Тил структураси ва унинг урганилиши - Лингвистика - Рефераты

Тил структураси ва унинг урганилиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

104 KB

www.arxiv.uz Тил структураси ва унинг ўрганилиши Режа: 1. Тил структураси ва унинг ўрганилиши 2. Тил сатҳлари тушунчаси ҳақида 3. Тил ва нутқ фаолияти

www.arxiv.uz Тил структураси ва унинг ўрганилиши Структуравий таҳлил ва структураларни қолиплаштириш табиий ва гуманитар фанлар учун бир хилда муҳимдир. Структура тушунчасининг шаклланишида ва барча фанларда қўлланишида психология фанида юзага келган руҳий структура ( Gestalt ) атамаси муҳим рол ўйнади. Кейинги даврларда лингвистик структурализм ғояларининг бошқа гуманитар фанлар, масалан, фалсафа ривожига таъсири ҳақида фикрлар билдирилмоқда (Скрелина 2002: 59). Хуллас, структура ғояси инсон билимлари тўпламидан муҳим ўрин эгаллади. Қатор фанларни умумлаштирувчи кибернетика ҳам аслида системалар, уларнинг структураси ва ушбу системаларни қолиплаштириш муаммолари билан шуғулланади. Шу сабабли «структура» тушунчасининг моҳиятини аниқлаштириш ҳаракати давом этмоқда (Шалина 2005). Ушбу тушунчанинг умумийлиги унинг таърифини фалсафий мазмун ифодаси нуқтаи назаридан изоҳлашни талаб қилади. Тилшуносликда ҳам, худди бошқа соҳалардагидек, ушбу тушунча изоҳи у ёки бу фалсафий таълимот таъсирида бўлиши мумкин (Қиёсланг: Гумбольдт 1985: 370-381; Протасов 1999: 142-143; Радченко 2002: 140-144; Backhouse 1994: 12-14). Бинобарин, семасиологиянинг асосчиларидан бири бўлган В.Брёндаль «структура» тушунчаси Соссюр талқинидаги «система»га ва Сепир талқинидаги «лисоний мақсад модели»га мос келиши ҳақида гапириб, қуйидагича таъриф берган: «Психологияда структура (нем. gestalt , инг. pattern ) тушунчаси янгича мазмунда, яъни элементларнинг оддий бирикмасига қарама-қарши яхлитликни аташ учун қўлланмоқда. Бу яхлитликдаги элементлар бир-бирини тақозо этади ва ўзаро алоқаси асосида мавжуддир» (Брёндаль 1965: 97). Л.Ельмслев тил структурасини «тобеликлар занжири ёки аниқроқ айтилганда, функциялар тўри» сифатида аниқлайди. «Ўз ички тузилиши жиҳатидан босқичли бўлган» тил структураси таҳлилини Ельмслев

www.arxiv.uz «дедуктив асосда, кетма-кет мавҳумликдан конкретликка интилган ҳолда бажарилиш»ни таклиф қилади ва олим бу усулни империк метод деб атайди (Ельмслев 1965: 101). Прага структуралистлари тил структурасини вазифавий ёндашув асосида талқин қилмоқчи бўлганликлари ҳақида тўхталган эдик. Уларнинг вакили В.Скалечко, Л.Ельмслев таърифини изоҳлаб, қуйидагиларни ёзади: «Ельмслев тилшунослиги ҳам муаммони чегаралаш йўлидадир. Биринчидан, унда семасиология ўта чекланган. Семасиология муаммоси структура муаммосига тобелаштирилган: семасиологик вазифа лисоннинг вазифаларидан биридир, вазифа эса тил таркибий қисмларининг муносабатидан бошқа нарса эмас. Турли тилларнинг фарқи ҳам уларни шакллантирувчи тамойилларнинг турлича яратилганлигидадир. Демак, фарқланиш масаласи структура муаммосига тенглаштирилади» (Скалечко 1965: 154). В.Скалечконинг қайдича, структурани шакл сифатида талқин қилиш айрим масалаларга бир томонлама ёндашишга олиб келади. Масалан, тил ва борлиқ муносабатини (семасиологик муаммо), тилларнинг ўзаро муносабатини (лисоний типология), тил ва унинг қисмлари ўртасидаги муносабатни (тил структураси). Прагалик олимлар «тил бошқа ижтимоий структуралардан ажралган мустақил структура» деган фикрга қўшилмайдилар (Скалечко 1965: 151). Тилни лисоний жамоанинг мулоқот ва экспрессив – ифода эҳтиёжини қондирувчи тизим сифатида талқин қилиш тил структурасининг бошқа структуралар билан алоқасини эътироф этишга олиб келади. Демак, тил тараққиётини лисоний жамоа тараққиёти тарихидан ажратиб бўлмайди. АҚШ тилшунослигида ( Chomsky 1993: 17-20) тил структураси муаммоси қўйилмайди, чунки америкаликлар асосан нутқ фаолияти тадқиқи билан шуғулланадилар; дискрептив тилшуносликда ҳам худди генератив грамматикадек тил структураси ва системаси назарий муаммо эмас. Амалий тадқиқотларда структура тушунчаси луғат тушунчасига қарама-қарши

