Tilshunoslikda lisoniy qolip tushunchasi - Лингвистика - Рефераты

Tilshunoslikda lisoniy qolip tushunchasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

19.126953125 KB

Tilshunoslikda lisoniy qolip tushunchasi 1. Lisoniy sintaktik qolip haqida Fonetika , leksika va morfologiyada bo ’ lganligi kabi sintaksisda ham lisoniy va nutqiy jihatlar farqlanadi . Ma ‘ lumki , lisoniy hodisalar bevosita kuzatishda berilmaganlik ( moddiylikdan xolilik ), miqdoran cheklilik , takrorlanuvchanlik , ijtimoiylik va majburiylik belgilariga ega bo ’ lib , bevosita kuzatishda berilganlik , miqdoriy cheklanmaganlik , betakrorlik , individuallik , ixtiyoriylik sifatlariga ega bo ’ lgan nutqiy hodisalarga qarama - qarshi turadi . Nutqiy sintaktik birliklar sifatida nutqda qo ’ llaniladigan , sezgi a ‘ zolariga ta ‘ sir qiladigan o ’ qish , yozish , aytish , eshitish mumkin bo ’ lgan so ’ z birikmalari va gaplar tushuniladi . Lisoniy sintaktik birliklar esa so ’ z birikmasi va gap hosil qilish qoliplaridir . Biz ularni lisoniy sathga tegishli bo ’ lganligi uchun lisoniy sintaktik qolip ( qisqacha LSQ ) lar deb ataymiz . LSQ nima ? G ’ isht quyuvchi usta g ’ isht quyishda qolipdan foydalanadi . Loyni qolipning kataklariga joylashtirib , u qolip shaklini olgach , qolipdan chiqarib to ’ kadi . Qolip asosida qancha g ’ isht quyilsa ham , g ’ ishtlarning barchasi bir xil shaklga ega bo ’ ladi . Bu bir xillik g ’ ishtlarning o ’ ziga bog ’ liq bo ’ lmay , qolipning xususiyatlari bilan aloqadordir . LSQlar ham g’isht qoliplariga o’xshaydi. Inson ongida ham so’zlash, nutqni shakllantirish maqsadida leksemalarni so’z birikmalari shakliga keltirish, gap hosil qilish qoliplari mavjud. Ular LSQlar, modellar, konstruktsiyalar, qurilmalar tarzida nomlansa-da, aslida, bir tushunchani ifodalaydi. Masalan, kitobni o’qimoq kabi cheksiz birikmalarni chiqaradigan [ot + fe‘l] so’z birikmasi qolipi, qanday nomlanmasin, bu uning mohiyatiga ta‘sir qilmaydi. Qolip va nutqiy hosila (so’z birikmasi va gap) lar dialektik birlikdadir. Qolip nutqiy hosilasiz o’lik va jonsiz, nutqiy hosila esa qolipsiz bo’lishi mumkin emas.

