Адабий тил. Жонли сўзлашув тили - Лингвистика - Рефераты

Адабий тил. Жонли сўзлашув тили

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

47 KB

Адабий тил. Жонли сўзлашув тили Режа: 1. Адабий тил ҳақида умумий тушунча. 2. Адабий тилнинг умумхалқ тил кўринишларидан фарқи. 3. Жонли сўзлашув тили ҳақида умумий тушунча. 4. Жонли сўзлашув тилининг адабий тил тараққиётидаги ўрни.

Адабий тил кенг маънода тарихан шаклланган, сўз усталари томонидан қайта ишланган, сайқал берилган, жамиятда киши фаолиятининг барча тармоқлари билан узвий боғланган бадиий, публицистик, илмий адабиёт тилидир. Академик В.В. Виноградов ёзади: «Адабий тил у ёки бу халқ, баъзан халқларнинг махсус иш ҳужжатлари, мактаб таълими, кундалик ёзма муносабатлар, фан, публицистика, бадиий адабиёт, сўз ифодасидаги турли маданий муносабатлари учун умумий бўлган ёзма ва оғзаки тилдир». Демак, адабий тилни турли хил тушунмоқ лозим экан, чунки адабий тил ҳар хил ҳаракатдаги тушунчалар билан ифодаланиб, унда миллий хусусиятлар ҳам синхрон планда ҳамда ранг-баранг маъно ифодаловчи тарихий (диахрон)планда ўрганилади. Бу эса адабий тилнинг имконияти кенг эканлигини ифодалайди. Авваламбор, адабий тил масаласи тилшуносликдаги энг мураккаб масалалардан биридир. Айниқса, адабий тилнинг кенг қамровлилигини бунга яққол мисол сифатида кўрсатиш мумкин. Чунончи, академик Ф. П. Филин адабий тилнинг еттита белгисини кўрсатади: 1. Ишланганлик. 2. Меъёрлаштирилганлик. 3. Стабиллик (барқарорлик). 4. Маълум бир тилда сўзлашувчи колллектив (жамоа)нинг ҳаммаси учун умумийлик ва мажбурийлик 5. Услубий бўлинганлик 6. Индивидуаллик, яъни муомаланинг турли тоифалари-ишлаб чиқариш, ижтимоий-сиёсий, маданий ҳаёт, фан, кундалик турмуш шароитидаги умумийлик. 7. Ёзма ва оғзаки шаклларига эга эканлиги. Ана шу сифатларнинг ҳаммаси мавжуд тилни адабий тил дейиш учун асос эмас, чунки бошқа сифатлар ҳам бўлиши мумкин. Иккинчи томондан, бу сифатлар турли давр адабий тилларида турлича бўлиши ҳам мумкин.

Масалан, ёзма адабиёт мавжуд бўлмаган айрим халқ тилларида бу сифатлардан кўпи бўлмаслиги мумкин. Академик В.В Виноградов адабий тилни англамоқ қийин деган хулосага келади. Чунки адабий тил ҳаётий мавжудликнинг зарурий шароитларидан бири бўлиб, у жамият ҳаётининг турли соҳаларига хизмат қиладиган, ўзининг бойлиги кўп вазифавийлиги, ишланганлиги, қаътий норма (меъёр)га эга эканлиги билан тилнинг бошқа шаклларига нисбатан энг устун турадиган тил шаклидир. Ҳозирги замон тилшунослигида адабий тил ва миллий тил тушунчаси масаласи кўндаланг туради. Негаки, адабий тил ва миллий тил шаклланиш нуқтаи назаридан ўзаро фарқланади. Миллий тил ва адабий тил масаласига келганда, булар бошқа-бошқа ҳодисалар, тилнинг миллий формаси унинг ҳаётий формаларидан бири эмас, адабий тил эса унинг ҳаётий шаклидир. Чунки миллий тил маълум бир давр маҳсули, адабий тил эса ундан олдин мавжуд бўлган. Масалан, ҳозирги ўзбек миллий тили умумхалқ тилининг энг юқори кўриниши ҳисобланиб, у ўз тарихини бугунги кунгача етиб келган энг қадимги ёзма ёдгорликлар тилидан бошлаган бўлса, адабий тил эса ҳамма даврлар учун бир хил бўлмайди, ҳар бир даврнинг ўз адабий тил меъёрлари бўлади. Чунончи, XV аср Навоий даври эски ўзбек адабий тили билан ҳозирги ўзбек адабий тилининг фонетик, грамматик меъёрлари орасида фарқлар борлигини яққол сезиб турамиз. Шундай қилиб, адабий тил умумхалқ тил кўринишларидан фарқ қилиб, у сайқалланган, меъёрлаштирилган, грамматик қолипга асосланган тил шаклидир. ЖОНЛИ СЎЗЛАШУВ ТИЛИ Жонли сўзлашув тили умумхалқ тил кўринишларидан бири бўлиб, бир томонлама адабий сўзлашув тили, иккинчи томонлама эса ҳудудий диалектлар характерига эга бўлган тил кўринишидир. Унинг ўз характери ва терминлари мавжудлиги масаласида Е. Д. Поливанов тўхталиб, жонли