www.arxiv.uz қўйилади (Хэмп 1964: 209-210) ва матн таҳлили асосида мантиқан шакллантириладиган модел сифатида қабул қилинади. дастлабки босқичларида асосий мақсад тилнинг кузатилаётган ҳолатини тавсифлаш бўлиб, унинг сабабларини аниқлаш ёки изоҳлаш эса назардан четда қолди. Тадқиқотчининг вазифаси нутқ элементларини қайд қилиш ва таснифлашдан иборат эди. З.З.Хэрриснинг ёзишича, «дискрептив тилшунослик соҳасидаги тадқиқотларда бирор бир шевадаги мисолларни тўплаш ва уларни таҳлил қилиш амаллари бажарилади. Тўпланган нутқий бирликлар мисоллари тадқиқот материалини ташкил қилади, унинг таҳлили эса элементларнинг нутқий тузилмада жойлашувинии ёритиш билан чегараланади. Таҳлил қилинган материал тилнинг десприктив модели сифатида қаралади» (Хэррис 1965: 216). Тўпланган материалнинг, категория ва уларнинг муносабатларининг тавсифи дискрептив тилшуносликда рамзлар воситасида берилади. Бу нутқий узвийликни ёритиш имконини беради. Тил дескриптив моделининг тузилиши нутқ доирасидан бошланади. Дескриптив таҳлил натижаларидан қониқмаган генеративистлар (Климова 2000) ҳам тил структураси таҳлилига бирор бир янгилик киритишмади, чунки трансформация грамматикаси дескриптивизмни давом эттириб, уни тўлдиради. Тилнинг генератив (яратувчан) модели дескриптив ғояларга асосланади ва нутқий тузилмалар ҳосил қилишга хизмат қилади. Бу модел олдиндан берилган, «туғма» структура сифатида изоҳланади. Бу фикрнинг тўғрилиги тавсифланаётган объектга нисбатан аниқланмасдан, балки унинг тузилишиннг аниқлиги билан белгиланади. Бундай ёндашув балки тўғридир, чунки тадқиқотчининг диққати шакллантирилаётган тизимга қаратилиб, унинг қўлланиши эса эътиборга олинмайди. Бу йўсиндаги таҳлил методи мавҳум хулосаларга олиб келиши муқаррардир.

www.arxiv.uz Шундай қилиб, генератив тилшунослик соҳасида америкалик тилшуносларниг асосий эътибори лисоний ҳодисаларнинг формал таҳлили услубларини яратишга қаратилди. Бу борада Э. Косериунинг фикрини эслатмоқчимиз: «Америка структурализми тадқиқот услубидир, Европа структурализми эса мавҳум назарий тузилмадир (фараз)» (С.О.С oseriy 1963: 146). Америка тилшунослигининг прагматик тус олиши эса Л.Блумфильд ва бошқалар таянган фалсафий позитивизм ғояларининг таъсири деб ҳисобланади ( Blount , Sanches 2003: 111-112). Тилнинг структур қурилиши муаммоси «структура» тушунчасининг умумфалсафий муаммоларига бориб тақалади, чунки ҳар бир назариянинг умумметодологик асосларини аниқламасдан туриб, таҳлил методлари ва амаллари борасида бирор бир тавсия бериш мушкулдир. Фалсафа фанида «структура» тушунчасига қатор таърифлар берилган. Булар орасида В.И. Свидерский келтирган таъриф кўпчиликка маъқулроқ: «Дунёда структурага эга бўлмаган ҳодиса ва жараён йўқ. Бу ҳаракатнинг моҳияти билан боғлиқдир, зеро, у нафақат материалнинг турли сифатдаги, кўринишдаги ҳолатини яратади, балки уларнинг умумий алоқасини, ҳамкорлигини, бир-бирини тақоза этишини таъминлайди» (Свидерский 1962: 18). Ўзаро алоқадаги ҳар қандай ҳодиса, жараённи элемент сифатида қараган В.И.Свидерский ушбу алоқанинг характери, уни ҳосил қилувчи восита, қонуниятни структура деб ҳисоблайди: «структура тушунчаси сифатида биз яхлитнинг алоқа воситаси тамойили ва қонуниятини ҳамда ушбу яхлитлик доирасида элементлар муносабатини тушунамиз» (Ўша асар, 18-б). Структурага элементларнинг яхлит доирасидаги алоқа усуллари ва қонуниятлари сифатида қаралиши ҳар бир элементнинг яхлитликдаги ўрнини таъкидлаш имконини беради. Юқорида айтилганидек, гешталтьпсихология оқимида элементларнинг яхлитликка нисбатан роли йўққа чиқарилди. Бу ғоя тилшуносликка ҳам синггиб кириб, система элементлари муносабатининг

