Главная страница
Рефераты
Лингвистика
Uyushgan gap
Uyushgan gap
Загружено в:
20.09.2019
Скачано:
0
Размер:
50 KB
Скачать
Похожие
Gap
Gap ( gap asosini aniqlash )
Gap. Gap haqida umumiy ma'lumot
Qo’shma gap
Qo'shma gap
![Uyushgan gap Reja: 1. Uyushgan gaplarning lisoniy tizimda tutgan o’rni 2. [Pm] uyushtiruvchi vosita sifatida 3. [WPm] uyushtiruvchi vosita sifatida 4. [W] yoki [Pm] kengaytiruvchilari bilan farqlanuvchi uyushgan gaplar](/data/documents/b5651f21-7873-4460-8bea-d0e824bac704/page-1.png)
![Uyushgan gaplarning lisoniy tizimda tutgan o’rni. O’zbek tilshunosligida uyushish hodisasi bilan bog’liq uchta hodisa mavjud: Gapda uyushgan so’zshakllar Qo’shma gapdagi uyushiq gaplar Uyushgan gaplar. Uyushiqlik umumiy holat bo’lib, sodda gapga ham, qo’shma gapga ham xosdir. Sodda gapda so’zshakllar uyushib kelsa, qo’shma gapda so’zshakllar, sodda gaplar uyushib keladi. Aytilganidek, uyushiklik ikki birlik (unsur)dan iborat bo’ladi: Uyushtiruvchi unsur. Uyushuvchi unsur. Bu ikki unsur barcha uyushish hodisalarida mavjud bo’ladi. Xo’sh, uyushgan gap nima va u uyushiq gaplardan nimasi bilan farqlanadi? Ma‘lumki, har qanday gap grammatik yoki semantik-funktsional shakllangan bo’lishi lozim. Shu bois ular kesimga ega bo’lib, bu kesim WPm (kesimlik ko’rsatkichlari bilan shakllangan atov birligi) yoki WP (semantik-funktsional shakllangan gap) tarzida bo’lishi lozim. WPm sodda gaplarda bitta, qo’shma gaplarda esa birdan ortiq bo’ladi. Quyidagi gaplarni qiyoslaylik: 1. Ukang rasm chizar edi. Bu gapning lisoniy qolipi quyidagicha: [E +WPm] 2.Ukam rasm chizar edi va singlim televizor ko’rar edi gapining qolipi esa quyidagicha: [E+WPm] va [E+WPm] Ko’rinadiki, birinchi gapda WPm va uning kengaytiruvchilari majmui bitta, ikkinchi gapda ikkita va ular o’zaro teng bog’lovchi yordamida bog’langan. Endi uchinchi gapga diqqat qilaylik: Ukam rasm chizar va singlim televizor ko’rar edi. Bu oldingi gapimizdagi kesimlarning W qismlari o’zgarmasdan saqlanganligi va Pm qismi bittaga qisqarganligi bilan undan farqlanadi. Demak, gapda W lar ikkita va Pm bitta bo’lib, u ikkita W uchun ham umumiydir. Shu boisdan uni qavsdan](/data/documents/b5651f21-7873-4460-8bea-d0e824bac704/page-2.png)
![tashqariga chiqarish mumkin. Bu gapning qolipi quyidagi ko’rinishi quyidagicha: [((E1+W1)va(E2-W2 ))Pm] Ko’rinadiki, bitta umumiy Pm ga ega bo’lgan birdan ortiq W dan tashkil topgan gaplar ham tilimizda mavjud. Bunday gaplar uyushgan gaplar deyiladi. Yo’l-yo’lakay shuni aytib o’tish kerakki, uyushgan gaplar uyushiq kismli qo’shma gaplardan farqlanadi. Buning uchun quyidagilarni qiyoslaymiz: 1. Bahor kelsa, bog’lar yashnasa, sayilga chiqamiz. Gapning qolipi: [((E1- WPm)- (E2-WPm)-(E3-Pm)] 2.Bahor kelsa, bog’lar yashnaydi va sayilga chiqamiz. (E1+WPm1) ((E2+WPm2)(E+WPm)) Bu ikkala gap uyushiq qismli qo’shma gapdir. Birinchi gapda ergash gaplar (Bahor