Таржимада муқобиллик муаммоси - Лингвистика - Рефераты

Таржимада муқобиллик муаммоси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

137.5 KB

Таржимада муқобиллик муаммоси Режа: 1. Таржимада муқобиллик тушунчаси. 2. Таржима матннинг аслият матнга муқобил келиши масалалари. 3. Таржимада муқобиллик турлари. 4. Таржимада муқобиллик даражалари. 5.Муқобил таржима яратиш усуллари.

Таржимада муқобиллик тушунчаси. Дарсликнинг ушбу булими манба матн билан таржима матн орасида семантик ўхшашликнинг улчови хисобланган таржиманинг муқобиллиги (эквивалентлиги) муаммосига багишланган. Манба тил билан таржима тили уртасида мазмуний, таркибий ва вазифавий жихатдан ўхшашлик муқобиллик хисобланади. Манба матн маъно-мазмунини етказиб берувчи таржима матн тил бирликлари функционал жихатдан муқобиллар (мос бирликлар) сифатида манба матн бирликлари ўрнида ишлатилади. Тил бирликлари меъёрий маънода ишлатилгани учун манба тили бирликларининг таржима тилида маълум мукобиллари мавжуд бўлиб, улар хар хил таржима матнларида уша бирликларнинг урин алмаштирувчилари бўлиб қўлланилади. Агар биз бир неча манба матн билан таржима матнларни солиштирсак, улар орасидаги мазмуний ўхшашлик таржима жараёнида ўзгариши мумкинлигини курамиз. Бошқача айтганда, манба матн билан таржима матн орасидаги муқобиллик манба матн контекстининг турли кисмларида кайта ишлаб чиқилишига асосланган булиши мумкин. Шунга мувофиқ тарзда, таржима муқобилликларини бир неча турга булиш мумкин. Дастлаб манба матн билан семантик ўхшашлик даражаси энг паст бўлган таржималарни куриб чикамиз. Бундай мукобиллик турлари қуйидаги мисолларда намоён бўлади: 1) Maybe there is some chemistry between us that does not mix. - Баъзан одамларнинг характерлари бир - бирига тўғри келмайди . 2) A rolling stone gathers no moss. - Саёц юрсанг , таёц ейсан . 3) That is a pretty thing to say. - Уялмайсанми ? Ушбу манба матнлар ва уларнинг таржималари уртасида умумий сема ёки ўхшаш қурилмаларга дуч келмаймиз . Манба матн ва унинг таржимасида тил бирликларининг мутлак ўхшаш эмаслиги уларнинг бир нарса эканлиги ҳақидаги хулосанинг ёхуд айнан бир вазият тасвирланаётганлигини ифодаловчи аниқ мантикий боғлиқликнинг йўқлигидадир . Шунга карамай ,

аслият ва таржима гаплар орасида мазмун жихатдан қандайдир умумийлик борлиги аён . Бундан ташкари , таржима жараёнида йўқолиб кетиши мумкин бўлган ахборотнинг каттарок кисмларини ҳам контекст саклаб колади . Мисоллардан куришимиз мумкинки , манба матн ва унинг таржимаси жараёнида ахборотнинг умумий мақсадидан , кўзда тўтилган ёки кучирма фикрдан четга чикиш - оддий хол . Бошқача айтганда , ахборот қабул қилувчининг хулосалари бутун контекстдан , контекстни укишда хосил бўладиган мулохазалардан , ахборотнинг ўзига хос маъно куламидан четга чикиши мумкин . Демак , муқобилликнинг биринчи турида таржимада манба матн ёки унда нима дейилганлиги , қандай айтилганлиги курсатилмайди . Бунда асосий эътибор матндаги коммуникатив мақсадни биринчи уринга чикаришга каратилган. Ахборотнинг умумий мазмуни ҳақида маълумот берадиган, муайян коммуникатив харакатга каратилган кисми алока мазмуни деб аталади. Муқобилликнинг иккинчи турига тахлил учун мисоллар келтирамиз: 1) He answered the telephone. - У гушакни кутарди . 2) You see one bear, you have seen them all. - Ҳамма айиқлар бир - бирига ўхшайди . 3) It was late in the day. - Кеч тушиб қолди . Бу гурух мисоллар биринчи гурух мисолларига ўхшаш бўлиб , муқобиллик хеч қандай лугавий ёки таркибий параллелизм хосил қилмайди . Манба матннинг кўпгина сўзлари ёки синтактик структураларнинг таржима матнда муқобил шакли йўқ . Шу билан бирга, олдинги гурухдан кура бу гурух контекстга кўпроқ якин. Бундан ташкари, ахборот мазмунида қўшимча маълумот бўлиб, у манба матнида сақланиб колган. Агар биз икки гурух мисолларни солиштирсак, бу фактни осонлик билан исботлаш мумкин. Яна мисоллар келтирамиз: Maybe there is some chemistry between us that does not mix. -Баъзан одамларнинг характерлари бир-бирига тўғри келмайди. He answered the telephone. - У гўшакни кутарди .