www.arxiv.uz абсолютлаштирилишига олиб келди. Масалан, бундай ҳолни глоссематикада ҳам кузатиш мумкин. Бу оқимда воқеий лисоний элементлар сифатида «товушлар ёки белгилар воситасида ифодаланадиган муносабатлар элементлари» қаралади (Ельмслев 1965: 103). Натижада, «муносабатлар тўплами» «тилшуносликнинг предмети» деб эълон қилинади (Ўша асар, 104- б). Дескриптив тилшуносликдаги таҳлил жараёни ҳам ушбу ғояга таянади. Бу ерда ҳам элементларнинг тавсифи унинг атрофидаги бўлаклар билан бўлган муносабати, алоқасига асосланади. Структуранинг устунлиги муаммоси ҳақидаги баҳс давом этмоқда. Тил системасини аниқлашда ифодаланмиш (денотат) ёки ифодаловчи (сигнификат) нуқтаи назаридан ёндашиш мумкин. Биринчи ҳолда маънонинг лисоний категория эканлиги ҳақидаги фикр баҳс уйғотади (Монеч 2000: 69- 70; Пирс 2000: 16-17). Биринчи ёндашувга эргашиш натижасида тилшуносликни психологиядан, инсон мулоқот қобилиятининг психологик хусусиятларидан четлаштириш ҳолати юзага келди. Тил «тоза муносабатлар» тизими, белгилар тизими сифатида талқин қилина бошланди. Бундан ташқари, маънони лингвистик категориялар сафидан чиқариб ташлаш истаги кучайди. Худди шундай фикрда бўлган файласуфлардан бири – А.Г.Волков маънони лисоний ҳодисалар қаторига киритмаслик, тилнинг моддий белгилар системаси бўлиши ҳамда бу белгилар структурадаги вазифаларига биноан маълум хусусиятга эга бўлиши ҳақидаги ғояга мос келади деб кўрсатган эди (Волков 1966: 68). Бу олим маънони «нолисоний, тилнинг белгили структураси билан боғлиқ бўлмаган» категория сифатида қарамоқчи бўлади: «демак, лисоний белгида маъно йўқ, у онгда ҳосил бўлади (психик ҳодиса) ва тилшунослик, мантиқ, психология фанлари учун умумий объектдир» (Волков 1966: 69). Бошқа бир ёндашувда маънонинг лисоний категория эканлиги тўлиқ эътироф этилади ва лисоний таҳлил бирликларининг маъно хусусиятларини

www.arxiv.uz қамраб олади деб кўрсатилади. Бу борада, албатта, фаранг тилшуноси Г.Гийомнинг номини эсламасликнинг иложи йўқ. У ҳар бир элементнинг ифодаланмишлар тизимидаги ролини унинг маъноси орқали аниқлашга ундайди. Демак, элементнинг тизимдаги ўрнини аниқлаш унинг бошқа элементларга муносабатини аниқлашдан олдин туради. Тил, Гийомнинг таърифича, ифодаланмишлар ва ифодаловчиларнинг умумийлиги асосида таркиб топган системадир. Ифодаланмиш тасаввур доирасига кирса, ифодаловчи эса ифода доирасидадир. Бу ҳолда тил нутқнинг имконияти ва яширин заҳираси бўлиб хизмат қилади. Г.Гийомнинг морфология доирасига оид таҳлил услублари унинг шогирдлари томонидан синтактис сатҳига тадбиқ этилди ( Moeschler 1998: 14). «Тил системаси» иборасини баъзан «тил структураси» ибораси билан баравар ишлатадилар. Масалан, А.А.Реформатскийнинг фикрича, «Система бу бир хил, ўзаро боғлиқ бўлган элементларнинг бирлигидир». «Структура» деганимизда турли элементларнинг ягона яхлитликдаги бирлиги тушунилади (1967: 25; 31). Агар системани ўзаро боғлиқ бўлган турли элементларнинг бирлиги деб тушунсак, гап тилнинг умумий системаси ҳақида эмас, бир тил ичидаги бир неча системалар ҳақидагина кетиши мумкин. Бу ҳолда бир неча кичик системалардан иборат бўлган тилни «системаларнинг системаси» деб тан олсак, бу атаманинг ишлатилиши юқоридаги қоидага хилоф бўлар эди. Г.С.Щурнинг фикрича, «Муайян объектнинг элементлари (умумлашмаси) структура деб аталади. Бу структурада мавжуд элементларнинг умумий ўзаро боғлиқлиги система деб аталади» (1964). Ю.С.Степановнинг қайдича, «структура дейилганда, элементларнинг ўзаро боғлиқлиги тушунилади». Тилнинг структураси бу унинг фонемалари, морфемалари, тузилмалари ва улар орасидаги муносабатлардир.Тил структураси унинг яширин асосидир. У мавжуд тилга нисбатан абстракт тушунчалар орқали ўрганилади»(1966: 8).

