Тилшунослик окимлари ва мактаблари - Лингвистика - Рефераты

Тилшунослик окимлари ва мактаблари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

45.5 KB

www.arxiv.uz Тилшунослик оқимлари ва мактаблари Ҳинд-Европа тилшунослигининг кейинги тараққиёти даврида ҳар бири ўзига хос йўналишлар вужудга келди. Бундай йўналишлар жумласига натурализм, психологизм, ёш грамматикачилар сингариларни киритиш мумкин. Натурализм XIX асрнинг ўрталарида ўзига хос хусусиятларга эга бўлган оқимдир. Натурализмга кўра адабиётда ва санъатда мазмун ҳисобига ташқи томонгагина эътибор бериш хос бўлса, тилшуносликда тилни табиий, жонли организмга қиёслаш ва унга шундай тасаввур билан муносабатда бўлиш хосдир. Мазкур оқим тилшуносликда шу боис ҳам алоҳида аҳамият касб этади. Натурализмнинг машҳур намоёндаси А.Шлейхер ҳисобланади. Унинг қарашларида Дарвин ва бошқа табиатшуносларнинг илмий-назарий фикрларига ҳамоҳанглик етакчилик қилади. Бу жиҳатдан А.Шлейхернинг фикрлари табиатшунос Э.Геккелнинг қарашлари билан алоқадордир. Геккелнинг фикрига кўра, тирик табиатнинг келиб чиқиши ва тарихий тараққиёти органик формаларнинг қариндошликларида тарихий боғланиш бор. У барча кўп ҳужайрали ҳайвонлар битта умумий ибтидоий аждоддан тарқалган деб ҳисоблайди. Ана шундай қариндошликни Геккел дарахт сингари шажара кўринишида акс эттиради. Тилшуносликда Шлейхер айнан ана шу ҳолатни такрорлайди. У Ҳинд- Европа тилларини битта асос тилдан келиб чиққанлигини кўрсатиб беради. У мазкур тилларнинг асос тилини қайта тиклашга ҳаракат қилган ва ўзи тиклаган тилда «Қўй ва отлар» номли масал ҳам ёзади. Тилшуносликдаги «ички» ва «ташқи» тилшунослик деб ҳисобланган синхрон ва диахрон жиҳатдан ёндашиш деб қаралган ғоялар ҳам Шлейхернинг илмий қарашларига дахлдордир. Унинг мазкур қарашларида «ички» тилшуносликнинг ўрганиш соҳаси фонетика, морфология бўлса, «ташқи»

www.arxiv.uz тилшуносликнинг ўрганиш соҳаси ноаниқ бўлиб қолади. Олим «ташқи» тилшунослик деганда умуман филологияни назарда тутади. Натурализм тилшуносликка ижобий ҳиссаси сифатида тилга табиий- материалистик қарашни олиб кирди. Психологизм Х I Х асрнинг ўрталарида юзага келган. Психологизмнинг назарий асосларини В.фон Гумбольдт яратган. Бу оқимнинг йирик вакили Гейман Штейнтал ҳисобланади. Г.Штейнтал тил назариётчиси ва лингвистик қарашларни системага солувчи олим сифатида тан олинади. У Август Шлейхернинг биологик натурализмини ва мантиқий грамматикани асосли тарзда танқид қилди. Тил ва нутқнинг ўзаро фарқларини кўрсатишга маълум даражада эришди. Психологизм оқимининг яна бир йирик вакили рус тилшуноси А.А.Потебнядир. Унинг қарашларида тилни тафаккурдан ажратишга етарли эътибор қаратилмади. Олим тилни доимий тарзда ўзгариб турувчи динамик характерли ҳодиса тарзида талқин қилди. Шундай қилиб, психологизм оқими тилшунослик тараққиётига етарли таъсир кўрсатди ва психолингвистиканинг шаклланишига асос бўлди. «Ёш грамматикачилар» мактаби Х I Х асрнинг охирида Лейпциг университетида шаклланди. Бу илмий мактабнинг йирик вакиллари сифатида А.Лескин, К.Бругман, Г.Остгоф, Г.Паул, Б.Делбрюк сингариларни кўрсатиш мумкин. Уларнинг принциплари тилни индивидуал психофизиологик фаолият деб билишларида эди. Уларнинг фикрига кўра , тилнинг барча ўзгаришлари шахснинг нутқий фаолиятида юзага келади. Шу асосда улар тилларни (асос тилни) қайта тиклаш ва классик тилларни ўрганишни кескин рад этадилар ҳамда жонли тилларни ўрганишга кенг маънода бошқаларни ҳам чақирадилар. Мазкур ғоя тарафдорлари , асосан , тилнинг фонетик масалаларини ўрганиш билан чекландилар. Морфологияга оид масалалар тавсифи ҳам маълум даражада ўрганилган бўлса ҳам, фонетик масалалардек эътибор қаратилмаганини кўриш мумкин. Синтактик масалаларга деярли эътибор қаратилмади.