Quyida LSQ va nutqiy so’z birikmasi hamda gaplarning bir-biriga o’xshamaydigan, farqli xususiyatlarini bayon etamiz. I .LSQning moddiylikdan xoliligi va nutqiy hosilaning moddiylikka egaligi. LSQlar jamiyat a‘zolari ongida mavjud bo’lib, kishilarning erkin birikmalar hosil qilish ko’nikmasi sifatida uzoq vaqtlar davomida shakllanadi. Bu ko’nikmalar bo’lmasa, inson birikmalar hosil qila olmaydi. Bunga quyidagi dalil asosida amin bo’lishimiz mumkin. Deylik, biror tilni, masalan, ingliz tilini o’rganmoqchi bo’lgan kishi ongida bu tilga xos birikma tuzish ko’nikmasi - LSQ shakllanmagan bo’lsa, o’zbekcha kitob va o’qimoq so’zlarining ingliz tilidagi a book va to read muqobillarini bilsa-da, birikma hosil qila olmaydi yoxud o’zbek tiliga xos [ot + fe‘l] qolipi asosida a book to read deya oladi, xolos. Ingliz tilida esa kitobni o’qimoq birikmasini hosil qiluvchi LSQ [to V+ the N] ko’rinishida bo’lib, undan to read the book, to write the letter kabi hosilalar paydo bo’ladi. Ma‘lum bo’ladiki, LSQlar jamiyat a‘zolari ongida yashaydi va moddiy qiyofaga ega emas. Uni sezgi a‘zolari asosida bilib bo’lmaydi. Qoliplardan chiqqan nutqiy hosilalarni esa aytish, eshitish, yozish va o’qish mumkin ekan, bu ularning moddiylikka egaligidir. II.LSQlarning ijtimoiyligi va nutqiy birikmalarning individualligi. LSQlar bir kishi tomonidan emas, balki shu tilda so’zlashuvchi jamiyatning barcha a‘zolari tomonidan uzoq vaqtlar davomida shakllangan. Shuningdek, ular bir kishi uchun emas, balki jamiyatning shu tilda so’zlashuvchi barcha a‘zolari uchun birday xizmat qiladi. Bu LSQlarning ijtimoiy tabiatga egaligini ko’rsatadi. LSQlar asosida vujudga keluvchi nutqiy hosilalar har bir kishi nutqida o’ziga xosdir. Masalan, kitobni o’qimoq so’z birikmasi har bir so’zlovchi nutqida o’zgachadir. Bu nutqiy hosilalar kimning nutqiga tegishliligi, aytilgan o’rni va zamoni, aytilish maqsadi va sharoiti kabi qator belgilari bilan bir-biridan farqlanadi. Hatto bir kishi nutqida aytilgan ikkita (kitobni o’qimoq va kitobni o’qimoq) so’z birikmasidan ikkinchisi birinchisining aynan takrori emas. Zero, bu nutqiy hosilalar hech bo’lmaganda zamoni bilan farqlanadi. Nutqiy hosilalarning individualligi (alohidaligi)ni ana shunday tushunmoq lozim.

III.LSQlarning takrorlanuvchanligi va nutqiy hosilalarning betakrorligi. Qolip har bir g’ishtda o’z izini qoldiraverganligi kabi LSQ ham har bir so’z birikmasi va gapda takrorlanaveradi. Lekin ikkinchi g’isht birinchi g’ishtning takrori bo’lmaganligi kabi, nutqiy hosilalarga ham betakrorlik xos. Aslida borliqda bevosita kuzatishda berilgan birorta hodisada takroriylik yo’q. Kesilgan daraxtni, qayta ekib bo’lmaganligi kabi qolipdan chiqqan so’z birikmasini qayta aytish, yozish mumkin emas. Qayta aytilgandek tuyulgan so’z birikmasi, aslida, boshqa hosiladir. IV.LSQlarning cheklanganligi va nutqiy hosilalarning cheksizligi. G’isht qolipi bitta, undan chiqqan g’ishtlarning hisobiga yetib bo’lmaydi. Shuningdek, deylik, [ott.k.+fe‘l] qolipi bitta bo’lib, undan kitobni o’qimoq, qalamni sotmoq kabi so’z birikmalarini ming-minglab hosil qilish mumkin. Bugungi kunda o’zbek tilida so’z birikmasi hosil qilishning 18 ta ustuvor qolipi aniqlangan. (Ular haqida “So’z birikmasi” faslida bahc yuritiladi.) Bu qoliplardan chiqqan, chiqayotgan va chiqadigan nutqiy so’z birikmalari miqdorini tasavvur ham qilib bo’lmaydi. Gap qoliplari va ularning hosilalari ham xuddi shunday. V.LSQlarning majburiyligi va nutqiy hosilalarning ixtiyoriyligi. O’zbek tilida so’zlashuvchi kishilar nutq jarayonida so’z birikmasi tuzishga ehtiyoj sezar ekan, bunda LSQning yuqorida aytilgan 18 ta turidan foydalanishga majbur. Ularning LSQlarni o’zgartirishga, yangi-yangi LSQlar tuzishga til “qonunchiligi” tomonidan yo’l qo’yilmadi. Biroq nutqiy so’z birikmasi hosil qilish-qilmaslik, qanday so’zlarni tanlashi so’zlovchining ixtiyorida bo’lib, xohlasa tuzib, xohlamasa tuzmasligi mumkin. I. LSQ umumiylik va nutqiy hosila yakkalik sifatida. LSQ umumiylik sifatida ko’plab nutqiy hosilalardagi umumiy belgi-xususiyatlarni o’zida jamlaydi. Masalan, kitobni o’qimoq, xatni yozmoq va qo’yni sotmoq birikmalaridagi kitobni, xatni, qo’yni tobe a‘zolari quyidagi umumiy belgilarga ega: ot turkumiga mansublik; tushum kelishigi bilan shakllanganlik; tobe a‘zolik.

