XVII-XIX асрларда адабий тил - Лингвистика - Рефераты

XVII-XIX асрларда адабий тил

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

135.5 KB

XVII - XIX асрларда адабий тилРежа: 1. XVII - XIX асрлардаги ижтимоий сиёсий аҳвол. 2 XVII - XIX асрларда яратилган адабий манбаларда Алишер Навоий аъанасининг давом этирилиши. 3. Бу даврнинг диалектал мураккаблиги. 4. Бу давр адабий ти лининг демократлашуви. 5. Ижодкорлар асарларининг тил хусусиятлари.

Ўзаро феодал урушлар, Бухоро ва Хева хонликларининг Эрон давлати билан урушга мамлакатда иқтисодий ва маданий тушкунликни янада кескинлаштирар эди. Шунинг учун ҳам бу даврда ижод этган шоир ва ёзувчиларнинг асарларида меҳнаткаш омманинг жабр кўришлари ўзининг аксини топган эди. Бу давр шуниси билан характерлики, унда бадиий стилда ҳажвия стили кенг қўлланишда бўлди. Бу даврнинг адабий тили маҳаллий шеваларга таянган ҳолда ривожланди. XVII - XIX асрлардаги ўзбек адабий тилини ўрганишда ўша даврда яратилган тарих асарлари, тазкиралар, шоирларнинг ижодлари асосий манбаа бўлади. Иқтисодий ва маданий ҳаётдаги тушкунликка қарамасдан ХII-Х1Х асрларда қатор тарих, география, фалсафа, тил, адабиёт ва бошқа соҳаларга доир асарлар яратилди. Булар орасида Саид Муҳаммад Тохир бин Абул š осимнинг «Ажойиб-ут- тақобат» номли географик асари, Абулқосим бин Саъдулла ал-Хусайннинг «Натойиж- ул-фикр» тарихий китоби, Абулғози Баҳодирхоннинг «Шажараи турк», «Шажараи Тарокима», Мухаммад Яроқчининг «Муҳит-ут-таворих», Шермуҳаммад Убайдийнинг «Убайдулланома», Муниснинг «Фирдавс-ул-иқбол», Муҳаммад Хокисорнинг «Мунтахаб- ал-луғат», М.Ме ќ дихоннинг «Санглоқ « асарлари юзага келдики, буларнинг ҳаммаси ўзбек тилидаги адабий ҳаракатчиликнинг давом этиб келганлигини кўрсатади. ХVII-ХIХ асрлар абдий тилини ўрганишда мазкур даврларда яшаб ижод этган шоирлар ижоди ќ ам етарли манбаа бўлади. Бу давр адабий тилиии ривожлантиришда Турди Фароғий, Нишотий, Бобораҳим Машраб, Махмур, Гулханий, Баҳодирхон Мунис, Абулғози Баходирхон, Огаҳий, Ферузлар муносиб ҳисса қўшдилар. Бу ижодкорлар асарлари тилида Навоий анъанаси билан бирга, ғарбий адабий тил шакллари ҳам учрайди. Бу Фузулий шеърияти тилининг таъсири натижасида пайдо бўлган. Бу давр демократик шоир ва ёзувчилар ижодида умум ўзбек адабий

тили традицияси мустаҳкамланиб, мукаммаллашиб келди. Бунинг ёрқин далилини Турди асарларида кўрамиз.ТУРДИ АСАРЛАРИНИНГ ТИЛ ВА УСЛУБИ Шоир Турди XVII асрнинг охирида Бухорода ижод этган демократик тенденциядаги адабиётнинг йирик намояндасидир. Турди ижодида сатира асосий ўринни эгаллайди. Маълумки, сатира жанрида ижод этиш маълум даражада шоирдан кўтаринки услубдан воз кечиб, халқ жонли тилига хос услубда асар яратишни талаб қилади. Шу туфайли ҳам Турди шеърларида халқ тилида қўлланадиган лексика кўплаб акс этган. Масалан, «Субхонқулихон тўғрисида ҳажвия» шеърида оғзаки нутққа хос бўлган кўр, кўппак, қумалоқ, қирчону ва бошқа сўзлар қўлланган. Шу шеърдан олинган қуйидаги парчада бунинг исботи кўринади: Едингиз барчангиз итдек фуқаронинг этини, Касб илә мāлын алыб, қоймадингиз битини, Қамчылар дағ салыб буганға, тилиб битини Йардыңыз заҳрāсыны (ичидан) алыб өтини Болмады кам бу раият башыдан ҳеч тайақ. Бу банддаги шеърда ҳам едингиз, итдек, этини, молин, битини, буйунга, тилиб, таёқ каби сўзлар оғзаки нутққа хос сўзлардир. Халқ жонли тилига хос хусусиятлар фақат лексикада эмас, балки морфологияда ҳам кўринади. Масалан, ўтган замон феълининг II шахс кўплигида (қўймадингизлар) кўпликнинг икки марта қўшилиши, шаҳар шеваларидагидек мен олмошига — га аффикси қўшилгач, менга тарзида талаффуз қилиниши, изладим феълнинг шеваларда айтилганидек, истадим варианти ҳам қўлланган. Не айа қ, не б а ш ы ға етдим, сарāпā ист ә дим, Қ айа д ы м икки й о лн ың о ртас ы да ҳамрāҳ ист ә дим. Турди ше ъ рларида халқ жонли тили хусусиятлари билан бирга, ғарбий тилларнинг таъсирини ҳам кўрамиз. Албатта, бунда улуғ озарбайжон шоири