www.arxiv.uz Г.П.Мельников тил тизими таърифида тизимлилик назариясининг умумий хулосаларига таянади: «Система дейилганда, ўзаро боғлиқ қисмлардан-элементлардан ташкил топган, муносабатларнинг аниқ схемасига, яъни структурасига эга бўлган ҳар қандай мураккаб бирликлар тушунилади. Шундай экан структура схеманинг кўрсаткичларидан биридир» (1967:98). Шундай қилиб, «система» ва «структура» тушунчалари бир-бирларига яқин турсаларда, бир хил маъно англатмайдилар. Луғатларда таърифланишича, «система» сўзи грекча бўлиб «ташкил қилувчи қисмлардан иборат бўлган бутунлик» деган маънони англатади. «Структура» сўзи лотин тилидан олинган бўлиб, «тузилиш», «қурилиш», «жойлашиш» деган маъноларни ифодалайди. «Система» сўзи «структура» сўзига нисбатан кенгроқ маънога эга. «Тил системаси» - тил бирликлари, категориялари, сатҳларининг типик муносабатларидир. «Тил структураси» бу бирликларнинг қисмлари ва сатҳлари орасидаги муносабатларни ифодаловчи тушунчадир. «Тил бирлиги» дейилганда, тилнинг бир-бирларидан бажарадиган вазифаси, тузилиши ва тил системасидаги ўрни билан фарқ қиладиган доимий элементлари тушунилади. Тилнинг номинатив бирликлари - сўзлар, коммуникатив бирликлари - гаплар, тузувчи бирликлари (номинатив ва коммуникатив бирликларни тузувчи) – фонема ва морфемалар, сўз шакллари ва сўз бирикмалари мавжуд. «Тил категорияси» дейилганда, бир хил тил бирликларининг гуруҳлари тушунилади. Категориялар умумий белгига асосланган ҳолда ажратилади. Масалан, отларда ва сифатларда род, сон, келишик категориялари, феълларда замон, майл, нисбат категориялари мавжуд.

www.arxiv.uz Тил сатҳлари тушунчаси ҳақида Тил материалини муайян белгиларга кўра таснифлаш ғояси лингвистика фанига ҳеч қачон бегона бўлмаган (масалан, тил материали анъанавий равишда фонетика (фонология), морфология, синтаксис қисмларига бўлиб ўрганган). Аммо «тил сатҳи» тушунчаси дастлаб Америка дескриптив лингвистикасида илмий жиҳатдан асос топди. Дескриптивистлар ҳозирги замон тадқиқотларидан фарқли ўлароқ, тилнинг тузилишини босқичли боғлиқликларнинг мураккаб тизими сифатида эмас, балки оддий кетма- кетлик ҳолида тасаввур қилишади. Америка дескриптив лингвистикасида сатҳларга ажратиш ғояси «Тил структурасининг ичидаги турли элементларнинг ўзаро муносабатлари ва тилни тасвирлаш методикаси» (Кацнельсон 1962: 2) сифатида муайян таълимот кўринишини олди. Сатҳларга ажратиш концепцияси олий ва қуйи сатҳлар мавжудлигини ҳам эътироф этади. Қуйи сатҳ дейилганида нисбатан содда бирликлар, масалан, фонемаларнинг айрим кичик системалар ташкил қилиши, олий даража дейилганида эса мураккаброқ бирликлар, масалан, сўзларнинг тузилиши назарда тутилади. Тил тизими турли даражадаги муайян мураккабликка эга бўлган бирликлар ва улардан фойдаланиш қоидалари йиғиндисидир. Тил тизимига турли қолиплар ва схемалар хос бўлиб, улар асосида турли мураккаб бирликлар, сўз бирикмалари ва жумлалар ясалади. Тил бирликлари тузилишига кўра икки томонлама бирлик – маълум мазмун англатувчи товушлар комплексидан ясалиши ёки ушбу икки томонлама бирликнинг фарқини кўрсатувчи алоҳида товушлардан (фонемадан) иборат бўлиши мумкин. Тилдан алоқа воситаси сифатида фойдаланиш, яъни уни нутқ жараёнида ишлатиш тил элементларидан ахборотни ифодалайдиган ва узатадиган алоҳида тизимлар яратишга олиб келади. Нутқ жараёнида ҳосил бўладиган бундай системалар алоҳида

