Услубиятнинг умумий масалалари - Лингвистика - Рефераты

Услубиятнинг умумий масалалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

71 KB

www.arxiv.uz Услубиятнинг умумий масалалари Reja: 1. Услуб ҳ ақида тушунча. 2. Услубият фанининг предмети

www.arxiv.uz Мавзуга оид таянч тушунчалар ва иборалар: Услуб. Нутқ. Фонетик, морфологик, синтактик ва лексик бирликлар. Сўз. Эмоционал бўёқ. Грамматик ҳ одисалар. Экспрессив воситалар. Нутқ услублари. Функционал (хосланган) услублар. Услубият - тилшунослик фанининг бир бўлими бўлиб , нутқ жараёнида тил ҳ одисаларининг мақсадга , шароитга ва му ҳ итга мос равишда фойдаланиш қонуниятлари билан таништиради . Услубиятда услублар, тил воситаларининг нутқда қўлланиш йўллари, фонетик , лу ғ авий, фр е аз а логик ва грамматик бирликларнинг қўлланиш хусусиятлари ўрганилади. Адабий тилнинг ижтимоий вазифасига кўра услубият қуйидаги турларга бўлинади: Нутқ услублари: оғзаки ва ёзма услуб . Оғзаки нутқ услубига асосан сўзлашув услуби,ёзма нутқ услубларига эса расмий иш қоғозлари услуби, илмий услуб, оммабоп услуб, бадиий услубларни киритиш мумкин. I. Оғзаки нутқуслуби: Сўзлашув услуби - умумий сўзлашув услубидир. Бу услубнинг ўз қонун- қоидалари бўлади: 1. Сўзлар таркиби эркин бўлади. 2. Асосий мақсадни ифодаловчи гап бўлаги ажратиб кўрсатилади, фикр сўзга мантиқий урғу бериш билан ифодаланади. 3. Жумлалар қисқа ва таъсирли бўлади. 4. Нутқ кўпинча диалогик шаклда бўлади. Икки ёки ундан ортиқ сўзловчи луқмасидан тузилган нутқ диалогик нутқ дейилади.

www.arxiv.uz Сўзлашув услубда кўпинча турли услубий бўёқли сўзлар, грамматик воситалар, товушларнинг тушиб қолиши, ор т тирилиши кузатилиши мумкин. Масалан:Маз з а қилдик. II . Ёзма нутқ услуби қуйидаги турларга бўлинади: расмий иш қоғозлари услуби, илмий услуб , оммабоп -публицистик услуб, бадиий услуб. Расмий иш қоғозлари услуби энг кўп тарқалган услублардан бири бўлиб, шахслар билан шахслар, шахслар билан давлат идоралари орасидаги ижтимоий муносабатларни ифодалаш учун хизмат қилади: ариза, тилхат, хат, маълумотнома, ана шундай нутқ услубининг кўринишларидир. Бундай услубнинг ўзига хос хусусиятлари қуйидагилар: 1. Сўзлар ўз маъносида ҳар бир соҳанинг ўзига хос атамаларидан фойдаланилади; 2. Дарак гаплар, қарор, буйруқ кўрсатмалардан фойдаланилади; 3. Гап бўлаклари одатдаги тартибда бўлади ; 4.Расмий- идоравий услубдаги ҳужжатлар қисқа, аниқ, барча учун тушунарли қилиб тузилади; 5.Расмий- идоравий ҳужжатларнинг қолип матнлари –тайёр андозаларнинг ишлаб чиқилган. 6.Ёзма нутқ шаклида амал қилинади.Ифода аниқ,ихчам,изчил ва тушунарли бўлади. 7.Тасвирийлик ва маъжозийлик ишлатилмайди. 8.Буюриш ва ундаш оҳанги кучли бўлади. Мн: Жамоат ишларидаги фаол иштироки ва ўқишдаги ютуқлари учун Назира Юсуповага миннатдорчилик эълон қилинсин. Илмий услуб –фан-техника услуби: 1. Бу услубнинг асоси атама,таъриф қоида ва қонунлардир. Атамалар бир маънода қўлланади. 2.У фан тили бўлиб,аниқ ва ҳолис илмий ахборот беради.Далилларнинг аниқлиги,мантиқийлиги,изчиллиги илмий услуб учун муҳим хусусиятдир.