Фузулийнинг асарларидан илҳомланган бўлса керак. Шу таъсир натижасида айрим сўзларда, кўпинча сўзнинг бошнда келувчи т товуши д га ўтади. Фитна шўр ҳама илә маскун дутди Хублар маснадини сифла билан дун дутди. Ў ғ уз тилларида қўлланадиган чўх (кўп) сўзидан фойдаланган: Туфрāғда жāн битсә, равāдүр, не ажаб гүл Мух сарви сихл этди ниҳāн көзләри шаҳлā. Ўғуз тилларига хос жўналиш келишиги (-а/ә аффикси) формасида (Етмадим ҳеч ера бу қофия паймолиғдин), ўтган замон аниқ феълининг биринчи шахс бирлигининг-диман (Ёт мандин ким булур яхши замонлар кўрдиман) аффикси билан ҳосил қилинишида, ҳозирги-келаси замон феълининг -ман, (Била олмон бу дудаул рахши Рустам ё паризод) аффикси билан, сифатдошнинг -ан (Барча бўйнига салан бу риштани қат этмади) аффикси билан ҳосил қилинишида, ҳаракат номига жўналиш келишиги аффикси қўшилганда, унда фонетик ўзгариш юз беришида (Зарни жам айламага ҳирсу ҳаво беш тутуб; юзини кўрмага ҳасратда бўлдум эшитиб номи) кўринади. Шундай қилиб, Турди бир томондан улуғ Навоий традицияларини давом эттирган бўлса, иккинчи томондан Озарбайжон шоири Фузулий ижодидан таъсирланди. Шу туфайли адабий тилда Алишер Навоий анъаналарини сақлаган бўлса, иккинчи томондан ўғуз тили элементларидан фойдаланди.АБУЛҒОЗИ БАҲОДИРХОН АСАРЛАРИНИНГ ТИЛ ВА УС ЛУБИ XVII - XIX асрларда яратилган асарларда икки хил тенденция мавжуд эди. Биринчи тенденция шундан иборатки, унда Алишер Навоий ижодига эргашиш туфайли бадиий асарларда кўтаринки услуб сақланган эди. Тўғри, бундай услубда оғзаки нутқ ёки жонли сўзлашув тили элементлари ҳам кенг қўлланган. Иккинчи тенденцияда эса тарихий, таълимий асарлар тилида диалектларнинг адабий тилга бўлган таъсири янада кучайган. Шу жиҳатдан Абулғози Баҳодирхоннинг «Шажараи турк» ва «Шажараи тарокима»