www.arxiv.uz жумлалар бўлиб, нутқ системаси сифатида тил бирликларидан ташкил топади. Тил бирликлари ҳам мураккаблик даражаси ва вазифасига кўра фарқланадилар: фонемалар морфема ва сўзларнинг талаффузини ҳосил қилсалар, морфемалар сўзларни ҳосил қилади. Сўзлар эса муайян қоидалар асосида эркин нутқ бирликларини – конкрет ибора ва жумлаларни ҳосил қилади. Бундай ҳолда юқори даражадаги бирликлар қуйи даражадаги бирликлар ҳисобига ривожланмайди (Солнцев 1972: 5). Тил тизимининг сатҳлардан иборат бўлиши ҳақидаги ғояни қўллаган олимлардан Э.Бенвинист (1965: 434-439; 1974: 64) тўрт сатҳли тузилишни таклиф қилади: фонемалар, морфемалар, сўзлар ва гаплар сатҳлари. Тил бирликларининг хусусиятлари уларнинг бошқа бирликлар билан муносабатга киришувида намоён бўлади. Бундай муносабатларни умумий кўринишда уч турга бўлиш мумкин: синтагматик, парадигматик ва иерархик муносабатлар. Синтагматик муносабатлар бирликларнинг кетма-кет тартибда бирикишидаги муносабатларидир (уларни баъзан бирликларнинг комбинаторлик муносабатлари деб ҳам аташади). Ассоциатив ёки парадигматик муносабатлар бирликларнинг айрим хусусиятлари умумийлиги ёки ўхшашлиги асосида муайян гуруҳларга бўлиниб, муносабатга киришувидир. Иерархик муносабатлар нисбатан оддий бирликларнинг мураккаброқ бирликлар билан бирикиши жараёнида юзага келади. Бу муносабат «яхлитлик ва бўлак» ўртасидаги муносабатни акс эттиради. Иерархик бирликлар «…дан иборат», «…дан ташкил топади» каби иборалар билан ифодаланиши мумкин. Кўрсатилган уч турдаги муносабатларга киришув барча тил бирликларининг энг умумий хусусиятлари ҳисобланади. Ҳар бир сатҳ нисбатан бир хил (бир хил мураккаблик даражасига эга бўлган) бирликларнинг мажмуасини ташкил қилади. Улар ўзаро синтагматик

www.arxiv.uz ва парадигматик муносабатларга киришувлари мумкин, бироқ иерархик муносабатларга кириша олмайдилар (фонемалар фонемалардан, морфемалар морфемалардан, сўзлар сўзлардан ташкил топмайди). Тилнинг ҳар бир бирлигига хос ички яхлитликка ва белги ёки белгилар бирикмасининг синтагматик, парадигматик ва иерархик муносабатларига асосланган ягона мезоннинг қўлланиши тил тизимида маълум кўринишдаги сатҳларни ажратиш имконини яратади. Фонетик – фонологик сатҳ бирлиги фонемадир. Фонема мавҳум бирлик ҳисобланади ва у функционал ўхшаш ва фонетик жиҳатдан бир хил товушлар йиғиндиси, умумлашмасидан иборат. Бошқача айтганда, фонема мавҳум бирлик сифатида умумийлик хусусияти ва ўз вариантларига эгадир. Конкрет товушлар фонемаларнинг вариантларидир ва улар «фонлар» ёки «аллофонлар» деб юритилади. «Фонема» атамаси эса аниқ фонемалар синфининг қисқача номидир. Фонема ва фон инвариант ва конкрет шаклдаги (маълум вазифа бажараётган товушнинг) ягона бирликнинг турли ифодаланишидир. Товуш фонеманинг ажралмас бўлаги эмас, балки у конкрет фонеманинг ифодасидир. Фонема морфема ва сўзнинг товуш қобиғи таркибига киради, морфема ва сўзлар таркибида вариантлар кўринишида ифодаланади. У ички бутунликка ва фарқловчи хусусиятларга эга бўлиб, энг кичик белги сифатида мавжуд (Березин, Головин 1979: 147) Морфем – морфологик сатҳ асосини морфемалар ташкил қилади. У сўз ва грамматик формалар таркибига киради, талаффузда фонемалар йиғиндисидан иборат ва грамматик шакллар таркибида вариантларга эга бўлади. У ҳам ички бутунликка эга бўлиб, (барча вариантлар учун мазмун бирлиги) махсус белги билан ифодаланди. Бу белги мустақил мазмунга эга эмас. Сўз ясаш сатҳида тил тизимида мавжуд бўлган сўзларнинг структураси («сўзлар қандай ясалган») ва янги сўзлар ясаш имкониятлари («қандай ясалади?») ҳақида фикр юритилади.