сўзлашув тилининг уч хил номланиши хусусида фикр юритади. Булар: 1.Шаҳар сўзлашув тили, 2.Оддий сўзлашув тили, 3.Адабий сўзлашув тили, деган хулосага келади. Тўғри, булар турли хил маънолар ифодалайди, бироқ, ҳар бир ифоданинг англатган маъноси бир-бирига яқин бўлади. Айтайлик, XIX аср охири XX аср бошлари ўзбек адабий тил хусусиятарини ўрганмоқчи бўлсак, унда шаҳар сўзлашув тили ҳамда худудий диалектлар ўртасидаги муносабатлар фарқланган. Жонли сўзлашув тили ифодаси бошқача, яъни кўп қиррали тушунча ҳисобланади. Биринчидан, жонли сўзлашув умумхалқ тил кўринишларидан бири бўлиб, халқ сўзлашув тили адабий тил имкониятлари асосида шаклланиб боради. Иккинчидан, жонли сўзлашув тили имкониятлари чегараланган бўлиб, адабий тил нормаларига мос келмайди. Кўринадики, жонли сўзлашув тили адабий тил ва унинг нормаларига мос келиши ва келмаслиги мумкин. Жонли сўзлашув тилининг қуйидаги белгилари мавжуд: 1. Ишланмаганлик (нейтрал маъно); 2. Услубий бўёққа эга эмас, яъни услубий маъно ифода этмаслик; 3. Маълум бир тилда сўзлашувчи жамоанинг ҳаммаси учун умумийлик ва мажбурийликка эга эмаслик; 4. Ёзма шаклга эмаслик; 5. Кўп маънолилик вазифасини бажармаслик, синоним ва вариант усулларига эга эмаслик. Шу хусусиятларнинг мавжуд эмаслигига қарамай, жонли сўзлашув тили адабий тил тараққиётига муҳим хизмат қилувчи тил кўринишларидан биридир. Хусусан, бадиий асар тилида оддий сўзлашув тил элементлари бадиий асарнинг муҳим жиҳатларини очиб берувчи хусусиятларга эгадир. Шундай қилиб, оддий сўзлашув тили тил нормаларига амал қилган ҳолда миллий тил тизими тараққиётига ижобий таъсир этиб боради.

АДАБИЁТЛАР: 1. Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. -Т: Ўзбекистон, 1998. 2. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. -М: Наука, 1966. 3. Аврорин В.А. Проблемў изучения функциональнўй сторонў язўка. // Вопросў определить социалингвистики. -М.: Наука, 1975. 4. Бондалетов В.Д. Социальная лингвистика. –М: Просвеҳение, 1987. 5. Бодуэн де Куртене. Избраннўе трудў по обҳему язўкознания. М.:Наука, 1957. 6. Баскаков А.Н. Социально-экономические и этнолингвистические- русского двуязўчие и Азербайджане. «Социологические проблемў развиваюҳихся стран». –М: 1975, 273-274б 7. Виноградов В.В. Литературнўй язўк. -М: Наука, 1978. 8. Головин Б.Н. Обҳее язўкознание. -М.1979. 9. Дешериев.Ю.Д. Социальная лингвистика: К основам обҳей теории. - М.:

Похожие

Адабий тил. Жонли сўзлашув тили

Миллий узбек адабий тили

XVII-XIX асрларда адабий тил

Нутқ маданиятива адабий тил. Адабий тилнинг икки шакли

Хозирги узбек адабий тили вокализми