асарларининг тили характерлидир. «Шажараи тарокима» асари туркман халқи тарихига бағишланган. Унда афсоналар ҳам кўп ўринни эгаллаган. «Шажараи турк» асарида ёритилган маълумот учта тематикага бўлинади: 1 . Диний характердаги Одам ато ҳақидаги афсоналар. 2. Ў ғ уз-туркманларнинг Ўғуз ҳақидаги маълумотлари. 3. Реал асосга эга бўлган, лекин афсонавий тарзда етиб ке л ган воқеалар. Абулғози Баходирхон асарлари тилида адабий тилнинг соддалаштирилгани кўринади. Бунинг ўзига яраша сабаби бор. Тарих асарларини ёзган, айниқса, ҳукмдор оиладан чикқан, муаллифлар феодализмни мангу тузум деб, халқли ҳукмдорларга итоат эттириш учун асарни халқ тушунадиган тилда ёзишга ҳаракат қилар эдилар. Шунинг учун ҳам Абулғози ўзининг тарих асарлари бошқа тарихлардан фарқли эканини таъкидлаб, қуйидагиларни ёзади: «Барча билингки, биздин бурун туркий тарих айтқанлар арабий луғатларны қошиб турурлар ва туркийни ҳам сажъ қылыб турурлар. Узларининг ҳунарлари ва устазларыны халққа маълум қылмақ учун. Биз мунларнинг ҳеч кайсысыны қылмадуқ, анинг учунким, бу китобны ўқуғучы ва тынглағучи, албатта, турк болғусы турур: бас, туркларга туркона айтмак керак, то уларнинг барчасы фаҳм қылғайлар». «Шажараи тарокима»дан олинган бу фикрни «Шажараи турк» дан олинган қуйидаги парча яна ҳам ойдинлаштиради: «Ҳамма улуғлар, ҳам оддий кишилар тушунсун теб, мен бу тарихни туркий тили била айтдим. Туркийни ҳам андоқ айтубменким, беш яшар ўғлон ҳам тушунур. Тушунуш осон бўлсун теб, мен чиғатой туркисиндин, форсича ва арабчадин бир дона ҳам сўз қўшмадим «. Ҳақиқатан ҳам, Абулғози асарларининг тилини кузатар эканмиз, унда санъаткорларча бадиий қайта ишланган халқ сўзлашув тилининг намунасини кўрамиз. Асарда арабча сўзларга нисбатан туркий сўзлар кўп ўринни эгаллаган. Унда улкән, битмәк, улус, йалавач (пай ђ амбар), тилмәч, ушақ

(майда) чарламақ, көрклүк, кент, болук (бўлим) каби туркий сўзлар қўлланган. Асарлар фонетикас и да қуйидагилар кўзга ташланади: Сўз бошидаги д -т га ўтади: дегән-тегән, деб-теб, дедик-тедук. Баъзи ўринларда сўз бошида й-ж га ўтади : йов-жав, йўл-жўл (Хоразмда жамловчи ўғуз шевалари мавжуд бўлганлиги). -қ, -к ундоши билан тугаган 2 бўғинли сўзларга эгалик аффикси қўшилганда г улардаги қ товуши г га ўтмайди: Айақы агрыб йатур. Эшики йапық. Асарлар морфологиясида эса тубандаги хусусиятлар кўзга ташланади: -чи сўз ясовчига нисбатан -жи варианти кўп қўлланган: элчи, теважи. Соннинг тартиб сон тури - ланчы аффикси билан ҳосил қилинган: бешләнчи, етиләнчи, туқузланчы. Келишик формаларининг барчаси қўлланишда бўлган. Характерли хусусият шундаки, тушум ке л ишигининг - н /ин// ы н аффикси билан ҳосил қилинган формаси ҳам қайд қилинади: к о члар ы н (хотин л арини) ва келинл ә рин чақириб.., Маълумки, бундай қўлланиш асосан поэзия жанрига хосдир. III шахс кишилик олмош ан, улар алар тарзида қўлланган. Буйруқ-истак майлининг 1 шахс кўплиги -ал ың //али Аффикси билан ҳосил қилинган. Эмди шаҳ; Маликни айталинг. Ууртни бузали тесалар. Шундай қилиб, Абулғози асарларида адабий тил сўзлашув тилини яқинлаштиришга ҳаракат қилди ва унинг асари адабий тилда халқ тили элементларининг мустаҳкамланиши учун муносиб ќ исса бўлиб қўшилди.МУНИС АСАРЛАРИНИНГ ТИЛ ВА УСЛУБИ XVII-XIX асрлар адабий тилининг тараққиётида, унинг жонли сўзлашув тили хлсобига бойиб боришида Бобораҳим Машраб (1657-1711), Вафоий (ҳаёти ва фаолияти ҳақида тўла маълумот йўқ), Муҳаммадризо Огаҳий, Паҳлавонқули Равнақ, Муҳаммадниёз Нишотий, Мужрим-Обид, Шермуҳаммад каби шоир ва