www.arxiv.uz Тилнинг сўз ясаш имкониятлари ушбу тизимни алоҳида сатҳ сифатида ажратишга туртки бўлади. Сўз ясаш моделлари морфологик гуруҳларни (сўз туркумларини) ташкил қилишда иштирок этади, сўзлар орасидаги муносабатларни умумлаштиради, нутқ таркибида қайта воқеланади, модел ички яхлитликка эга (маъно, восита ва ифода усулларининг яхлитлиги). Морфемаларнинг асосий вазифаси сўз ясаш ва сўз шаклларини ўзгартиришдир. Синтаксис сатҳида сўз бирикмалари ва гап тузилиши, уларнинг семантикаси ўрганилади. Лексик – семантик сатҳ таҳлилида лексикология ва семасиология фанлари боғлиқлиги намоён бўлади. Лексикология тилнинг умумий луғат таркибини, семасиология эса лексик маънони ўрганади. Лексик-семантик тизимга луғавий ва фразеологик бирликларнинг маъно - мазмун муносабатлари, улар ташкил қиладиган гуруҳларнинг ўзига хос хусусиятлари, ўзаро алоқадорлик характери (лексик-парадигматик) ва тилнинг бошқа қуйи тизимлари билан боғлиқ томонлари, тил бирликларининг семантик ўзгаришидаги вариантлилик каби масалалар тааллуқлидир. Тил ва нутқ фаолияти Тил ва нутқ ўртасидаги муносабатларни ўрганиш ҳозирги замон тилшунослигининг энг муҳим вазифаларидан биридир. Бу масала алоҳида бир миллий тилни ёки умуман тилларни назарий таърифлашдаги бошланғич нуқтадир. Тил ва нутқ ҳодисаларини фарқлаш аксарият тилшунослар томонидан тан олинади, аммо уларнинг моҳиятини, чегарасини аниқлаш мезонлари ҳақидаги фикрлар турли-туман. Ф.Соссюр тил ва нутқни нутқ фаолиятининг икки ажралмас бўлаги деб ҳисоблаб, уларни «бир пайтнинг ўзида физик, физиологик ва психик, бундан

www.arxiv.uz ташқари, индивидуал ва ижтимоий муносабатларга дахлдор» жараёнлар деб таърифлаган эди (Соссюр 1977: 48). Тил, Соссюрнинг фикрича, нутқ фаолиятининг ижтимоий ва психик томонларидир, нутқ эса унинг индивидуал ва психофизик томонлари, ёки «одамлар нимани гапирса, ўшаларнинг йиғиндисидир». «Тил фаолият маҳсули эмас, балки фаолиятнинг ўзидир» (Звегинцев 1964, ч. 1: 91) деган ғояни илгари сурган В. фон Ҳумбольдтдан фарқли ўлароқ, Соссюр «тил фаолият эмас, балки сўзловчи томонидан пассив қайд қилинадиган тайёр маҳсулот, нутқ маҳсулидир» дейди. Унинг таъкидлашича, «тилнинг воқелиги, ўз табиатига кўра нутққа нисбатан кам эмас» (Соссюр 1977: 53). Л.В.Щерба худди Ф.де Соссюр сингари нутқ фаолиятини алоҳида ҳодиса сифатида ажратиб, уни «гапириш ва тушуниш жараёни» деб тушунади. Олимнинг фикрича, тажрибадан биз фақат нутқ фаолиятини кузатамиз ва кейинчалик ундан «тил материали» ажратиб олинади. Тил материалига эса «гапириладиган ва тушунадиганларнинг барчаси», шунингдек, «матнлар», яъни адабиёт, қўлёзмалар, китоблар ҳам киради. Бу ўринда Л.В.Щербанинг тил материали ҳақидаги тушунчалари Соссюр «нутқ» деб таърифлаган тушунчага яқин эканлигини пайқаш қийин эмас. Л.В.Щерба яна шуни таъкидлайдики, гапириш ва тушуниш актлари материали ва шунингдек, кейин мутахассисларнинг илмий хулосалари асосида луғатлар ва грамматикалар яратилади. Уларни оддийгина тил деб эътироф этсак ҳам бўлаверади, бироқ биз уларни «тил системалари» деб атаймиз (Щерба 1974: 25). Соссюрдан фарқли ўлароқ, Щерба тилни ёки тил системасини конкрет эмас, балки мавҳум ҳодисалар қаторига киритади, бироқ ҳар иккала тилшунос тил ижтимоий ҳодиса эканлигини қайд этишади. А.И.Смирницкий тил ва нутқ муносабатларини таҳлил қилар экан, нутқий фаолият тушунчасини четлаб ўтади, аммо у Соссюр ва Щербага