Кўринадики, биринчи мисолда сўзлар алохида олинганда бошқа-бошқа маънони англатади. Шунинг учун манба ва таржима гапларнинг орасида мантикий боғлиқлик йўқ. Манба гап ва таржима гап орасида ўхшашлик шундай факт билан чекланганки, хар иккала холатда ҳам сўзловчининг хиссиётига боғлиқ хулоса келиб чикади: ўзаро келишишга тускинлик қиладиган қандайдир рухий чегара бор. Иккинчи мисолда таккослаб бўлмайдиган тил бирликлари аслият ва таржима матнда бир хил вокеликни ифодаловчи жараённи тасвирлайди, яъни гушак кутарилмаса, кунгирокка жавоб берилмайди. Иккала гап ҳам бир вокелик ҳақида, бир фикрни бошқа сўзлар билан ифода этмокда. Бу муқобиллик нинг шундай бир турики, уни вазият назарияси нуктаи назаридан яхши тушунтириб бериш мумкин. Биз ушбу мисоллар хар хил лисоний воситалар билан шаклланган бўлса-да, бир хил вазиятни тасвирлаб беради деб хисоблашимиз мумкин. Демак, таржиманинг бу гурухида манба матндаги икки хил маълумот, яъни мулоқот мохияти ва вазият белгиси сақланиб колади. Таржиманинг кейинги турида сақланиши лозим бўлган мазмун кисми кўпроқ. Бу гурухдаги муқобилликни қуйидаги мисоллар билан тахлил қилиш мумкин. 1) Scrubbing makes me bad-tempered. - Бош ювиш гашимга тегади. - Бош ювиш мен учун ташвишли юмуш. 2) London saw a cold winter last year. - Ўтган йил циш Лондонга совуқ келди . 3) You are not serious? - Хазиллашяпсизми ? Муқобилликнинг бу турида тасвирлаш усули ҳам , ахборот кулами ҳам сақланиб колган . Бошқача айтганда, таржиманинг бу тури манба матннинг умумий мазмунини тўлиқ беради. Таржима - бу асосий семалари саклаб колинган ва гапнинг муайян жойлари ўзгартириб берилган манба матннинг ўзгача семантик шаклланишидир. Демак, бу холатни семантик назария