ёзувчиларнинг роли каттадир. Шундан биз Мунис, Гулханий ва Махмур асарларининг тил хусусиятлари билан танишамиз. Муниснинг лирик шеърлари девон сифатида тўпланган бўлиб у «Мунис-ул- ушшоқ» деб аталади. Шунингдек, у «Фирдавс-ул-иқбол» тарихий асарининг ҳамда педагогика ва тилшуносликка оид «Саводи таълим» рисоласининг муаллифидир. Мунис Мирхонднинг «Равзат- ус-сафо» асарини ўзбек тилига таржима ҳам қилган. Мун ис адабиётида ва адабий тил нормаларини сақлашда Навоий традицияларига амал қилади. Шунинг учун ҳам у Навоийни ўзига пир, устод деб билади: С ө з ичр ә Навāийки, жаҳāнгирдурур Мунисға маāний йол ыд а пир дурур. Ҳар бир прогрессив ёзувчи ва шоирларда бўлганидек, Мунис ўз ижодиётида Навоий традицияларини давом эттирар экан, адабий тилни халқ сўзлашув нутқи ҳисобига бойитиб борди. Мунис Хоразмий асарларида халқ сўзлашув тилида мавжуд бўлган лексик бойликлардан усталик билан фойдаланди. Унинг тилида умоч, атала, танг, ланг, павгон, тақир-тукур, шақур-шуқур, қабағ, тапуқ, қопу, эвур, эврулай эвурди, йугоруса, юрумоқ, батар каби сўзлар қўлланган. Шоир шеъриятида кўтаринки руҳни сақлаш мақсадида маъни кишварин (*маьно вилояти), (аҳли дониш, гули-гулшан, оташи ишқинг, ганжи ҳусн, гули латиф, меҳроби тарҳ, (қайрияма г,ош учун қурилган бино), мотоми ошуфта (ошиқ мотами) каби изофали бирикмалардан ҳам фойдаланди. Мунис асарларидаги грамматик формалар асосан ўша давр нормаларига мувофиқ келади. Айрим аффикс вариантларидагана фарқлар сезилади. Масалан, қаратқич келишиги —нунг тарзида учрайди: Муниңдек өзүңи хазин қылма көп Күңүл мāтамидин ғамын қылма көп. Умуман, келишик аффиксларининг барча сингармонистик вариантлари учрайди.

Мунис шеърларида боғловчилардан лек, ва лекин, вар каби боғловчилари қўлланган. Лек сендин к ө р ү б басе ихлāс Сени бу хизмат ичр ә қ ы лдуқ х ā с. Валекин чархи дунпарвар қ ы л ы б лаҳза й ү з бедад Вужудимн ы этибд ү р хāк йангл ы ғ мужиби накбат. Вар йахш ы туғулмаса қаламлар Шак й о қки йа м а н тушу л ар рақамлар. Мунис асарларида ў ғ уз тили элементлари ҳам кўплаб қўлланган. 1.Буюк Навоий традициясига эргашиш туфайли; 2.Шермуҳаммад Муниснинг ўзи ўғуз шеваси вакили бўлиши туфайли. 3.Улуғ Озарбайжон шоири Фузулийнинг ижодидан илҳомланиш туфайли унинг асарларига кириб ке л га н дир. Унинг шеърларида сифатдошнинг -миш аффикси билан ифодаланган тури қайд қилина д и: Ҳамеша б а ш ы м урармен й о л ы нг сар ы санамā Магарки ишқ аро б о лмиш мен элга қибланамā. Шуни айтиш керакки, -миш аффиксининг олган сўз унинг асарлар и да ўтган замон феъли маъносида ҳам қўлланган: Р о за бисёр мени т аң этмиш (этди) Баданим суст, а йа ғ ы м ла ң этмиш. Б ў л сўзининг ў ғ уз тилларига хос ўл варианти ҳам қўлланган: Ҳар сөзки көңүлдин олды мавжуд Хат болмаса, болғай эрди нāбуд. Ёки: Шайхлар кандидин олдым тангдил Лутф илә бол дилкушо, эй муғбача. Навоий ва Бобур асарларида учраганидек, ҳозирги-келаси замон феълининг бўлишсизи -мон аффикси билан ифодаланган: Бā вужуди маҳрумият тапмышам маҳрумлик

