yuz bergan eng muhim o’zgarishlardan biri maktab-o’quv ishlarida o’zgarish bo’ldi. Avloniy bu davr jadidchilik harakatiga qo’shilib, Toshkentdagi jadidlarning faol ishtirokchilaridan biri bo’lib tanildi. Avloniy 1904 yilda Mirbodda, so’ngroq Degrizchilik mahallasida yangi usuldagi “Jadid maktab” ochib, dars berdi va darsliklar yozdi. 1909 yilda badavlat do’stlarining ko’magida maktab marif ishlarida yordam beruvchi “Jamiyati xayriya” ochib, bolalarga kiyim-bosh, oziq-ovqat, daftar, qalam bepul berilishini ta‘minladi. Avloniy ochgan maktabning shuhrati tobora ortib, o’quvchilarning soni orta bordi.O’zi bolalarga jo’g’rofiya, tarix, adabiyot, til, hisob, xandasa, hikmat (fizika) fanlaridan ma‘lumotlar berib bordi. Avloniy “Adabiyot yoxud milliy she‘rlar” deb nomlangan to’rt qismdan iborat bo’lgan darsligida yoshlarni maorif-madaniyatga chorlaydi, yaramas xulq- odatlarni esa tanqid qiladi.Munavvarqori, Muhammadjon Poshshoxo’jaev, Tavallo,

Rustambek Yusufbekov kabi taraqqiychilar bilan sheriklikda “Nashriyot”(1914), “Maktab”(1916) shirkatlarini tuzdi. “Taraqqiy”, “SHuhrat”(1907), “Osiyo”(1908), “Turon”(1917) gazetalarini chiqardi va uning birinchi muharrirlaridan bo’ldi. Avloniy turli mas‘uliyatli lavozimlarda xizmat qildi. Qaysi vazifada ishlamasin ilm-ma‘rifat tarqatish , ta‘lim-tarbiya masalalari bilan shug’ullanib keldi, bilim yurtida, oliy maktablarda o’qituvchilik qildi. U 1923-24 yillarda eski ahardagi xotin-qizlar va erlar maorif bilim yurtlari mudiri, 1924-29 yillarda Toshkent harbiy maktabida o’qituvchi, 1925-34 yillarda O’rta Osiyo Kommunistik universiteti, O’rta Osiyo Qishloq xo’jaligi maktabida, O’rta Osiyo Davlat universitetida (O’z MU) dars beradi, professor sifatida kafedrani boshqaradi. Avloniy 1927 yilda “Mehnat Qahramoni” unvoni bilan taqdirlandi. 1930 yilda unga “O’zbekiston xalq maorif zarbdori” faxriy unvoniga sazovor bo’ldi. Shoir 1934 yilda vafot etdi. Avloniy Hijron, Nabil, Indamas, Shuhrat, Tangriquli, Surayyo, Shapaloq, Chol, Ab, Chegaboy, Abdulhaq taxalluslari bilan she‘r, hikoyalar va maqolalar yozdi. Shuni aytish kerakki, Avloniy ancha murakkab hayot va ijod yo’lini bosib o’tdi. U adabiyotga g’oyaviy kurashlar g’oyat keskinlashgan bir davrda kirib keldi. Hech ikkinlanmasdan ma‘rifat va taraqqiyot uchun kurashishni maslak etib qabul qildi. Shoir she‘riyati bilan tanishar ekanmiz,qiziq bir holga duch kelamiz.Unda birorta ishqiy she‘r yo’q. U ijtimoiy muammolarni, el-yurt g’amini muhimroq biladi. Xalq va Vatan baxtsizligi oldida har qanday muhabbatni rad etadi. Avloniy – darsliklar muallifi . Avloniy 1911 yilda boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun “Birinchi muallim”-“Alifbo” darsligini yaratdi.Unda 32 harfni yolg’iz yoziladigan shakllarini bir sahifada alifbo tartibida bergan. Shu sahifada Alifning so’zning boshida, o’rtasida va oxirida yozilishini ko’rsatgan, so’ng alifni barcha «bosh harflar”ga qo’shib bo’g’inlar hosil qilgan. “Ikkinchi muallim”da bolalarning axloq, odobiga doir halollik va poklikka oid turli she‘rlar , hikoya masal va ertaklar jamlangan, rang-barang allegorik obrazlardan ustalik bilan foydalanilgan. Kitob “Maktab” she‘ri bilan boshlanadi. Unda kimki maktabga borsa, o’qisa, savodxon bo’lsa, juda ko’p narsalarga erishishi chiroyli ta‘riflanadi:

Maktab duru gavhar sochar, Maktab sizga jannat ochar, Maktab jaholatdan qochar, G’ayrat qilib o’qing, o’g’lon ! Maktab sizni inson qilur, Maktab hayo ehson qilur, Maktab g’ami vayron qilur, G’ayrat qilib o’qing, o’g’lon !... Avloniy barmoq vaznini adabiyotda keng qo’llagan. Milliy kuylarga moslab she‘rlar yozgan va poeziyaning imkoniyatlarini boyitgan. Avloniyning adabiyot oldidagi buyuk xizmatlaridan biri shu bo’ldiki, u mardikorlik she‘riyati deb atalgan yangi adabiy hodisaning yaratuvchilaridan biri bo’ldi.1916 yilgi mardikorlik voqealarini ifodalovchi “Bir mardikorning otasi o’g’liga aytgan so’zlari”, “Onasining o’g’liga aytgan so’zlari”,”Afsus” kabi she‘rlar yozdi. Ona yurtdan uzoq shimolning qrli-muzli yerlariga, front orqasidagi qora xizmatga olib ketilgan mardikorlarning xayrlashuv manzaralarini, haqsizlikni yoritadi. Bu she‘rlarning ohang va uslubi xalq qo’shiqlariga g’oyat yaqin bo’lib, ular xalqimizning milliy uyg’onishida muhim o’rin tutadi. Axloqiy didaktik mavzudagi ”Turkiy guliston yoxud axloq” darsligi (1913) XX asr boshlari ijtimoiy-pedagogik fikr taraqqiyotida alohida o’rin egalladi. Unda tarbiya va axloq masalalari birichi marotaba XX asrning talab va ehtiyojlari nuqtai nazardan tahlil qilingan. Avloniy xulqlarni an‘anaviy ikkiga - yaxshi va yomonga ajratadi. “Yaxshi xulqlar” deb nolangan birinchi qismida u 31 fazilat, “yomon xulqlar” deb atalgan ikkinchi qismda esa 20 illatga ta‘rif beriladi. Mulohazalarini Gippokrat, Platon, Aristtel,Sa‘diy Sheroziy, Bedil fikrlari bilan dalillagan holda zamonaviylikni asosiy mezon qilib oladi. U yaxshi xulqlarga fatonat, nazofat, shijoat, intizom, vijdon, Vatan muhabbatini, uning uchun kurashmoqni eng insoniy xulqlardan hisoblaydi. Vatan – bu har bir kishining tug’ilib o’sgan joyi, yurti, mamlakati. Uni qadrlamoq, sevmoq va yashartmoq kerak. “Tog’laridan konlar chiqar, Yerlaridan donlar chiqar...Havosi o’ta yoqimlik, Cho’llari bor