www.arxiv.uz 3.Ҳар бир фан соҳасига оид шартли қисқартмалар ва рамзий белгиларнинг мавжудлиги. 4.Илмий тадқиқотлар ва илмий- оммабоп асарлар,дарслик ва қўлланмалар шу услубда ёзилади. 5.Илмий услубда гап бўлакларининг тушиб қолиши аломати кам учрайди. 6.Шевачиликка йўл қўйилмайди. Оммабоп-публицистик услуб- энг долзарб масалаларни маълум даражада кўтаринки рухда таҳлил этиш билан боғлиқ бўлади.Публицистик услубнинг муҳим хусусиятлари: 1.Тасвирнинг мукаммаллиги,кенглиги. 2.Мавзуни далиллар асосида изчил равишда ёритиб бериш . 3.Ахборот бериш ва таъсир этиш,тарғибот юритиш. 4.Асосан ёзма нутқ шаклида юзага келади. 5.Нутқнинг оммабоплиги ва ҳаммабоплиги. 6.Рўзнома тилига хос сўз ва ибораларнинг қўлланилиши. Бадиий услуб -сўз санъатига,тимсолий фикрлаш соҳасига оид.Мазмун доираси ниҳоятда кенг.Асосий белгилари: 1.Бадиий нутқ-сўз санъати бўлиб,тимсоллар тизими билан иш кўради. 2.Бадиий тўқима ва ёзувчи фантазияси иштирок этади. 3.Назм ва насрнинг ранг-баранг жанрларидан иборат. 4.Тасвирий-таъсирчан воситалар силсиласи ва услубий санъатлар мажмуига эга эканлиги. Бўлажак муаллим ёки адибнинг нутқ маданияти ва маҳоратини, касбий малакасини оширишда зарур бўлган асосий фанлардан бири услубиятдир. Чунки муаллим маърифатчи, ташвиқотчи ва тарғиботчи сифатидаги ижтимоий вазифасини тил воситасида амалга оширади. Услубият уларнинг умумий ва касбий нутқ маданиятини оширишга, тилга онгли муносабатда бўлиш ҳиссини тарбиялашга,ижодий маҳоратини оширишга, тасаввурларини бойитишга, амалда содда ва таъсирчан, жонли ва тушунарли қилиб ёзишга одатлантиришга хизмат қилади. Турли нутқ услубларига оид матнларни

www.arxiv.uz бадиий нуқтаи назардан тўғри баҳолашга ўргатади. Услубият фанини ўқитишнинг асосий мақсади бўлажак ўқитувчиларни назарий билим билан қуроллантиришдан, талабаларнинг тилдан фойдаланиш малакасини эгаллашларига нутқ маданиятини юқори кўтаришга ёрдам беришдан тил унсурларини маъно ва услуб жиҳатидан тўғри баҳолашга, уларни маромлилиги, нутқ мазмуни, шароити, алоқа соҳаси талабларидан келиб чиқиб танлаш ва мақсадга мувофиқ қўллашга ўргатишдан иборат. Услубият ўқитиш асосий вазифаларини қуйидагича белгилаш тақазо этади. 1.Услубиятни тилни аъмолий-нутқий жиҳатдан татқиқ этувчи фан сифатида ўрганиш. 2.Услубиятнинг социолингвистика, психолингвистика,ҳозирги ўзбек адабий тили ва адабиёт назарияси фанлари доирасидаги ўрнини, ўзаро муносабатини кўрсатиш. 3. Ҳ озирги ўзбек адабий тили услубларини , уларнинг лисоний ва нолисоний аломатларини тасвирлаш. 4. Ҳ озирги ўзбек адабий тили лексикаси ва фр е аз а логиясининг функционал-с ц илистик ва экспрессив-с ц илистик қатламларини, уларнинг с ц илистик хусусиятлари б илан таништириш, фонетика, морфология, сўз ясалиши ва синтаксиснинг с т илистик бойлигини тасвирлаш. 5.Тил воситаларидан семантик-с т илистик хусусиятларини маромлилиги ва ижодийлиги жиҳатидан баҳолашга ўргатиш, маънодош қўлланишларининг услубий а ҳ амиятини изо ҳ лаш. 6.Образли воситалар, с т илистик санъатлар ва уларнинг ҳ усусиятлари ҳ ақида маълумот бериш. 7.Услубий та ҳ лил қилиш йўриғи ва усуллари ,а дабий та ҳ рир талқинлари б илан ошно қилиш. 8.Амалий м ашғулотларда ўзбек тили лисоний тизими ва уларни қўллаш қонуниятлари, услублари мажмуига оид назарий билимини муста ҳ камлаш,