Ҳар нечә қылсам жаамул билман аның илләтин. Мунис асарларидаги арабча-форсча сўзларнинг қўлланишида Навоий ва Бобур традициясига амал қилганини кўрамиз. Мунис томонидан қўлланган арабча, форсча-тожикча сўзлар Навоий ва Бобур асарларида қайд қилинган сўзлардир. Лекин улардан Мунис ўз ўрнида ва мақсадга мувофиқ фойдаланган Туркий сўзлардан фойдаланиш яъни ундан қофия, радиф сифатида фойдаланишда Лутфий ижодининг таъсири кўринади. Масалан, Тез этар жāнāн ғамы ишқым отыны қозғалаб Қайдурур ул отға бир-бир устухāнимни қалаб. Ёки: Жāнымға урдунг āташи ишқынг туташтуруб, Йақтынг сонгакларимни ул отға қалаштуруб. Ёки: Ултурурлар мени ҳар дам көзу қашы талашыб Тиргузурлар икки жāн бахш дудāғы йарашыб. Келтирилган байтлардаги қофияларда туркий сўзлар иштирок этган. Мунис ҳатто ундов ва тақлидий сўзлардан ҳам қофия сифатида фойдаланган. Фирāкың шиддатидин көзләримдин қан ақар тим-тим, Көриб аны рақиби кинавар ҳар дам күләр қаҳ-қаҳ. Чекар завқи сиҳи қаддинг билә қумры фиғāн ку-ку Тузар шавқи гүли рўйың билә булбул навā чақ-чақ. Кўринадики, ўзбек адабий тили имкониятлари Мунис ижодида кенг кулоч ёйди.ГУЛХАНИЙ АСАРЛАРИНИНГ ТИЛ ВА УСЛУБИ Ўзбек адабий тили тараққиётининг XVIII аср охири ва XIX аср бошларидаги ҳолатини Гулханий асарлари орқали ўрганамиз. Гулханий шоир сифатида бир неча ғазаллар ва XVIII аср охирининг прозаси намунаси бўлган «Зарбулмасал» асарининг муаллифидир. Унинг ғазалларида тематикаси ва тилида аввалги шоир ва ёзувчилар традицияси сақланган ҳолда, унда ўғуз элементлари нисбатан кенгроқ ўрин эгаллаган. Масалан,

I шахс ҳозирги-келаси замон феълида ўтузча хусусият сезилади. Белу ағзыдын нишāн гар биз сари мў десәләр, Әйләрәм инкāр иқрāр этмәдим дāрын көрүң. Сифатдош бўлишсиздан сўнг -з аффикси билан ҳосил қилинган: Көнгүл өзүдәдүр дунйаға арзи эҳтиёж этмәз Тари қ ат с а лики, бу й о лда майли издивāж этмаз . Шарт майли -за аффикси билан ҳосил қилинган. Айрим сўзлардан фонетик жиҳатдан озарбайжон тилига хос хусусият кўринади: Қаю бемāра лаълидин шифā вермиш масиҳ āсā Надин ул шўх англаб, Гулханий, дардинг илāж этм ә з. «Зарбулмасал» асари ўша давр прозасининг намунаси бўлиши билан бирга, фольклор материалларидан фойдаланиб ёзилганлиги учун ҳам, халқ тилининг адабий тилга яқинлаштиришга хизмат қилган асарлардандир. Гулханий «Зарбулмасал» асарида халқ оғзаки ижоди асарларини қайта ишлаш билан бирга унинг услуби ва бадиий воситаларини ҳам сақлаб қолди. Булар қ уйидаги ҳолатларда кўринади: 1.3арбулмасал»нинг айрим ҳикоялари халқ оғзаки ижодига бўлган сўзлар билан бошланади: «Бор эрди Фарғонада бир сарбāн» (Туя билан бўталоқ), «Илгарги айёмда икки кабутар бор эрди» (Бозонда ва Навозанда). 2.Оммавий жанр бўлган мақоллардан ўринли фойдаланган. Асарда икки тилдан (ўзбек, тожик) мақоллар келтирилиб боради ва бу мақоллар асар мазмунига усталик билан сингдириб борилади. Асар тилида жонли тилга хос бўлган қуйидаги хусусиятларни кўрамиз: 1. Қараткич ва тушум бир хил кўрсаткич билан ифодаланган ўринлар мавжуд: Ҳосили умри эди ул байн ы Ат ы гунашбону ошал байни. 2. -қ билан тугаган сўзларга III шахс эгалик аффикси қўшилганда, негизидаги шу ундошлар жарангламайди: Фарāсат айақы ақсақ қызны

