Tilshunoslikda naturalizm oqimi - Лингвистика - Рефераты

Tilshunoslikda naturalizm oqimi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

45.5 KB

Tilshunoslikda n aturalizm oqimi Reja: 1. Avgust Shleyxer naturalistik ta’limoti xususida. 2. Avgust Shleyxer dunyo tillarini tipologik tasnifi haqida. 3. A .Shleyxer til “ hayoti ”ning ikki davr i haqida.

Asosiy tayanch tushunchalar: Til jonli organizm, biologik hodisa sifatida; ichki va tashqi lingvistika haqida, tilning analitik va sintetik qurilishi. Umumiy nazariy tilshunoslikning – til falsafasining asoschisi bo`lgan V. Gumboldttomonidan tilning sistema sifatida talqin qilinishi, tilning organizm, organik bir butunlik sifatida berilishi A. Shleyxer, F. De Sossyur, Boduen de Kurtene kabi tilshunoslarning ta`limotlariga ta`sir qildi, ularning lisoniy g`oyalarida kuzatildi. XIX asrning o`rtalarida Evropa tilshunosligida naturalism oqimi paydo bo`ldi. Ushbu oqimning mashhur vakili nemis olimi Avgust Shleyxer (1821-1863) edi. A.Shleyxer tilshunoslikdan tashqari botanika va falsafa kabi fanlarni ham o`rgandi. U dastlab Bonn, so`ngra Praga, Ien universitetlarining dotsenti va professori sifatida ma`ruzalar o`qidi, 1858 yilda Rossiya fanlar akademiyasining muxbir a`zosi bo`ldi. A.Shleyxer hind-Evropa tillarining umumiy masalalari bilan shug`ullandi, Litva tilini o`rganib, jonli nutq bo`yicha tadqiqotlar olib bordi, xalq og`zaki ijodiga oid materiallar to`pladi. U, shuningdek, qiyosiy – tarixiy va tipologik yo`nalishda german, slavyan, boltiq tillari bilan ham shug`ullandi. A.Shleyxer tillarni qiyosiy o`rganishda tovushlarning qonuniy o`zgarishlariga e`tibor berishni talab qildi. U fonetikani fonologiya deb atadi va so`zda tovush, shakl hamda funksiyani farqladi. Olim ayni vaqtda umumnazariy fikrlarni ham ilgari suradiki, bu fikrlar tilshunoslar tomonidan e`tibor bilan qabul qilindi. Ushbu fikrlar tovush qonuni, analogiya, tilning sistem xarakterga egaligi, so`zning shakli va vazifasi haqidagi g`oyalar bilan bog`lanadi. A.Shleyxerning mazkur nazariy qarashlari «Nemis tili» (1860) asarida bayon qilinadi. A.Shleyxer hind – Evropa tillarining bitta bobotildan kelib chiqqanligi g`oyasini ilgari surdi. U hind – Evropa tillarining taraqqiyotini «shajara daraxti» jadvali orqali tushuntirdi. Ya`ni, uning fikricha, qachonlardir hind – Evropa bobotili mavjud bo`lgan, uning tarqalib ketishidan hozirgi h ind – Evropa tillari kelib chiqqandir.