www.arxiv.uz талабаларнинг турли услубга оид матнлар ижод этиш ва та ҳ лил қилишга ёрдамлашиш. 1.Тил бирликларининг барчасида услубий белги-сифатлар мавжудлигини тушунтириш. 2.Услубиятнинг предметини тушунтириб бериш. 3.Фонетик, морфологик, синтактик ва лексик бирликларнинг услубият билан ўзаро боғлиқлик жи ҳ атларини тушунтириш. 4. Тилнинг роли ва а ҳ амиятини тушунтириш. 5. Нутқ услублари ҳ ақида тушунча бериш. 6. Нутқ услубларининг шаклланиши ва ривожланиш босқичлари ҳ ақида тушунча бериш. 7. Нутқ услубининг оғзаки ва ёзма нутқ шакллари билан ўзаро боғлиқлигини тушунтириб бериш . Идентив ўқув мақсадлари:  Услубиятнинг предметини тушунтириб беради.  Услубият предметини мисоллар орқали изо ҳ лайди.  Услубиятнинг тилшуносликдаги бошқа бўлимлар билан алоқасини кўрсатади ва унинг а ҳ амиятига ба ҳ о беради. 2-асосий саволнинг баёни: Кишилар ҳ ар қандай шароитда ва фаолиятнинг барча со ҳ аларида алоқа қилиш жараёнида тилдаги лексик, фразиологик, грамматик ва фонетик воситаларни танлаш ва ишлатишда бир-бирларидан маълум даражада фарқ қилади. Умумхалқ тили доирасида тил воситаларининг бундай танлаб олиниши нутқнинг хилма-хил кўринишларининг пайдо бўлишига олиб келади. Нутқнинг бу хилма-хил кўринишлари нутқ услублари деб аталади. Нутқ услублари-ифода воситалари системасининг муайян алоқа доирасида мақсадга мувофиқ танлаш натижасида тарихан ташкил топган нутқ кўринишларидир. Нутқ услубларининг ҳ ар бири ало ҳ ида ягона бир системани ташкил қилади. Нутқ- услубининг ҳ ар бирига боғлиқ элементлар системасини