Bu uch umumiylik [ot + fe‘l] LSQsining ot uzvida mujassamlangan. LSQning keyingi uzvi haqida ham shunday fikrni aytish mumkin. Nutqiy hosila esa boshqa nutqiy hosilalarga mutlaqo o’xshamaydigan yakkalikdir. Aytilganidek, muayyan nutqiy hosilada muayyan lug’aviy ma‘noli birliklar muayyan makon va zamonda erkin nutqiy birikma hosil qilgan bo’ladi. II.LSQ mohiyat va nutqiy hosila hodisa sifatida. LSQ nutqiy hodisalar zamirida yashiringan, ularning ichki, barqaror, o’zgarmas mohiyati bo’lib, u nutqiy hosilalardagi rang-barangliklarga befarqdir. Nutqiy hosila esa bu mohiyatni turli nutq sharoitlariga mos ravishda rang-barang ko’rinishlarda aks ettiruvchi, biroq mohiyat chegarasidan tashqariga chiqa olmaydigan vaqtinchalik hodisadir. Masalan, [ot + fe‘l] qolipi o’zgarmasdan turadi. Ammo uning hosilalari uyni supurmoq, qog’ozni yirtmoq, xatni jo’natmoq, derazani bo’yamoq kabi turfa ko’rinishlarda bo’ladi. Bu rang-baranglikning barchasi, u qancha ko’p bo’lmasin, tushum kelishigidagi tobe ot va fe‘l doirasidan chetga chiqa olmaydi. Nutqiy hosila LSQning o’zgarmasdan, turlicha namoyon bo’lishini ko’rsatsa, LSQ nutqdagi xilma-xil hosilalarni bir asosga birlashtiradi. III. LSQ imkoniyat va nutqiy hosila voqelik sifatida. LSQlar voqelikka aylanmagan, namoyon bo’lishi uchun zarur shart-sharoit va ehtiyoj talab etiladigan imkoniyatdir. Nutqiy hosilalar esa ana shu imkoniyatning yuzaga chiqishi, voqelikka aylanishidir. IV. LSQ - sabab, nutqiy hosila uning oqibatdir. LSQ - bu o’ziga muvofiq keladigan biror natija keltirib chiqaruvchidir. Chunki sabab biror ta‘sirning boshlanish nuqtasi bo’lib, u ma‘lum bir natija, oqibatni yuzaga keltiradi. LSQ natijasida kelib chiqadigan oqibat shunday hosiladir. Sabab oqibatdan oldin kelganligi kabi LSQ ham nutqiy hosiladan oldin kelib, uning qanday bo’lishini belgilaydi. 2-§. Lisoniy qolipning asosiy turlari Lisoniy birikmalarning qoliplar asosida birikuvidan vujudga kelgan nutqiy hosilalarni 3 guruhga birlashtirish mumkin:

yasama s o’ zlar; s o’ z birikmasi; gap. (ishla) yasama so’zi [ish] leksemasi va [lar] morfemasining, kitobni o’qimoq nutqiy so’z birikmasi [kitob] va [o’qi] leksemalarining, O’qidim gapi esa [o’qi] leksemasi va [-dim] kesimlik kategoriyasi shaklining birikishidan hosil bo’lgan. (ishla) so’zi [ot+la = asosdan anglashilgan narsa bilan shug’ullanmoq] so’z yasash qolipi mahsuli bo’lsa, kitobni o’qimoq so’z birikmasi [ot +fe‘l] LSQsi, O’qidim gapi esa [WPm] qolipi hosilasidir. Bular sirasida so’z yasash va so’z birikmasi qoliplari tushuncha ifodalovchi - atash(nominativ) vazifa bajaruvchi hosilalarni beradigan qoliplar bo’lsa, gap qolipi fikr ifodalovchi (kommunikativ) hosilalarni tug’diruvchi qoliplar hisoblanadi. So’z yasash qolipi lisoniy bo’lsa-da, lekin sintaktik mohiyatga ega emas. Shuning uchun u lisoniy derivatsion qolip (LDQ) sifatida so’z yasalishi bo’limida qoldirilib, sintaksisda erkin sintaktik hosilalar beruvchi, ya‘ni so’z birikmasi va gap qoliplari tekshiriladi. Qolipdan chiqqan g‘isht o‘lchami va shakli jihatdan o‘xshash bo‘ladi. Lekin tuproqqa bog‘liq ravishda u turli rang va vaznda bo‘lishi mumkin. Bu har xillik qolipga aloqador bo‘lmagan jihatlardir. LSQlarni aniqlashda ham LSQlarga daxldor bo‘lmagan, bir qolipdan chiqqan nutqiy hosilalarning turli-tumanligini keltirib chiqarayotgan hodisalar LSQga bog‘liq bo‘lmagan nosintaktik hodisalar sifatida ahamiyatsiz deb qaraladi va e’tibordan soqit qilinadi. Masalan, Salimaning kitobi nutqiy hosilasining mohiyati, ya’ni LSQsini aniqlamoqchi bo‘lsak, biz shu ko‘rinishdagi va turdagi so‘z birikmalarini tasavvurimizda to‘plab, saralaymiz. LSQning shakliy tomoni umumiylik xususiyatiga ega. Chunki u nutqda voqelangan cheksiz birikmalarning eng umumiy moddiyligining sintezidir. U umumiy shakl ekan, uning xususiy shakli sifatida nutqiy so‘z birikmalari namoyon bo‘ladi. Demak, xususiy shakl deganda moddiy shaklda - so‘zlar va qo‘shimchalar vositasida ifodalangan, o‘qilishi, yozilishi, aytilishi, eshitilish mumkin bo‘lgan shakl tushuniladi.

LSQning mazmuniy tomoni. LSQning chap tomoni uning mazmuniy jihatidir. Yuqorida keltirilgan [ismq.k.+isme.q.=qaratuvchi-qaralmish] qolipining o‘ng, ya’ni mazmuniy qismini «lisoniy tobe qaratuvchi va hokim qaralmish orasidagi rang-barang munosabatlar» tashkil etadi. «Rang-barang munosabatlar» deganda har bir nutqiy so‘z birikmasidan anglashiladigan turli ma’no va munosabatlar tushuniladi. Masalan: mening kitobim qarashlilik stolning oyog‘i butun-qism e’tiborsizlik oqibati sabab oqibat yashashning zavqi holat va uning natijasi Birikmalarning o‘ng tomonida ularning xususiy ma’noviy belgilari ko‘rsatilgan. Belgilar qolipning o‘ng tomonida «rang-barang ma’noviy munosabatlar» deya birlashtirilgan. Ma’lumki, ko‘pincha, ma’no deganda so‘z atayotgan narsa, predmet, miqdor, belgi kabilar tushuniladi. Masalan, [kitob] leksemasi aytilganda, uning ma’nosi sifatida «varaqlardan tashkil topgan, bosma yoki qo‘lyozma holdagi asar» mohiyati tan olinadi. Lekin biz hozirgina keltirgan LSQ ma’nosi esa bunga o‘xshamaydi. Nega? Chunki [kitob] leksema bo‘lib, uning ma’nosi leksikdir. Lekin LSQ sintaktik hodisa. Shu boisdan uning ma’nosi ham sintaktik bo‘lmog‘i darkor. Sintaksisda esa «tobe-hokim», «qaratuvchi-qaralmish», «to‘ldiruvchi», «hol», «ega», «kesim» kabi tushunchalar katta ahamiyatga ega bo‘lib, sintaktik munosabatlarni ifodalaydi. Bu munosabatlar esa sintaktik ma’no sifatida qaraladi. Nega yuqoridagi birikmalarning o‘ng tomonida keltirilgan «qarashlilik», «butun - qism», «sabab - oqibat», «holat - uning natijasi» kabilar LSQning mazmuni bo‘la olmaydi? degan savol tug‘ilishi tabiiy. To‘g‘ri, ular alohida birikmalarning ma’nolarini alohida-alohida aks ettiradi. Lekin LSQlari bitta. [ismq.k.+isme.q.= qaratuvchi-qaralmish] qolipining mazmuni esa cheksiz nutqiy hosilalarning ma’nolarini umumlashtiradi. LSQning [ismq.k.+isme.q.] shakliy tomoni birikuvchi so‘zlar munosabatlaridan umumlashtirganligi kabi mazmun tomoni ham nutqiy