www.arxiv.uz қараганда умумий инсоният нутқи тушунчасига кўпроқ мазмун бағишлашга ҳаракат қилади. Жумладан, олим нутқ қуйидаги шаклларда мавжудлигини алоҳида таъкидлайди: 1) ташқи товушли белгили оғзаки нутқ; 2) ташқи график белгили ёзма нутқ; 3) ҳеч қандай реал белгиларга эга бўлмаган ботиний нутқ (Смирницкий 1957: 10). А.И.Смирницкийнинг фикрича, нутқнинг оғзаки ва ёзма шаклларда мавжуд бўлиши унинг объектив томонини ташкил этади ва улар ташқи нутққа тегишли бўлади, ички нутқ эса фақат субъектив шаклда мавжуд бўлади ва тафаккурдаги фикрни ифодалайди. Шунингдек, «инсон нутқи сон- саноқсиз ва чекланмаган миқдордаги турли-туман нутқий ҳаракатлар натижасидир» ва унинг турлича кўринишида айнан бир хил компонентлар ва бу компонентларнинг қўлланишидаги қонуниятлар аниқланади. Турлича нутқ бўлакларининг мажмуаси ва бу компонентларнинг ишлатилиши тўғрисидаги қонуниятлар ва қоидалар умумийликда муайян бир системани ташкил қилади, яъни ўзаро бир-бирларига боғланган бирликлар мажмуасини ва улар орасидаги муносабатларни ҳосил қилади. Бирликларнинг бундай тизими тилдир (Смирницкий 1957: 11-12). Олимнинг фикрича, нутқ умуман олганда «тадқиқот учун хом материалдир», тил эса бу «материалга асосланган тадқиқот предметидир». Ф. де Соссюр, Л.В.Щерба ва А.И.Смирницкийлар фақат бир масалада ҳамфикрдирлар, яъни тил нутқдан ҳосил бўладиган маҳсулотдир ва у тилшунослар учун илмий тадқиқ предметидир. Айрим тадқиқотчилар тил ва нутқ муносабатига бошқача ёндашадилар. Уларнинг фикрича, нутқ тилдан ҳосил бўлади, яъни тил мутахассисларнинг лингвистик фаолиятининг натижаси эмас, балки нутқда ўз ифодасини топадиган объектив мавжуд ҳодисадир. Масалан, Т.П.Ломтевнинг фикрича, «Тил шундай маъно-мазмунни англатадики, унинг мавжуд бўлиши ва ифодаланиши нутқ орқали амалга ошади» (Ломтев 1976: 58).