toshlik, qumlik, Toshkand emas, toshqand erur, Keksalari gulqand erur”, deya bolalarga ona diyorga katta mehr uyg’otishga erishadi. “Yomon xulqlar”ga esa g’azab, shahvat, jaholat, safohat kabi illatlarni yomon xulqlarning belgilari deb biladi. Tilga, madaniyatga muhabbat esa, har bir kishining o’z xalqiga bo’lgan muhabbatidir: “Har bir millatning dunyoda borlig’ini ko’rsatadurg’on oyinai hayoti til va adabiyotidir. Milliy tilni yo’qotmak millatning ruhini yo’qotmakdur”. Darslikdagi har bir bo’lim ta‘lim-tarbiyaning muhim bir masalasiga bag’ishlangan bo’lib, ularning biri ikkinchisini to’ldiradi, takmillashtiradi. Har bir bo’limda kichik hajmli, ibratli hikoyalar keltiriladi, she‘riy parchalarda yoki hikmatli so’zlarda «qissadan hissa” chiqariladi. Yozuvchi bu asarida xalq og’zaki ijodidan keng foydalangan. Avloniyning “Bahor keldi”, “Bulbul”, “Bola ila gul”, “Yolg’onchi chupon”, “Tulki ila qarg’a” kabi juda ko’p she‘rlari kichik maktab yoshidagi bolalarga bag’ishlangan.”Maktab bolasi” she‘ri boshlang’ich sinf o’quvchilari hayotidan olib yozilgan. Asarda ishyoqmas, dangasa bolaning qalbida o’qishga muhabbat uyg’otishi umumiy yo’sinda bayon qilingan: Yo’lga soldi til ila yo’ldoshin, Maktabga moyil ayladi boshin. Soldi o’rtog’ining so’zina quloq, Bosdi ul ham o’quv yo’lina oyog’. Ikkisi birga bo’ldilar mullo, CHiqdi xatu savod ham imlo. Shu tariqa shoir qissadan hissa chiqarar ekan “Yaxshi bilan yursang yetarsan murodga ” g’osini ilgari suradi.Avloniy o’zbek teatrining asoschilaridan edi. U 1913 yilda «Turkiston” teatr gruppasini tuzdi. “Turkiston” o’zining qat‘iy nizomini ham e‘lon qilgan edi. Uning tashkilotchisi ham, g’oyaviy –badiiy rahbari ham Avloniy edi. Teatrda “Zaharli hayot”(Hamza), “Baxtsiz kuyov”(A.Qodiriy) kabi o’zbek dramaturgiyasining eng yaxshi namunalarini sahnalashtirdi va o’zi rol ijro etdi. Avloniy «Advokatlik osonmi?”(1914), “Pinak”(1915) komediyalari, 1914-17 yillarda yozgan “Biz va Siz”,”Portugaliya inqilobi”, “Ikki sevgi” kabi fojeyaviy