томонидан тушунтириб бериш мумкин. Таржималар киёсий тахлил қилинганида, бу гурухдаги умумий семаларни осон аниқлашимиз мумкин. Юкорида берилган биринчи мисолда манба матн ва таржимада «сабабнатижа» колипида тасвирланган вокеаларни бир хил семаларнинг бошқа воситалар ёрдамида тасвирланиши деб хисоблаш мақсадга мувофиқ. Манба матнда : А (scrubbing) causes Б ( И ) to have C (temper) characterized by the property Д (bad). In translation: C (temper) belonging то Б ( И ) acquires the property Д (bad) because of A(scrubbing). (Манба матнда Д билан ифода этилган C нинг булиши А Б ни келтириб чикаради. Таржимада: А сабабли Б га қарашли бўлган C Д нинг бўлиши талаб қилинади). Иккала матнда бир хил тушунчанинг ифодаланиши ўзатилган ахборотнинг яхлит ҳолда қолганини билдиради. Агар олдинги муқобиллик турларида таржима манба матнда маълумот нима учун ва нима ҳақидалиги тўғрисида маълумот берган бўлса, бу гурухда манба матнда нима дейилганлиги кўрсатилади, яъни тасвирланган воқеанинг муайян кўриниши ифодаланади. Учинчи гурух таржима мисолида берилган учинчи тур муқобиллиги манба матннинг уч қисмини - мулоқот мохияти, вокеани аниқлаштириш ва тасвирлаш усулини таржимада саклаб колишни назарда тутади. Таржиманинг туртинчи гурухини қуйидаги мисоллар билан тахлил қилиш мумкин: 1) He was never tired of old songs. - Эски қушиқлар уеч қачон унинг жонига тегмас эди . 2) I don't see that I need to convince You. - Буни сизга исботлаш заруриятини кўрмаяпман . 3) He was standing with his arms crossed and his bare head bent. - У қўлларини кўксига қўйган , чалиштирган ва яланг б - шини эгган ҳолда турарди .

Бу гурухда муқобилликнинг олдинги ўхшашлиги манба матн ва таржимада синтактик структуранинг ўзгармас маъноси билан мустахкамланган . Бундай таржималарда синтактик структура тўғридан-тўғри ёки тескари трансформация орқали манба матндан келиб чиккан деб хисоблаш мумкин. Бунда таржима ўхшаш ёки параллел структураларни қўллаш холларини ҳам ўз ичига олади. Бу турдаги муқобилликнинг асосий хусусияти шундаки, у лугавий маънонинг тасдик шаклини назарда тутади. Масалан, ахборотнинг мазмун планида ахборот ашёвий ёки таркибий унсурлар ёрдамида хосил қилинган. Қайд этиш жоизки, таржиманинг бу тури манба матндаги нафақат нима учун?, нима уацида? ва нима деган? саволларга жавоб беради, балки манба матн кай тарзда берилганлигини ҳам очиб беради. Манба матндаги бўлаклар маъноси бутун контекст маъносидек мухим бўлиб, таржимон уни саклаб колишга харакат қилади. Демак, туртинчи тур муқобиллик манба матннинг қуйидаги туртта маъноли компонентини саклаб колади: 1) мулоқот маъноси; 2) вазиятни аниқлаштириш; 3) тасвирлаш усуллари; 4) синтактик структуранинг яхлитлиги. Охирги гурухга тегишли бешинчи таг гурух таржима мукобиллиги манба матндаги барча сўзлар маъносини саклашга харакат қилади. Бўларни қуйидаги мисолларда курамиз: 1) I saw him at the theater. - Мен уни театрда кўрдим . 2) The house was sold for 10 thousand dollars. - Уй 10 минг долларга сотилди . 3) The organization is based on the principles of soverign equality of all its members. - Ташкилот барча аъзоларнинг тенг хуқуқлилиги тамойилига асосланган .