āшықыға берди. 3. Адабий тилда қўлланиб келинган ечмақ, чечмақ, тарзида қўлланган: «Яна бир масал борки: Эр башига ши тушса, өтүк чечмәй сув кечәр». 4. Жонли тилга хос бўлган —тургон аффикси қўлланган: ҳамият ҳимматини даржўш келтуруб, ярим хазина динāр, йүз тева, уч йүз қарамал, уч йүз йылқы, беш йүз қой ва қызның баш-көзи йасала турган қалынны жамлаб... 5. Жонли тилда бўлган итәрчи (ит боқувчи: «Ит қиғонни иторчи қилмас»), йавуқ (узоқ), сунмақ (таклиф қилмоқ:) «Соқийи туштароқлар пиёла суна бошладилар»), «Бурноғи (аввалги)лар масалидурки». Шунингдек «Зарбулмасал»да халқ ўртасида кенг қўлланадиган тева, така, айран, сапал, қатқақ, бурундуқ, тайлақ, қўнақ, ақсақ, йантақ, боқақ, кулба, курк тавуқ, тутав, сачбағ, тушав, бўйдақ, каби сўзлар ишлатилган. 6. Оғзаки нуткда кўп қўлланиладиган фразеологик бирикмалардан фойдаланган: ағзыны бир бурчидин чекар,.. Жан сатыб өзин уйин этарди тан. Ағыз ашга етгәндә бурни қанаган, хāс тарбузны қолтуғуңга алма ва бошқалар. «Зарбулмасал»да қўлланган бошқа тил элементлари аввалги сўз усталари асарларида ишлатилиб келган грамматик ва лексик элементларга мувофиқ келади. Асарда форс-тожик ва араб сўзлари ҳам ана шу давр традициясига кўра қўллангандир. Гулханий асарларида стил талабларига мувофиқ синоним сўзлардан унумли фойдаланган: ғам-ғусса-андуҳ, āсмāн-көк-фалак, халқ-улус- эл, исм-ат, йолдаш- ҳамрāҳ, нāма-хат, ай-қамар, āфтāб-қуйаш-шамс-хуршид, чайан-ақраб, тараф-жониб, йүз-ā раз-жамāл, дарё-наҳр ва бошқалар. Демак, Гулханий жонли тилнинг лексик ва грамматик имкониятларидан кенг фойдаланди. Сарой аристократ ёзувчилари эса жонли тилдаги қатор оддий сўз ва ибораларни қўллашдан бош тортиб сарой адабиётининг мураккаб, оғир тил ва давом эттирган бир вақтда Гулханийнинг жонли тил элементларини кенг қўллаши дунёвий адабиётнинг ҳамда шу

билан ўзбек адабий тилининг бойишида улкан аҳамиятга эга бўлди.МАХМУРНИНГ САТИРИК АСАРЛАРИ ТИЛИ ВА СТИЛИ Махмур ўзининг хажвий асарлари билан инқилобгача бўлган ўзбек адабий тилидаги сатирик оқимни ривожлантирди. Махмурнинг ҳажвиётига мурожаат қилиш бежиз эмас. Чунки халқнинг ачинарли ҳаёт кечиришини, қишлоқ ва шаҳарларнинг харобага айланиб боришини кўрган шоирнинг ғазаби ошган эди. Ана шу ғазаблари «Муножон ба даргоҳи қозиюл хржот» (худо даргоҳида ёлвориш), «Ҳапалак», «Таърифи валояти қурама» каби сатирик асарларида ўз аксини топди. Аввал айтганимиздек, Сатира жанрида ижод этиш санъаткордан бадиий тил воситаларидан усталик билан фойдаланиб сатира остига олинаётган образ тилини индивидуаллаштиришда жонли тил элементларидан унумли фойдаланишни тақозо қилади. Маълумки, классик ш еъ риятимиз учун кўтаринки услуб характерли. Сатирада эса шеърдаги кўтаринқиликни сақлаш билан биргаликда, барча учун тушунарли бўлган услубни яратиш талаб қилинади. Худди шу талаб Махмур сатирасида амалга оширилган. Индивидуал тил ва образ яратиш учун Махмур айрим шеваларга хос бўлган сўзлардан фойдаланади: қыса-қылса, бома- болма, қыган-қылган, кегәй-келгәй, босам-болсам, йа нылмадым-йанмадым, айылмадым-айрлмадым. Ундан ташқари кенг халқ оммасида қўлланиб, омма китобий услубга киритилмаган сўз ва ибораларни кўплаб ишлатади. Масалан, каталак, камалак, катак, капа, āлачуқ, ертўла, ажириқ, ўгур, сумалак, биёбāн, алатўрткўз, кўппак, буруш (бурд), ялақ, тубак ва бошқалар. Мисоллар: Халқыны көрсәң агар өләси-йү қақү харāб, Ачлыгыдын эгилиб қāматы мисли камалак. Ажырығ тамырыны оғурыда майда туюб Қайнатыб күндә ичәр, атыны дерләр сумалак. Махмур сатирасида адабий тил нормаларидан четга чиқиш ҳоллари ҳам сезилади. Масалан, «Муножот» сатирасида шундай мисралар бор:

Амри-наҳйынг рāҳи бāтил узрә эрмиш йадымыз Кеча у кундуз сифатингдур бизи арзāкимиз. «Авсофи лоуболи ўратепаги» сатирасида: Ҳисāби журмими билсәг Шумāри чох қумдын Гунāхдин сорсанг саңги хāрадин афзун. Шунингдек, шоир услубида баъзан на ўзбекча, на тожикча англаниши қийин конструкциялар, луғатсиз тушунилиши қийин бўлган сўзлар учрайди. Улар кўпчиликни ташкил этмайди. Шундай қилиб, XIX асрнинг 1-ярмида Қўқон хонлигида яшаб ижод этган, прогрессив ўзбек адабиётининг вакилларидан бири бўлган Махмур ўзининг мероси, хусусан сатирик асарлари билан ўзбек адабиётининг, ўзбек адабий тилининг тараққиётига муносиб ҳисса қўшди. НИШОТИЙ АСАРЛАРИ ТИЛИДА НАВОИЙ АНЪАНАСИНИНГ ДАВОМ ЭТ Т ИРИЛИШИ Муҳаммадниёз Нишотий XVIII асрда е т ишган исте ъ додли лирик ва эпик шоирдир. У адабиётдагина эмас, балки адабий тил соҳасида хам Алишер Навоий анаънасини давом эттиради. Нишотийнинг ижтимоий - сиёсий фикр ва мулоҳазалари «Ҳусну Дил» достонида ўз ифодасини топди. Бу асар шоир тилини ўрганишда муҳим манба ҳисобланади. Нишотий ўз достонини халқ оғзаки ижодидан усталик билан фойдаланган ҳолда ёзди. Халқ оғзаки ижодидаги қолиплаш усулидан фойдаланиб, унинг ичига таълимий тарздаги бир қанча масалаларни киритди. Улар Нишотий тилининг содда халқ тилига яқинлашишига олиб келди. « Ќ усну Дил» достонининг тили мумтоз эпик шеърият услуби билан чамбарчас боғлиқдир. Бундан ташқари, достоннинг айрим боблари қофияланган наср услубида ёзилган. Масалан: «ҳусни дилнавāз, вафāбанум сāҳиб эъзāз ва нāзи таннāз, ғамзаи, гаммāз гесуи фусунсāз ва маҳлиқāи айнапардāз ва шаҳтакаяяуми сеҳрпарвāра ва меҳрибāнуи басөзу гудаз, қāматсардāри баландпарвāз, сарви сарафрāз, яъни фауди сāҳибнинг...

хизматга таййар эдилар». Нишотий халқ оғзаки ижоди услубига эргашди, достон тилини ҳам оммабоп қилишига интилди. Шунинг учун халқ мақоллари, ҳикматли сўзлари ва ибораларини асар мисралари мазмунига усталик билан сингдирди. Нишотий ўз асарларида халқ мақолларидан фойдаланар экан, улардан илҳомланиб, ўзи ҳам халқ мақоллари даражасида иборалар ижод қилади: Тойу аза хуш турур аҳбāб илә, Шадийу ғам ҳам йана атраб или. Нишотий ўз асарининг мумкин қадар содда, маъноли, равон ва образли бўлиши учун халқ тили унсурларидан усталик билан фойдаланиб, оригинал ўхшатиш, истиора, киноя, муболаға, сифатлаш, мажоз ва қарама - қарши қўйиш усулларини қўллади. Масалан: Болды айāн турфа китали кабир, Қорқусысыдин ташлады ҳамлāны Шер. Шоир бу мисрада ишқ лашкари билан ақл навкари ўртасидаги жанг тасвирини берар экан, урушнинг шиддатидан Шер ҳам қўрқиб, ўз қорнидаги ҳомиласини ташлаб қўйди, деб муболаға қилади. Шоир достонида омоним сўзлардан ҳам ўринли фойдаланади. Бир сўз билан бир неча маънони ифодалашга ҳаракат қилади: Йүз узә чурук йағач эрди бурун, Ҳар йера барса, барбан ул бурун. Бу парчада биринчи мисрадаги «бурун» сўзи одам аъзоларидан бири маъносида, иккинчи мисрада аввал, илгари маъносидадир.XVII - XVIII асрларнинг бошқа шоир-ёзувчиларида бўлгани каби Нишотийнинг «Ҳусну Дил» достонида ҳам маҳаллий шеваларга хос хусусиятлар учрайди. Достон тилида Бухоро ва Хоразм шеваларига хос сўз ва иборалар ҳамда гр амматик унсурлар топилади. Масалан, марги нав муборак, ҳиммати сипаҳдар, ҳусни дилнавоз, Нази Танназ кабилар. Нишотий асарлари тилида морфологик жиҳатдан қуйидаги хусусиятларни