www.arxiv.uz Ўрганилаётган масала бўйича билдирилган турли-туман нуқтаи назарларни умумлаштириб, шуни айтиш мумкинки, тил нутқий фаолиятнинг ҳосиласидир, бироқ турли тушунчаларни ифодаловчи бу атамалар турли маъноларда ишлатилиб келинмоқда. Тил бир томондан нутқ ҳосил қилинадиган ва тушуниладиган қурилма сифатида талқин қилинса, иккинчи томондан, мутахассислар нутқ фактларидан хулоса қиладиган қоидалар тизими, бирликлар мажмуасидир. Бу тушунчаларнинг ҳар иккаласи ҳам ўзаро бир-бирларига боғлиқдир, чунки тил қурилма сифатида моҳиятни англатади, бу моҳиятни унда мавжуд бўлган қоида ва бирликлар орқали билиш мумкин. Нутқ, биринчидан, фикр-мулоҳаза билдириш жараёни, иккинчидан, у тил қурилмаси фаолияти натижасидир. Тил ва нутқ ҳақида билдирилган бундай фикрларга асосланиб хулоса қилиш мумкинки, улар ўзаро боғлиқ, бир-бирини тақозо этувчи ҳодисалардир ва айни пайтда, улар ўртасида муайян фарқлар ҳам мавжудки, буларни алоҳида эслатиш лозим бўлади. Тил потенциал ҳодиса бўлиб, кишилар онгида болаликдан ўзлаштирилган гапириш қобилияти ва нутқ орқали ифодаланган фикрни тушуниш воситаси сифатида мавжуд бўлади. Нутқ эса мавжуд имкониятни воқелантириш ва сўзлашув қобилиятини аниқ муҳитда амалга ошириш жараёнидир. Нутқ ҳар бир алоҳида кишини индивид ва шахс сифатида характерловчи энг самарадор воситалардан биридир. Инсонлар мулоқоти нутқ орқали амалга оширилади. Унинг ёрдамида одам ўз фикрини, ҳиссиётларини, кайфиятини, истакларини ифодалайди. Нутқ индивидуал ҳодиса бўлса-да, аксарият ҳолларда биз бир-биримизни тушунамиз. Тушуниш сўзлашиш фаолиятида айрим ўзига хос ва умумий хусусиятларнинг мавжудлиги туфайли юз беради. Бундай хусусиятлар муайян тил жамоаси ишлатадиган бирликлар (фонемалар, морфемалар, сўзлар, гаплар) ва улардан фойдаланиш қоидаларининг умумийлигидадир. Умумий бирликлар ва қоидалар тил тизимига мансуб бўлиб, уларнинг индивидуал нутқда ишлатилиши нутқнинг

www.arxiv.uz структуравий асосини ташкил қилади. Айнан шу асосда нутқнинг мулоқот жараёнидаги вазифаси амалга оширилади. Гапириш ва тушуниш жараёни одамлар орасида фикр алмашинув, ҳиссиётларини билдириш, ахборот узатиш эҳтиёжи туфайли рўй беради ва буларнинг ҳаммаси ижтимоий муносабатларга асосланади. Нутқнинг айнан мана шу ижтимоий асосини тил тизими ташкил қилади. Демак, нутқ умумий ва ижтимоий хусусиятга эга бўлган тилга нисбатан индивидуал муносабатдаги ҳодисадир. Шундай қилиб, нутқ «ҳамма вақт маълум мақсадга йўналтирилган ва вазиятга боғлиқдир» (Звегинцев 1973: 238). Айни пайтда, тил бирликлари ва қоидалар вазиятга боғлиқ эмас. Улар нутқий бирликларни ташкил қилиш воситаси бўлиб хизмат қилади ва ўз навбатида сўзловчидан мулоқот вазиятидаги экстралингвистик шарт-шароитларга мослашувни талаб қилади. Нутқнинг мақсадга йўналтирилганлик характери суҳбатдошга ва унинг тушунилишига асосланган. Хуллас, нутқнинг мақсадга йўналтирилганлиги экстралингвистик вазиятга боғлиқ, аммо тил бундай хусусиятларга эга эмас. Тил кўп ўлчамли ҳодисадир. Унинг бирликлари ўртасидаги боғлиқликлар, алоқалар ҳам турли-тумандир. Тил бирликлари ўртасида бундай муносабатларнинг мавжудлиги уни яхлит бир бутунликка, системага айланишга олиб келган. Тил бирликлари орасидаги боғлиқликларнинг турли-туманлиги тил тизимида беҳад кўп жумлавий тузилмалар ясаш имконини беради ва нутқда айнан бир фикрни вазиятга қараб турлича усулларда баён қилиш имкониятини ҳам яратади. Тилнинг кўп ўлчамлилигига қарама-қарши ҳолда нутқ кетма-кетлик хусусиятига эга, яъни у маълум замонда (оғзаки нутқ) ва маконда (ёзма матн) амалга оширилиши мумкин. Нутқ элементлари ифодаланаётган фикр кечишига қараб жумлалар матнда маълум бир тартибда кетма-кет жойлашади. Худди шундай кетма-кетлик нутқни идрок қилиш жараёнида ҳам кузатилади. Биз нутқ ахборотини айнан ана шундай кетма-кетликда,

www.arxiv.uz бирликларнинг маълум қоидаларга бўйсунгани ҳолда ифодаланиши асосида идрок қиламиз ва тўғри тушунамиз.

Похожие

Узбек адабий тил тарихи ва унинг манбалари

Суз ва унинг тил структурасида тутган урни

Тил ва нутк

Тил ва маданият тил - миллатнинг тарихий-маданий мероси

Тил ва ёзув маданияти