asarlari bilan o’zbek dramaturgiyasining maydonga kelishi va teatrchilikning xalq orasiga tomir otishiga muhim hissa qo’shdi.Avloniy X!X asr rus mumtoz adabiyoti vakillari I.A.Krilov va L.N.Tolstoyning asarlarini o’zbek tiliga ugirdi,jumladan, I.A.Krilovning 21 ta masali, “Maymun ila ko’zoynak”,”G’ayri jinsiy ittifoq”, “It ila yo’lovchi”, “Qarg’a ila Zag’izg’on”, “Tulki ila Qarg’a” kabi asarlari o’zbek tiliga tarjima qilinib, “Maktab gulistoni” kitobida bosilib chiqdi. Hamzaning pedagoglik mahorati. Hamza Hakimzoda Niyoziy o’zbek madaniyatining eng yirik namoyadalaridan biri. U ma‘rifatparvar shoir, o’qituvchi, jamoat arbobi, kompozitor, rejissyor, jurnalist sifatida ma‘lumdir. O’zbek teatr san‘atini rivojida muhim hissa qo’shgan buyuk dramaturg hamdir. Hamza 1989 yil 6 martda Qo’qon shahrida tabib oilasida dunyoga keladi. Hamza o’zining o’qishga bo’lgan zo’r ishtiyoqi tufayli 12 yoshidayoq to’la xat savodli bo’lib yetishadi. 1906 yilda madrasaga kirib o’qiy boshlaydi.Biroq madrasa ta‘limi Hamzani qanoatlantirmaydi. Shunga ko’ra, u Lutfiy, Navoiy, Gulxaniy, Muqimiy, Furqat asarlarini mustaqil suratda mutoala qiladi, o’rganadi. Hamza 1911 yili Qo’qonning Hojibek guzarida maktab ochib, yetim va kambag’al bolalarni o’qitadi, o’quvchilar uchun “Yengil adabiyot”, “O’qish kitobi” o’quv qo’llanmalarini yaratadi.Hamzaning ijodi va o’qituvchilik faoliyati o’sha vaqtdagi hukumat amaldorlarini tashvishga soladi. Ular Hamza maktabini «Xavfli, bolalarni buzuvchi, din va ma‘rifatdan ozdiruvchi maktab” deb qoralab yoptirib, o’zini ta‘qib eta boshlaydilar. Hamza 1913 yil fevralda chet elga ketib, Afg’oniston , Hindiston, Makka, Madina, Shom (Suriya), Bayrut, Istambul, Odessa shaharlarida bo’ladi va 1914 yil boshlarida Qo’qonga qaytadi. 1915 yilda Shohimardonda maktab ochadi, muallimlar tayyorlaydigan kurs tashkil etadi, bu o’quv muassasasi chinakam xalq maktablarining dastlabki namunasi edi. Hamza bu maktabda yoshlarga dunyoviy fanlarni o’qitadi, aqliy, axloqiy tarbiyaga alohida ahamiyat beradi. Hamza Hakimzoda 1915-1916 yillarda yaratgan “Oq gul”, “Qizil gul”, “Pushti gul”, “Sariq gul” kabi ashulalar to’plamlarida, “Milliy roman yoxud yangi saodat”

qissasi, “Zaharli hayot” kabi drama asarlarida mehnatkash xalqni o’qishga, ilm o’rganishga davat etadi: Kim bilurdi odamu olam nadur, hayvon nechuk? Bo’lmas erdi agar insonda bu asor ilm. Qaysi bir mavjuda boqsang bilmoqqa kayfiyatini, Lozim o’lg’ay topmoqqa avval o’qib axbor ilm. Hamza “Sadoi Turkiston”gazetasida bosilgan bir she‘rida “bir iloj qilib kambag’al bolalarni aqchasiz... tarbiya va o’quvga boshlarini band qilmoq...”choralarini izlaydi, she‘r va maqollarida bolalarni o’qishga chaqiradi. Bu g’oyani Hamza «O’qi”she‘rida bayon etadi: Ko’zimizga ko’rinib turgan hamma asboblar Hech biri bo’lmas edi, gar bo’lmasa, zinhor o’quv. Yer yuzida ko’milib yotgan hama oltin, kumush Yuzag’a chiqdi barii, bis anga axbor, o’quv... Gar dilingda o’ylagan orzuga yetmoq istasang, Qimmat umring qilmagil behudaga bekor, o’qi! Qo’y o’yin, sayru tomoshani, g’animat yoshliging, Shum fe‘llardan o’zingni aylagil bezor, o’qi! Ey o’g’il, dunyoda bo’lmoq istasang olijanob, O’qig’il maktab borib, zinhor o’qi, ming bor o’qi! Hamza darsliklarida axloqiy tarbiya mavzusi. Hamza yetim va kambag’al bolalar uchun «Doril yetim”(“Yetimlar maktabi”)ni ochadi va o’qituvchilik qiladi. Hamza birinchi sinf o’quvchilari uchun «Yengil adabiyot”, 2-sinf uchun “Axloq hikoyalari” o’qish kitoblarini tuzadi. 1919 yil boshlarida Hamza Qo’qondagi 1- boqimsiz bolalar uyiga mudir qilib tayinlanadi. Bu yerda u uch sinfli maktab ochib, o’zi o’qituvchilik qiladi.1922-1924 yillarda shoir Qoraqalpog’istonning