учратиш мумкин. «Хусну Дил» достонида турланиш категорияси ҳозирги ўзбек тилига ўхшайди. Аммо қаратқич келишигининг қўшимчаси -ниң, -ң шаклида ишлатилади. Аршнынг астыда эрур ганжи раз ... Қāматинг ағушига қылды нигāҳ... Тушум келишиги қўшимчаси – ны/-ни, -ы/-и шаклида, чиқиш келишиги қўшимчаси —дын/-дин шаклида келади: Қорқусыдын ташлады ҳамланы Шер, Келтурунг ақли деди кишварситан. Навоий ва Фузулий асарларида бўлгани каби Нишотий асарида жўналиш келишиги қўшимчаси —га/-а тарзида ишлатилади: Ҳар бирига нам эди бир эҳтирам, Ҳар йера барса, бар ыбан ул бурун. Олмошлар Нишотий асарлари тилида ҳозирги ўзбек тилидаги олмошларга ўхшайди. Учинчи шахс кишилик олмошлари ул, ан тарзида, шунингдек, қайу сўроқ олмоши, нимарса, кимарса сўроқ-гумон олмошлари ишлатилади: Хар не йоқ, анд ын йаман, андьш йаман – Парвариш айлар ан ы айвāн ара, Ваҳ қайу айванки дилу жāн ара. Нишотий тилида равиш -лик аффикси билан ҳосил қилинади. Равишдош эса —ибан аффикси орқали ифодаланади: Талпыныбан ойлаки сувсыз балық, Жāн йоқ эди анга бугун таңлалық. Ёрдамчи сўзлардан билан, бирла, ила дағ ы каби кўмакчилар; Ким, -ки, гар, агар, не, лек каби боғловчилар ишлатилади. Боғловчилардан на Нишотий достони тилида кўп қўлланади: Анда на завқу, на ҳузуру, на нур... Анда на илму, на амал, на йақин...«Ҳусну Дил» достони лексикасида улус, кабир, қапу (эшик), гулгула, валвала, да ғ и, карам каби сўзлар учрайди.

Мазкур асар XVIII аср ўзбек достончилигидагина эмас, балки ўша давр ўзбек адабий тили тарихида ҳам ўрин эгаллаган ажойиб шеърий ќ исса ҳисобланади. XVII - XVIII асрлардаги илғор адабиётнинг ўсиб, камол топишида халқ о ғз аки ижодин ин г роли катта бўлди. Адабий тилда эса халқ тили унсурлари, шева хусусиятлари ўз ифодасини топди. Халқнинг бой оғзаки адабий меросидан, тил бойлигидан таъсирланиш натижасида ўша давр шоирлари тилида фразеологик иборалар, турғун бирикмалар кўплаб ишлатила бошланди. Бу билан улар ўз асарларининг халқч илигини , реалистик экалигини исботлаганлар.

Адабиётлар 1. А.Ю. Якубовский « К вопросу об этногенеза узбекского народа » 2. А.К.Баровков. « Алишер Навоий как осно в оположеник узбекского литературного яз ык а » , сб . Алишер Навоий М-Л, 1946 3. А.К.Баравков « Бадое-ул-луғат » , М, 1961 4. С.Е.Малов. « Мир Алишер Навои и история тгорских литератур и яз ы ков средней и Центарльной Аз и и » , М-Л, 1974 5. К.К. Юдахин . « Материал ы к вопросу о звуквом соситаве чагатайского яз ы ка » , « Культура и письменность Востока » , КН. IV , Баку, 1920 6. А.Усманов. « Муҳокаматул-ул-луғатайн » Алишер Навои, Т. 1948 7. А.М. Шербак. « Грамматика староузбекского яз ы ка » , М-Л, 1962. 8. А.М.Шербак. « К истории образования узбекского национального яз ы ка » , ВЯ, 1954, 9. www . ziyonet . uz

Похожие

Адабий тил. Жонли сўзлашув тили

Адабий тил. Жонли сўзлашув тили

Нутқ маданиятива адабий тил. Адабий тилнинг икки шакли

XIV асрнинг 2-ярмидан кейинги адабий жараён ва адабий тил

Узбек адабий тил тарихи ва унинг манбалари