A.Shleyxerning eng mashhur asari «Hind – german tillari qiyosiy grammatikasining kompendiumi»dir (1861). Bu asar o`tgan yarim asr davomida h ind – Evropa tillarini qiyosiy o`rganishning yakuni sifatida maydonga keldi va 15 yil ichida to`rt marta nashr qilindi. KompendiumdaA.Shleyxer hind – Evropa tilini ( bobo tilni ) qayta tiklab, uning har bir shoxobchasi qanday rivojlanishini ko`rsatmoqchi bo`ldi. Umumiy tilshunoslikda A.Shleyxer dastavval naturalistik oqimning yo`lboshchisi, tashkilotchisi sifatida tan olinadi. Uning naturalistik falsafasi «Darvin nazariyasi va til haqidagi fan» (1863) hamda «Insonning tabiiy tarixi uchun tilning ahamiyati haqida» (1865) kabi asarlarida o`z ifodasini topgan. A.Shleyxer naturalizmining – naturalistik falsafasining mohiyati uning tilni jonli, tabiiy organizm sifatida tushunishida ko`rinadi. U tilni jonli organizmlar kategoriyasiga kiritadi. Aniqrog`i, A.Shleyxer tilning hayoti boshqa barcha jonli organizmlar – o`simliklar, hayvonlar hayotidan jiddiy farq qilmaydi. Tillar ham ular kabi o`sib rivojlanadigan etuk davrga, so`ngra esa o`sishning eng yuqori darajasiga etgan nuqtasidan 3 ebt a sari uzoqlashib, qariydigan davriga ega bo`ladi, deydi. A.Shleyxerning tilga naturalistik qarashi – biologizmi, ayniqsa, Ch.Darvinning «Turlarning paydo bo`lishi va tabiiy tanlash» (1859) nomli eng muhim asarining e`lon qilinishi bilan yana ham kuchaydi. «Tillar, -deydi Shleyxer, - insonning xohishidan tashqari paydo bo`lgan, o`sgan va ma`lum qonunlar asosida rivojlanadigan tabiiy organizmdir. Ular o`z navbatida qariydi va o`ladi». «Tillar tovush materiyasidan tashkil topgan tabiiy organizmlardir… tillarning o`sishi ma`lum qonuniyatlar asosida yuz beradi». Ta`kidlash lozimki, tilga nisbatan «jonli organizm» birikmasining qo`llanishi aslida Shleyxergacha ham mavjud bo`lgan. Masalan, XVIII asr mutaffakirlari, ayniqsa, V.Gumboldt tilni to`xtovsiz o`zgarib boruvchi sistema sifatida yoki jonli organizm sifatida tushuntiradi. Ammo olim bu o`rinda tilga nisbatan organizm tushunchasini biologik ma`noda emas, balki falsafiy ma`noda qo`llaydi. Ya`ni til

o`lik mexanizm, alohida til belgilarining mexanik birlashuvi emas, balki doimo rivojlanadigan, o`zaro bog`liqlikda bo`lgan sistemadir. A.Shleyxer organizm terminini tilga bog`liq holda to`g`ri ma`noda – biologik ma`noda talqin qiladi va shu o`rinda xatoga yo`l qo`yadi. U tilning ijtimoiy ahamiyatiga etarli e`tibor bermaydi. Haqiqatda esa prof. S.Usmonov aytganidek, «Tillar tug`ilmaydi, balki urug` tilidan qabila tiliga, qabila tilidan elat (xalq) tiliga, undan esa millat tiliga tomon taraqqiy eta boradi. Bu tarixiy jarayonda ayrim urug`, qabila va elat tillari boshqa tillarga aralashib, singib ketishi ham mumkin. Bunday tillarni o`lik tillar deb atashadi. Ammo o`lik til organizm kabi butunlay o`lmaydi, uning elementlari boshqa tilda ma`lum darajada saqlanib qoladi».Boshqacha aytganda, tillar ham paydo bo`ladi, taraqqiy qiladi va ba`zan «o`ladi». Ammo bu «o`lim» biologik emas, balki ijtimoiy – tarixiy xarakterga ega. Til «o`ladi», qachonki shu tilda so`zlashuvchi jamiyat, xalq yo`q bo`lib ketsa. O`z davrida qator tilshunos olimlar: Madvig (1842), Maks Myuller (1861), Potebnya (1862), Boduen de Kurtene (1871) tilni jonli organizm deb atalishiga, tilni biologik ma`nodagi organizm bilan tenglashtirilishiga qat`iy qarshi chiqadilar va shunday fikrlarni qat`iy tanqid ostiga oladilar. Jumladan, «Til organizm emas» (Boduen), «Tilni organizm deb atash, demak, u haqda hech narsa demaslikdir» (Potebnya). «Organizm mustaqil yashaydi, so`z esa faqat inson bilan bog`liq holda uning nutq a`zosi orqali yashaydi» (Potebnya) va boshqalar. Demak, til – tabiiy organizm emas, balki u ijtimoiy hodisa. Tillar shu tillardan foydalanuvchi jamiyat bilan, xalq bilan birga paydo bo`ladi va taraqqiy qiladi. Til yo`q bo`lishi, «o`lishi», aloqa quroli sifatida qo`llanmasligi mumkin, agar shu tilning egasi bo`lgan jamiyat, xalq yo`q bo`lsa yoki boshqa tilga o`tsa, boshqa tilni aloqa quroli sifatida qabul qilsa. Binobarin, u – til aloqa quroli sifatida o`z vazifasidan butunlay «ozod bo`ladi». A.Shleyxer ta`limotida naturalizmdan tashqari yana tilning «hayoti» va taraqqiyotidagi ikki davr haqidagi muvaffaqiyatsiz, asossiz farazlar, g`oyalar ham bo`lgan. Ya`ni A.Shleyxer til hayotida ikki davrni ajratadi; 1) taraqqiyot davri (tarixgacha bo`lgan davr) va 2) inqiroz davri (tarixiy davr). Aniqrog`i, u tilning