Xujayli tumanidagi 1-bolalar uyi mudiri va o’qituvchisi bo’lib ishlaydi. 1925 yilda esa u Farg’onaning Avval qishlog’ida o’qituvchi qilib tayinlanadi va g’oyat og’ir sharoitda ishlaydi. Shoir 1928-1929 yillarda Shohimardonga borib o’qituvchilik qiladi. Hamza xalqni o’qitish, savodxon qilish uchun tinimsiz intiladi va kurashadi.Maktablar uchun darslik vaqo’llanmalar yozishni o’ziga maqsad qilib lgan bolalarning chin do’sti Hamza bu yo’lda ancha ishlarni amalga oshiradi.Hamza yozgan darsliklar uning o’sha davrdagi dunyoqarashi, badiiy ijodi, bolalar adabiyotini tushunishi haqida ko’pgina ma‘lumot beradi. Bu g’oya «Yengil adabiyot”da o’z aksini topgan.»To’g’ri so’zla” she‘rida har qanday holatda ham to’g’ri so’z bo’l, deb o’z o’quvchisini, yosh kitobxonni to’g’ri so’z bo’lisha undaydi: To’g’ri so’zla ey o’g’il, Til bilmag’il yolg’onga hech. Bir masal bor:tug’ri so’zlar Boshini kechmas qilich Hamzaning “Yengil adabiyot”ga kiritgan she‘rlaridagi bosh qahramonlarning belgili xususiyatlaridan biri – to’g’ri so’zlik. Shoir bolalarni to’g’ri va rostgo’y bo’lishga , zararli va foydasiz ishlardan qochib ijobiy ishlar bilan shug’ullanishga, kishilarning yaxshi sifatlaridan ibrat olishga chaqiradi.”To’g’ri so’z bola”da bu fikr yanada jonli chiqqanini ko’ramiz. Hamza bu she‘rida barcha narsa pul va boylik bilan o’lchangan jamiyatda hamma narsadan ko’ra haqiqatni ustun qo’ygan ijobiy qahramon – bola obrazini yaratadi. Bir bola o’qishdan qaytayotganida ikki kishi uning oldini to’sib, biri dedi: «Tanga berurman senga, so’zla bir ozgina yolg’on manga”. Shunda bola unga juda donolik bilan javob beradi : So’zlang, aka, qomatingizga qarab, Bu so’zingiz aslida yolg’on erur. Tangaga yolg’onni kim olgan erur. Sizda ko’p erkan o’zi yolg’on aka,

Siz ani avval sotib aylang ado. Qolsa kamib, yetmay agar sizdan, O’rtog’ingizga kup erur bizdanam Ofarin aytdilar uning so’ziga Tangani xolis berubon o’ziga. Xissa : kimki to’g’ri so’zni har qachon, Teguzadur doimiy bo’yla hison. Hamza bu she‘rida bolalarni yoshligidanoq rostgo’ylik ruhida tarbiyalash lozimligini uqtiradi,ularni yolg’onchilik va aldamchilikdan uzoqroq yurishga chaqiradi. Shu kitobda «Qimorning boshi” degan bir she‘r bor. Bu asarda Hoshimjon degan bolaning ayanchli qismatidan to’g’ri xulosa chiqariga chaqiradi. Hoshimning “To’ptosh”, “Juftmi-toq” degan o’yinlarni o’ynashdan asta-sekin qimor o’ynashga o’rganganini, bora-bora qimorga mukkasidan ketib, oxirida bor- yo’g’ini qimorga boy berganini, nihoyat uning go’lohlikka tushib, xorlikda o’lib ketganini ifoa etadi. ”O’qish kitobi” Hamzaning ikkinchi darsligidir.Unda to’qqizta dars bo’lib, ularning har biri axloqiy masalaga bag’ishlangan.SHuningdek,bir necha she‘rlar o’qi, ilm, maktab hamda kitbning ta‘rifiga bag’ishlangan. Jumladan, «O’qi” she‘rida shoir o’qish natijasida kambag’al-bechoralarning asoratdan qutilib, madaniyat va san‘atdan bahramand bo’lishi turgan gap, deb uqtiradi.O’qishning qadrini muallif o’qituvchi – ustozlar tilidan shunday ta‘riflaydi: Gar dilingda o’ylagan orzuga yetmq istasang, Qimmat umring qilmag’il behudaga bekor, o’qi!... Ey o’g’il! Dunyoda bo’lmoq istasang olijanob, O’qig’il maktab kelib, zinhor o’qi, ming bor o’qi! U «Maktab”she‘rida «O’qub ilmu adab bo’lg’ay garang xushyor maktabdin”deb «Insonni inson qatoriga qo’shish”, insonni kamolotga yetkazish va uni olijanob, fazilatli kishi qilib yetishtirishda maktabning roli katta ekanligini ko’rsatadi. Shoir maktab tarbiyasining ahamiyatini yuksak baholaydi, uni sirlarning xazinasi, odamni odam qiladigan joy deb ko’rsatadi.