www.arxiv.uz ташкил қилиши алоқа-аралашув қуроли бўлган тилнинг ижтимоий табиатидан келиб чиқади. Тўғри, тилнингфонетик тузилиши, грамматик қурилиши ва луғат составининг ҳ ар бири ҳ ам ало ҳ ида бир системани, тилнинг ўзи эса яхлит ҳ олда бутун бир системани ташкил этади. Тилнинг функционал услублари мана шу лексик, грамматик ва фонетик системаларга хос барча воситаларнинг маълум коммунектив мақсадга кўра уюшиши туфайли бунёдга келади. У фақат муайян ҳ одисалар состави билангина эмас, балки уларнинг боғланиши, алоқаси ва муносабатлари билан ҳ ам характерланади. Демак, нутқ услублари тилнинг вазифаси- функцияси б илан бевосита боғлиқ бўлади. Шунинг учу н ҳ ам улар функционал услублар деб юритилади. Функционал услубнинг умумхалқ тили хазинасидан танлаб олган врситалари а йни шу услуб системасини ташкил қилади. Тилдаги бу услубий ҳ одисалар тарқоқ характерда бўлмай, балки коммунектив вазифаси ва умумий услубий бўёғи б илан ўзаро алоқад о р элементлар системасини ташкил этади. Адабий тилнинг услубийлик системаси жаргон, ма ҳ аллий , деалект ва шу каби тилдаги бошқа ҳ одисалар б илан ҳ ам маълум муносабатда бўлади. Масалан : умумхалқ тилига жаргонлар, кўпинча оддий сўзлашув тили орқали кириб келади. Бадиий нутқ услубида эса баъзи персонажларнинг тилини индивидуаллаштириш учун улардан қисман фойдалан ил ади. Диалектал сўзлар ҳ ам адабий тил услублири системаси б илан ҳ ам оддий сўзлашув ва баъзан бадиий нутқ услуби орқали муносабатда бўлади. Диалектал сўзлар ўз системаси доирасида, одатда, махсус услубий бўёққа эга бўлмайди. Нутқ услуби тушунчаси – оғзаки ва ёзма нутқ формалари б илан узвий боғлиқ. Бир нутқ услуби алоқа формаларининг ҳ ар иккаласида ҳ ам ишлатилиши мумкин. Нутқ услублари ўзларига хос белги ва фарқлардан қатъи й назар, адабий тил нормалари асосида умумийликка эга . Адабий норма тилнинг товуш системасини, грамматик қурилиши ҳ амда унинг л уғат

www.arxiv.uz составидаги энг типик ҳ аётий ва зарурий элементларни танлаб олиш асосида ташкил топади. У тилнинг энг юксак ишланган, силлиқлашган формасидир. Адабий нормалар фақат ёзма адабий тил учунгина тааллуқли бўлмай, у оғзаки адабий тил учун ҳ ам зарурий ҳ олатдир. Шунинг учун адабий тилнинг оғзаки формасида ҳ ам адабий нормага бўйсунилади, унинг қонун- қоидаларига риоя қилади. Функционал услуб нутқ кўринишларининг асосий функцияларга мувофиқ қисмларга бўлинишидир. Шунга кўра адабий тилнинг қуйидаги функционал услублари ажратилади. 1) сўзлашув услуб; 2) расмий услуб; 3) илмий услуб; 4) публицистик услуб; 5) бадиий услуб. Тилнинг бу функционал услублари инсон фаолиятининг у ёки бу со ҳ асига мос келувчи умумхалқ адабий тилининг турли хил кўринишларидир. Функционал услубларни номлаш ва аташ ҳ ам уларнинг қандай алоқа доирасида ишлатилганлигига қараб белгиланади. Чунки бир хил нарса ва ҳ одисалар ҳақ л идаги фикрлар турли хил услубларда бирдек баён қилинмайди. Бу фанни ўрганиш ни асосан талаба эгаллаши лозим бўлган билим ва кўникмалар асосан тубандагилардан иборат. 1. Маданий тил ва маромли нутқ олдига қўйилган асосий талабни яхши билиш. 2. Адабий тилнинг услубларга хос услубий белгилар ва ижтимоий вазиятлар, с ц илистик маромлар ва тилдан ижобий фойдаланишнинг имкониятлари ҳ ақидаги назарий масалалар б илан таниш бўлиш. 3. Матндаги турли хил нуқсонларни белгилай олиш, уларнинг турини, табиатини ва юзага келиш сабабини т ў ғри изо ҳ лаб беришга ўргатиш. 4. С ц илистик та ҳ лил йўриқ ва талқинларидан ҳ абардор бўлиш ҳ амда илмий иш юритишга оид малака ҳ осил қилиш. Услубият белги-сифатлар тил бирликларининг барчасида мавжуддир. Фонетик, морфологик, синтактик ва лексик бирликлар услубиятнинг ҳ ам предмети ҳ исобланади.