kelsa, bog’lar yashnasa) uyushib, bosh gapga tobelanib kelgan. Ikkinchi gapda esa bosh gaplar (bog’lar yashnaydi va sayilga chiqamiz) uyushib kelgan va ergash gap (bahor kelsa) ularga bab-baravar tegishlidir. Bular uyushiq gaplardir. Ma‘lum bo’ladiki, uyushiq gaplar qo’shma gaplar tarkibida bo’ladi. Uyushgan gaplar esa o’zbek tilida sodda va qo’shma gaplar orasidagi alohida sintaktik qurilmadir. U kesimdagi W si birdan ortiqligi bilan qo’shma gapga, Pmning bittaligi bilan esa sodda gapga yaqinlashadi. Sodda va qo’shma gapni belgilashda asosiy omil gapda nechta shakllangan kesimning mavjudligidir. Eganing bor-yo’qligi, ifodalangan-ifodalanmaganligi ahamiyatsizdir. Uyushgan gaplarni belgilashda esa bosh omil ikkita: Bitta shakllangan kesimning mavjudligi. Birdan ortiq uyushgan eganing mavjudligi. Bu xususiyatlari bilan uyushgan gaplar egali sodda gaplardan ham (Jahongir, Jamshid, Isroil o’qidi), uyushiq kesimli sodda gaplardan ham (egasi yo’q yoki bor bo’lsa bitta, kesimning lug’aviy qismi birdan ortiq, Pm qismi bitta - (Ular borgan va ko’rgan edilar, qolipi [W-W] Pm]) farqlanadi. Shakl vazifaviy talqinda uyushiq kesimli sodda gaplarda, demak, ega bitta Pm qismlari umumiy bo’lgan kesimlar birdan ortiq bo’ladi. Aytilganlar asosida sodda gap, uyushiq kesimli sodda gap, qo’shma gap, uyushiq kesimli qo’shma gap](/data/documents/b5651f21-7873-4460-8bea-d0e824bac704/page-3.png)
![va uyushgan gaplarning eng kichik struktur sxemalarini beramiz: (Qulaylik uchun eng kichik qurilish qoliplarini berish ma‘qul. Chunki, WPm da ular (W va Pm) ning kengaytiruvchilari ham mujassamlangandir. Sodda gap : [W Pm] Uyushiq kesimli sodda gap : [W1 -W2]Pm Qo’shma gap : [WPm - WPm] Uyushgan qismli qo’shma gap [([WPm] [WPm]) [WPm]] yoki: (WPm] ([WPm] [WPm]). 5. Uyushgan gap. [((E +W2) (E2+W2)) Pm] Uyushgan gaplarga misollar keltiramiz: 1.Otam rais, onam brigadir bo’lgan edi. 2.Do’kondorlarning ba‘zilari kitob o’qib, ba‘zilari tasbeh o’girib ba‘zilari esnab o’tirishardi. 3.Uning qo’llari ishda, ko’zi shudgorda, ammo xayoli Zebixonda edi. 4. Chakkasi tirishib, ko’zi qizarib ketdi. Uyushgan gapdagi umumiy bo’lak Pm ni har bir shakllanmagan W ga alohida-alohida qo’shish bilan osongina qo’shma gap hosil qilish mumkin: Qiyoslang: 1.CHakkasi tirishib, ko’zi qizarib ketdi - uyushgan gap. Chakkasi tirishib ketdi va ko’zi qizarib ketdi - qo’shma gap. Ayrim hollarda uyushgan gaplarda ham Pm nol shaklda bo’lishi mumkin: U baroqqosh, ko’zi chaqchaygan, afti ishshaygan. Gap mazmundan nol shakl oxirgi so’z shaklda ekanligi sezilib turibdi. Bunga gapni o’tgan zamonga aylantirish bilan amin bo’lish mumkin: U baroqqosh, ko’zi chaqchaygan, afti burishgan edi. Uyushgan gaplar tarkibidagi sodda gaplarning o’zaro umumiyligi (va shu asosda umumlashtiruvchi bo’lagi) turli xil bo’ladi: Hamma qismlari xususiy (farqli) bo’lib, faqat [Pm] qismi umumiy bo’lgan uyushiq gaplar: Jamshid yozar, Isroil o’qir edi. Xamma qismlari xususiy bo’lib, faqat kesimning lug’aviy qismi va kesimlik qo’shimchalari umumiy bo’lgan uyushgan gaplar: Jamshid tez, Isroil sekin yozar edi.](/data/documents/b5651f21-7873-4460-8bea-d0e824bac704/page-4.png)