“Ilm ista”she‘rida yoshlarga murojaat qilib kishining ko’zlagan murod- maqsadlariga erishishida ilm olishning ahamiyati katta ekanligini aytadi, yoshlarni ilm olishga , dunyo sirlarini o’rganishga da‘vat qiladi. U ilmli kishi bilan ilmsiz kishini bir-biriga solishtirib ilmli kishini porloq oftobga, ilmsiz kishini qorong’u kechaga uxshatadi: ...Har murodu maqsadingga yetmoq istarsan murod, Ko’z ochib bedor bo’l:darkor ilm,darkor ilm! Ul haqiqat oyiniga sayqal istarsan Nihon, Ilm ista,ilm ista,istag’il zinhor ilm! Hamza 1925 yilda ”Ikkinchi sinf uchun qiroat kitobi” darsligini yozdi. Bu kitob g’oyaviy mavzui jihatidan A.Navoiyning «Hayratul-abror”asariga yaqin turadi. Kitob bolalar ruhiga mos qilib, nasriy yo’l bilan yozilgan. Undagi birinchi asar – “Ilm”da ma‘rifatlilik, ilmli bo’lish shunday sharhlanadi: «Ey bolalar, xar bir inson bolasiga dunyoda eng avval zarur va lozim bo’lgan narsa olamda ilmlik o’lmoqdir. Ilmsiz kishini butun inson demak ayni xatdir...”Kitobdagi barcha darslar anna shunday tafsilot bilan boshlanadi, so’ng bir bayt she‘r keltiriladi: Ilmsiz har kishi uchsa havoga Ko’ngil berma aningdek xudnamoga. Shoir ”Milliy ashulalar”, “Oq gul”, “Qizil gul”,”Yashil gul” va boshqa to’plamlaridagi qo’shiqlari bilan xalq ommasini madaniyatli bo’lishga undaydi, zulmdan shikoyat qiladi, ijtimoiy faollikka chaqiradi. Mashhur tarbiyachi, atoqli shoir, dramaturg va bastakor Hamza Hakimzoda Niyoziy mehnatkash xalqni , shuningdek, yosh avlodni o’qitish,ma‘rifatli qilish, tarbiyalash ishiga o’zining butun iqtidorini, umrini bag’ishladi.

$Foydalanilgan adabiyotlar. 1. Avloniy Abdulla .Tanlangan asarlar.2 jildlik,1- jild.SHe‘rlar, ibratlar.T, 1997 2. Avloniy Abdulla.Guliston yoxud axloq.T.1967 3. Avloniy Abdulla. Toshkent tongi. T.1970. 4. Avloniy Abdulla. Turkiy guliston yoxud axloq.\\ Fan va turmush.1984 5. www.ziyonet.uz$

XX asr boshlarida o’zbek bolalar adabiyotining taraqqiyoti

20.09.2019

0

52 KB

Похожие