birikmalarning alohida-alohida ma’nolarini umumlashtirish natijasi bo‘lmog‘i lozim. Ta’kidlash lozimki, o‘zbek tilshunosligida har bir gap bo‘lagi, har bir so‘z birikmasining har bir gapdagi, matndagi, qurshovdagi ma’nolarini tavsiflashga ko‘p e’tibor qaratiladi. Masalan, uyni qurmoq birikmasida uyni so‘z shaklining, yoki to‘ldiruvchining ma’nosi «yaratiladigan, bunyod etiladigan narsa», uyni buzmoq birikmasidagi uyni so‘zshaklining ma’nosi «yo‘qotiladigan manba» tarzida ta’riflanadi. Lekin mulohaza yuritilsa, bu ma’nolar sintaktik emas, balki lug‘aviy bo‘lib, aslida buzmoq va qurmoq so‘zlariga xos ma’nolardir. LSQlar esa cheksiz so‘z birikmalarining umumlashmasidir. Shu boisdan ularning mazmun tomoni ham cheksiz so‘z birikmalarining alohida-alohida ma’nolaridagi xususiy, farqli jihatlarni chetlashtirib, umumiy, o‘xshash tomonlarni ajratish asosida tiklanadi. Demak, umumiy, lisoniy ma’no xususiy jihatlarni idrok etish asosida birlashtirishdir. Xususiy ma’nolar, ya’ni har bir so‘z birikmasidagi tezda anglanadigan, ilg‘anishi oson bo‘lgan ma’nolar ular zamiridagi mohiyatni to‘sib turadi. Ana shu mohiyat anglanishi bilan tadqiqotchi ko‘rinib turgan ma’nolarning rang-barangligi «aldamchi» ekanligiga ishonch hosil qiladi. LSQlarni ajratishning ahamiyati. Tabiatda sof narsa uchramaydi. Ќ ar bir modda turli-tuman narsalarning qorishmasidir. Biroq sof moddani ajratib olish maqsadida uzoq vaqtlar davomida tadqiqotlar olib borilgan. Shu tariqa tozalangan atom ximiya fanidagi buyuk «topilma» bo‘ldi. Bu D.Mendeleev davriy jadvalida o‘z aksini topdi. Til hodisalarini ham «tozalangan» holda o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Tozalangan atomlardan tabiatda uchramaydigan, lekin zarur bo‘lgan turli-tuman sun’iy moddalar hosil qilinganidek, «tozalangan» LSQ ham boshqa «tozalangan» fonetik, leksik, morfologik hodisalar kabi, bugungi kunda tilni «mashinalashtirish», ya’ni kompyuter orqali matn tarjima qilish, tuzatish, tekshirish kabi zamonaviy «yumush»larda muhim qimmat kasb etadi

Похожие

Lisoniy qolip hosilalarida lisoniylashish

Sintaksis va uning o’rganish manbai. Lisoniy sintaktik qolip

Tilshunoslikda naturalizm oqimi

Tilshunoslikda psixologizm oqimi

Bosma qolip tayyorlash uskunalari