Бу гурухда манба матн ва таржима сўзлари орасидаги синтактик структуранинг маъно жихатдан параллеллигини энг юқори даражада кўрсата оладиган семалар муқобиллигида кўришимиз мумкин . Маъно категорияларининг ўхшашлиги , вазиятни тасвирлаш методи , вазиятнинг айнан ўхшашлиги , манбанинг ўхшаш вазифа - мақсади мулоқот мазмунида ўз ифодасини топади . Икки матн контексти ўхшашлигининг яқинлик даражаси асосий сўзлар маъносини қай шаклда беришга боғлик . Юқоридаги маълумотларни умумлаштириб , қуйидаги хулосаларга келиш мумкин . Биз аслият матн ва таржима матн орасидаги беш хил мукобиллик, яъни семантик алока борлигини аниқладик. Барча таржималар берилган маълумот хажми ва хусусиятига караб, таржиманинг беш хил муқобиллик нуктаи назаридан таснифланиши мумкин. Хар бир муқобиллик тури ўзида ундан олдинги турни камраб олган манба матнга хос хусусиятнинг бир кисмини саклаб колади. Хар бир таржима муайян муқобилликлардан бирига боғлиқ бўлади. Муқобилликнинг охирги тури жуда юкори даражадаги семантик ўхшашликни берса-да, хар қандай таржима муқобилликнинг бир неча боскичларида яратилади дейишимиз мумкин. Хар бир боскичда таржима олдинги боскичдаги маълумотни сақлаш хусусияти билан ажралиб туради. Таржима турлари буйича хусусиятлар сақланиш боскичлари қуйидагиларни ўз ичига олади: мулоқот мақсади, вазиятни аниқлаштириш, тасвирлаш усуллари, синтактик структуранинг яхлитлиги ва семантик маъно. Турли босқичлар хусусиятини ифодалаётган маълумот нутқ ўзларига боғлиқ эмас. Аксинча, нутқ узлари уларга боғлиқ бўлади ва аниқ вазиятни белгилайди, мазмуний структурани камраб олади ва сўзлар каторининг синтактик моделини хосил қилади. Муқобилликлар таржиманинг муайян боскичида тугалланган бўлса-да, таржимага погонали ёндашувни маъқўллаш ёки маъкулламаслик фикрини билдирмайди.

Баъзи манба тили бирликларининг таржима тилида доимий муқобиллари мавжуд. Бошқача айтганда, бундай бирликлар ва уларнинг муқобиллари уртасида ўзига хос мослашув бўлади. Шунинг учун инглиз тилидаги London сўзи ўзбек тилига Лондон, hydrogen сўзи водород деб таржима қилинади. Бундай мослашувлар, одатда, маъноси асосий контекстдан маълум даражада мустақил бўлган илм-фан ва техникага оид атамаларда, атокли от, жугрофий номлар ва шунга ўхшаш аниқ хусусиятларга эга сўзларда учрайди. Манба тили ва таржима тили бирликларининг бир неча мос муқобил бирликлари булиши энг кўп учрайдиган холатдир. Манба тилида доимий бўлмаган хар хил муқобилликларнинг мавжуд булиши унда лисоний бирликлар қандай ишлатилганлигини, бу бирликларнинг таржима тилидаги муқобиллари билан фарқларини хисобга олган холда улардан бирини танлаб, мос жойда ишлатиш заруриятини такозо қилади. Тил бирликларининг турига караб, муқобилликлар лексик, фразеологик ёки грамматик даражада таснифланиши мумкин. Икки тилдаги муайян унсурларнинг (сўз, сўз бирикмаси, грамматик категория) бир ёки ундан ортик компонентлари бир-бирига қисман мос келиши мумкин, аммо хеч качон тўлиқ мос келиши учрамайди. Мос муқобилликни танлаш маълум бир семантик элементнинг коммуникация пайтидаги муайян маънога тегишлилигига боғлиқ бўлади. Масалан, инглиз тилидаги ambitious (шухратпараст, интилувчан) сўзи бир вактнинг ўзида ҳам мактовга сазовор, ҳам нотўғри, ёмон мақсад ва ниятларни амалга оширишга интилишни билдириши мумкин. Бу сўзнинг таржимаси айтиб ўтилган маъноларнинг қайси бирига тўғри келишига боғлиқ. Шунинг учун the ambitious plans of conquerors ўзбек тилига босцинчиларнинг амалга ошмайдиган режалари деб таржима қилинса, the ambitious goals set by United Nations гапи ўзбек тилига БМТ томонидан қўйилган буюк мақсадлар деб таржима қилинади.