![[WPm] va uning kengaytiruvchi bo’laklari umumiy bo’lib, faqat ega va [WPm] kengaytiruvchsining kengaytiruvchisi bilan farqlanuvchi uyushgan gaplar: Jamshid oq, Isroil qizil gul oldi. Pm uyushtiruvchisi vosita sifatida . 1.Kun qaytgan va bahor kunlarining uchdan ikki qismi o’tgan edi. (S.A.) 2.Erta yog’ib o’tgan yomg’ir chang va g’uborni yuvib ketgan, daraxtlarning yaproqlari tiniq va toza edi. 3.Paxta dalalarida endi salqin kuchaygan, tunggi yellar esar..edi. (Oybek.) 4.Siddiqjon o’ziga bundoq savol bermas va bundoq savol xayoliga ham kelmas edi. (A.Q.) 5.Sayyora birinchi, ukam ikkinchi ekan. («Tong yulduzi».) 6.Ahmad tikuvchi, Salim bog’da qorovul emishmi? 7.Alpomishu Rustamlar sizga yor, Ravshanbek va Avazxonlar madadkor bo’lsin. 8.Doklad ishning borishi, munozara esa butunlay boshqa masala haqida. WPm uyushtiruvchi vosita sifatida . 1.Yaxshi topib, yomon qopib so’zlar. (Maqol.) 2.Onasi o’qisin, opasi ishlasin dedi. (M. Ismoiliy.) 3.Savr oyining bulutlari havoda o’kirib, sellar quyib utdi. (Oybek.) 4.Jamshid bittalab, Jahongir juftlab sanay boshladi. 5.Nilufar kitob, Feruza jurnal o’qib o’tirardi. 6.Mehnatdan do’st, g’iybatdan dushman ortar. 7.Qiziq, Irodani Akbar, Akbarjonni Gulchehra sevadi. 8.Seni endi Azroil ham uradi, shayton ham. 9.Uning kelganini na Qurbon ota payqadi, na Siddiqjon (A.Q.) [W] yoki [Pm] kengaytiruvchilari bilan farqlanuvchi uyushgan gaplar. 1.Erta yog’ib o’tgan yomg’ir chang va yomg’irni yuvib ketgan, daraxtlarning yaproqlari tiniq va toza edi. 2.Uyg’onganda suyaklari zirqirar, u o’zini lanj tuyardi. 3.Axmoq horiganini bilmas, ko’sa qariganini. 4.Axmoq qizini maqtar, tentak o’zini (maqol). 5.Baland simyog’ochlardagi lampochkalar nuri ham tarvaqaylab ketgan, soyasi hovliga tushib turar edi (S. Zunnunova.) 6.Yaxshidan ot qoladi, yomondan dod. (Maqol.) 7.Saodatxon jim qolgan, ko’nglida g’azab yonar edi.(«SHarq yulduzi».)8.Birniki mingga, mingniki tumanga.(Maqol.) Ko’rinadiki, uyushgan gaplarni hosil qilishda uyushtiruvchi vosita muhim mavqega ega. Umumlashtirgan holda uyushgan gaplar kesimlari quyidagi xossalarga ega bo’ladi: Hamma kesimlar bir xil shaklda bo’ladi: a) (...[W1] + - gan, ... [W2] + - gan) edi;](/data/documents/b5651f21-7873-4460-8bea-d0e824bac704/page-5.png)
![b) (...[W1] + -ganday, ... [W2] + - ganday) emish. Kesimdagi W ning grammatik shakli har xil bo’ladi: a) (...[W] + - gan, ... [W2] + - (a)r-) Pm; b) (... [W1] + -(i)b, ... [W2 ]+ - mas) Pm. Kesimdagi W ham, Pm ham bir xil, ularning kengaytiruvchilari har xil bo’ladi. [.. [W1]+ - gan .. [W2] + -gan] Pm](/data/documents/b5651f21-7873-4460-8bea-d0e824bac704/page-6.png)