www.arxiv.uz Фонетика ва услубият: Фонетика нутқ органларининг товуш ҳ осил қилиш пайтидаги ҳ аракати ва ҳ олати- артикуляцияни, товуш ўзгариши қонуниятларини, унинг интонацияси каби масалаларни текширади. Фонетик услуб эса товушларнинг бир-бирига боғланишиннг экспрессив услуб имкониятларини, хуллас нутқ товушларининг тилнинг таъсирчан воситаси бўлиб хизмат қила олиш усулдлари ва қонуниятларини ўрганади. Фонетик услуб нутқнинг таъсирчанлигини ошириш воситаси сифатида нутқ товушларининг услуб имкониятларидан фойдаланиш усуллари б илан қизиқади. Нутқ товуш ва о ҳ ангдан фойдаланиш, таъсирчангликни кучайтириш турлари хилма-хилдир. Лексикология ва услуб:лексикология тилнинг Луғат составини, унинг тарихий қатламлари, бойиб бориши ва тараққиёт йўлларини, сўзнинг, унинг маъносини, қўлланиши ва ш у каби масалаларни ўрганади. Лексик услуб ҳ ам л уғат составини ўрганади, лекин уни сўз ишлатиш, сўздан фойдаланиш қонуниятлари томонидан текширилади. Лексик услуб сўз ёки сўз бирикмаларининг экспрессив томонини ўрганади. Демак, бир хил тил ходисаси лексикология ва услуб та ҳ лилда турлича ёритилади. Бу нарса лексикология б илан услубнинг лексик ходисаларга ёндашишдаги пиринципиал фарқини кўрсатади. Лексикология сўз маъноси кўчишининг турли типларини ҳ ам текширади. Лекин лексикология бу ходисаларни тил системасида муста ҳ камланиб, қатъийлашиб қолганлиги жи ҳ атидан текширади. Грамматика ва услуб: грамматиканинг гапда сўзларнинг ўзгариши ва бирикиши, сўз шакллари ва гап қурилиши каби ходисалар ҳ ақида умумий қоидаларни белгилаб бериши назарда тутилса, унинг услуб б илан ҳ ам алоқадор экани а ниқ тасаввур қилинади. ; у слуб биринчи галда фикрни равшан ва а ниқ қилиб б ера олиш учун грамматика белгилаб берган умумий қоидалардан қайси бирини қандай ҳ олатда қўллаш м а қсадга мувофиқ бўлишини белгилаб беради. Гапда фикрни тушунарли ифодалаш учун фақат

www.arxiv.uz грамматика қоидаларига риоя қилишнинг ўзигина кифоя қилмайди, гапни услубий ҳ ам тўғри туза олиш керак.

www.arxiv.uz A дабиётлар: 1. И.А.Каримов «Баркамол авлод Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори». Тошкент , 1998. 2. А. Шомақсудов, И. Расулов, Р. Қ ўнғуров, Ҳ. Рустамов «Ўзбек тили стилистикаси». Тошкент , 1983. 6-13-б. 3. Қ . Самадов. Ўзбек тили услубияти. Гулистон , 1992. 5-7-б. 4. Ё. Тожиев, Н. Ҳ асанова, Ҳ . Тожиматов, О. Йўлдошева. Ўзбек нутқи маданияти ва услубият асослари (оммабоп қўлланма). Тошкент , 1994. 5. И. Тошалиев. Ўзбек тили услубияти. Тошкент: Университет, 1996.

Похожие

Грамматика укитишнинг умумий масалалари. Морфология укитишнинг ахамияти, вазифалари

Туркий тиллар фразеологиясини ўрганиш масалалари

Араб тилининг терминологик (атамашунослик) масалалари

Тилшуносликдан умумий маълумот

Урта мактаб учун фонетик минимум масалалари