«hayotini», taraqqiyotini 1) tillarning rivojlanish davri va 2) tillarning inqiroz davri kabi ikki asosiy davrga bo`ladi. Tillar taraqqiyotiga, ularning «hayotiga» bunday qarash aslida naturalizm ta`limotidan kelib chiqadi. Qolaversa, u V.Gumboldt kabi tillarning taraqqiyotini inson ruhi, psixikasi bilan bog`laydi: «Tarix va til… – bu inson ruhining birdan-bir almashtirib turadigan faoliyatidir», deydi. Xullas, A.Shleyxerning tilning ikki davri haqidagi ta`limoti, ya`ni tilning taraqqiyoti uning inqirozi, tanazzulidir, degan g`oyasi q ator tilshunoslar tomonidan tanqid ostiga olindi. A.Shleyxer, uning ayrim xato g`oyalariga qaramasdan, o`z davrining buyuk tilshunosi edi. Uning umumiy va qiyosiy – tarixiy tilshunoslik taraqqiyotidagi, tilshunoslik tarixidagi xizmatlari nihoyatda kattadir. A.Shleyxerning lisoniy ta`limoti, asosan, haqqoniy, materialistik edi. U o`zining «Qiyosiy – lisoniy tadqiqotlar» va «Nemis tili» asarlarida til va tafakkurni dialektik munosabatda olib, tilni «talaffuz qilingan tovushlar orqali fikr ifodalash» deb ta`riflaydi. «Til bu fikrning tovush orqali ifodalanishidir», deydi. Ayni fikrlardan til va tafakkurning o`zaro bog`liqligi, «bir butunligi», ajralmas munosabatda ekanligi, shuningdek, tovushning moddiy hodisa sifatida til va nutqning materiali, moddiy asosi, moddiy «quvvati» ekanligi kabi fikrlar, xulosalar kelib chiqadiki, bu o`z davri uchun yukasak , ilg`or g`oyalar edi. A.Shleyxerning o`z ta`limotida tilni jonli organizmga tenglashtirishi aslida tilni o`z tuzilishiga (strukturasiga) ega bo`lgan ob`ekt - sistema sifatida tushunishga, shunday fikrning qaror topishiga imkon beradi, tilni sistema va struktura deb tushunishga xizmat qiladi. Shuningdek, hind – Ye vropa tillarining shajara daraxti sxemasining yaratilishi hamda tillarning morfologik tasnifining ishlab chiqilishi ham Shleyxer nomi bilan, uning lisoniy ta`limoti bilan bog`lanadi. Xullas, A.Shleyxer ta`limotida, aytilganidek, xato g`oyalarning, qarashlarning mavjudligiga qaramay u va uning izdoshlari – naturalizm yo`nalishi, naturalizm maktabi tilga tabiiy – materialistik qarashni, g`oyani olib kirdi va tilshunoslikda til

o`z tuzilishiga (strukturasiga) ega bo`lgan qismlardan iborat bir butun ob`ektdir – sistemadir, degan g`oyaning qat`iy qaror topishiga, tasdiqlanishiga xizmat qildi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.Rasulov R. Umumiy tilshunoslik. T., 200 2. N.A.Baskakov, A.S.Sodiqov, A.A.Abduazizov. Umumiy tilshunoslik. T., 1979. 3. S.Usmonov. Umumiy tilshunoslik. T., 1972. 4. Yo`ldoshev B. Umumiy tilshunoslik asoslari. S., 2005.. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Tilshunoslikda psixologizm oqimi

Tilshunoslikda lisoniy qolip tushunchasi

Yosh grammatikachilar oqimi

Vilgelm Fon Gumboldt – umumiy tilshunoslik fani Asoschisi. Qiyosiy-tarixiy tilshunoslik va boshqa ta‘limotlar

Naturalizm (A.Shleyxer) va psixologizm (G.Shteyental). F. de Sossyur ta‘limoti