www.arxiv.uz «Ёш грамматикачилар» мактаби вакиллари тилнинг икки хил фаолияти борлигини кўрсатиб берадилар. Бунда биринчи фаолият тилнинг индивидуал психик жиҳатлари билан боғлиқ бўлса, иккинчи фаолият унинг физиологик жиҳатларини тақ о зо этади. Тилнинг физиологик фаолияти товушларда ўз аксини топишини алоҳида назарда тутган «Ёш грамматикачилар» фонетик масалалар тавсифига алоҳида эътибор қаратишганининг сабаби ҳам айнан ана шу билан боғлиқдир. Бу фикр тарафдорларининг таълимотларидаги яна бир муҳим масала «атомизм» деб номланади. Унга кўра, тил ҳодисаларининг атрофлича ва чуқур тавсифига эга бўлиш учун тилдаги муайян ҳодисани бошқа ҳодисалардан алоҳида ажратган ҳолда ўрганиш назарда тутилади . Социологизм тилшуносликда тилга ижтимоий ҳодиса сифатида ёндашишга асосланган таълимотдир. Швейцариялик тилшунос Ферденанд де Соссюрнинг социологик лингвистика таълимоти бунга асос бўлди. Ф.де Соссюр Лейпциг университетида А.Лескин ва Г.Остгофлардан таълим олган. У Париж ва Женева университетларида санскритдан ва умумий тилшуносликдан лекция ўқиган. У тил ва нутқ хусусида қимматли фикрларни баён этди. Жумладан, нутқни тилнинг амалда қўлланиши натижаси сифатида тушунтиради ва унинг индивидуал характерли эканлигини илмий асослаб беради. Олимнинг таъкидлашича, тилда қарама-қаршиликлардан бошқа ҳеч нарса йўқ. Чунки унинг фикрига кўра, тил бирлиги учун яратилган материал муҳим эмас, тил бирликлари киришадиган қарама-қаршиликлар муҳимдир. Ф.де Соссюр таълимотида тил бирликларининг ассоциатив ва синтагматик муносабатлари алоҳида ўрин тутади. Тилнинг ички тузилиши ҳақида фикр билдирар экан, олим уни тузилишига кўра соф семиотик система эканлигини таъкидлайди. Ф.де Соссюрнинг мазкур қарашлари А.Мейе, Ж.Вандриес, Ш.А.Сешэ, Ш.Балли, Э.Сепир ишларида ҳам ўзига хос тарзда қўллаб қувватланди. Тилни ана шундай тадқиқ этиш кейинчалик А.Мейе томонидан аниқроқ ва чуқур ўрганилган. Юқоридаги фикр ва ғоялар тилшуносликда структурал лингвистиканинг вужудга келишига асос бўлди.

www.arxiv.uz Структурализм оқими дастлаб чехословакиялик ва даниялик олимлар томонидан шакллантирилган. “ Структурализм ” термини бу таълимот учун асос солган Ф.де Соссюр томонидан ҳам, структуррализмга катта аҳамият берган Бодуэн де Куртенэ томонидан ҳам, Ф.Ф.Фортунатов томонидан ҳам ишлатилмаган. Мазкур термин, яъни структура, структурал лингвистика, структурализм кабилар В.Брёндалнинг «Структурал лингвистика» номли мақоласидан кейин майдонга келди ва кенг тарқалди. Структурал лингвистика тилни белгилар системаси сифатида ўрганишни назарда тутади. Ҳозирги пайтга келиб структурализмнинг ўзига хос уч асосий тармоғи мавжуд. Бу тармоқларнинг ҳар бири структурализмнинг мазмун ва моҳиятини қандай тушуниш ва унга қандай муносабатда бўлишга кўра функционал лингвистика, глоссематика ва дескриптив лингвистика деб номланади. Бу тармоқларнинг вужудга келган жойи номи билан аташ кенг қўлланади: функционал лингвистика (Прага структурализм мактаби), глоссематика (Копенгаген структурализм мактаби), дескриптив лингвистика (Америка структурализм мактаби). Мазкур ҳар уч мактаб вакиллари ҳам фонемани тил бирлиги, товушни нутқ бирлиги деб кўрсатадилар. Прага структурализм мактабининг йирик вакиллари чех тилшуносларидан В.Матезиус, Б.Гавраник, Б.Тиранка, рус тилшуносларидан Н.С.Трубецкой, Р.О.Якобсон, С.Карцевскийлардир. Бу тилшунослик мактабининг асосий ғояси тилдаги ҳар бир бирликка унинг ўз функцияси мавжуд, деган муносабатни илгари суради. Бундай фикр В.фон Гумбольдт томонидан ҳам айтилган. И.А.Бодуэн де Куртенэ ҳам фонема ҳақидаги фикрларида товушнинг роли масаласига алоҳида муносабат билдирган. Копенгаген структурализм мактаби Дания пойтахтида вужудга келди. Мазкур мактабнинг йирик вакиллари В.Брёндал , Улдал ва Л.Ельмслевлардир. Ельмслев тилшуносликда ниҳоятда содда метод яратишни мақсад қилган бўлса ҳам, у тилшуносликка кўплаб янги терминларни киритди ва анчагина мураккаб методга йўл очди. Л.Ельмслев назарияси кенг қўлланилмаса ҳам , ҳозирги тилшунослик учун унинг ғоялари сезиларли аҳамиятга эга.

www.arxiv.uz Америка структурализми Ф.Боаснинг илмий қарашлари асосида вужудга келган. Бунда икки таълимот илгари сурилган бўлиб, улар Э.Сепир ва Л.Блумфилдларга тегишлидир (бу ҳақда кейинги саҳифаларда батафсил маълумот келтирилади).

Похожие

Басра ва куфа тилшунослик мактаблари ўртасидаги баъзи грамматик ихтилофли масалалар

Математик тилшунослик

Синхрон - диахрон тилшунослик

Тилшунослик фан сифатида

Хинд тилшунослик анъаналари