Манба тилига тегишли битта тушунча таржима тилида бир-бири билан богланмаган муқобилликларга мос келиши ҳам кўп учрайдиган холатдир. Масалан, инглиз тилидаги attitude сўзи ўзбек тилига муайян бир мулоқот холатида танлаб ишлатилишига кура муносабат, тарафдорлик, сиёсат деб таржима қилинади. Бу таржима тилида мавжуд муқобилликлар орасидан мосини танлаб олиш учун асос бўлади. Манба тили бирликларининг муқобиллари таржима тилида мавжуд бўлса-да, уларни доимий тарзда таржима матнда ишлатиш имконияти мавжуд эмас. Муқобиллик жуда муким «ўринбосар» алмаштирувчи хисобланиб, кўп жихатдан таржимоннинг муқобил бирликни танлай олиши ва манба матнидаги бирликларнинг контекстдаги ўрнига боғлиқ бўлади. Маълумки, контекстнинг икки тури мавжуд: а) лингвистик (лисоний); 2) ситуатив (вазият) контекст. Лингвистик контекст манба матндаги бошқа тил бирликлари орқали ясалса, ситуатив контекст манба матн юзага келган замон ва макон шароитларини ҳамда етказилаётган хабарни рецептор коникарли даражада тушуниб олиши учун билиши керак бўлган фактларни ўз ичига олади. Таржимон манба тили бирликларига тегишли лингвистик ва ситуатив контекстларнинг тўғри тахлилини амалга ошириш орқалигина таржима тилига мос муқобиллик танлай олади ҳамда ушбу бирликларнинг мос маъносини ўз ўрнига куяди. Масалан, таржимон куйида келтирилган учта мисолда лингвистик контекст ёрдамида инглиз тилидаги attitiude отига ўзбек тилида мос келадиган муқобилни тўғри танлаб ишлатади: 1) I don't like your attitude to your work. 2) There is no sign of changes in the attitude of the two sides. 3) He stood there in a threatening attitude. Юқоридаги мисоллардан биринчисида attitude сўзини ўзбек тилига муносабат ( ишга ), иккинчисида позицияси ( томонларнинг ), учинчи мисолда эса холат ( тахдид солувчи ) деб таржима қилиниши мақсадга мувофиқ .

Вазият ( ситуатив ) контексти аниқ ифодаланмагунга кадар , кўпинча , муносиб муқобил топа олмаймиз . Агар манба матнда бирон кишига нисбатан an abolishionist ( бирор холат ёки нарсага чек куйиш тарафдори ) атамаси ишлатилса , таржимада ушбу атама ўрнига муқобил танлаш талаблари замон ва маконга караб турлича булиши мумкин . Аболиционистлар хар хил тарихий давлатлар ва даврларда кулдорлик , таъкикловчи конунлар ҳамда улим жазосини чеклаш тарафдорлари булишган . Шунга кура , контекстдан келиб чикиб , аболиционист атамаси ўзбек тилида муайян конун ёки улим жазосини бекор цилиш тарафдори деб таржима қилиниши мумкин . Манба тилида кўп микдорда аниқ муқобилликлар мавжуд деган тушунча улардан бири , албатта , қандайдир конкрет холатда ишлатилади деган маънони билдирмайди . Тўғри , кўп холларда бу муқобилликлар орасидан энг мосини танлаб ишлата олиш кобилияти орқали таржимоннинг малакаси тўлиқ намоён бўлади . Лекин контекст таржимонга ҳамиша ҳам муайян муқобил бирликни олиб ишлатишга ёрдам беравермайди . Бунда бирликларнинг маъносини тўғрирок етказиб бера оладиган таржимон уша даврнинг ўзида яратилган муқобилларни ишлатиб , таржима қилиш усулини куллайди . Манба тили бирликларининг аниқ бир контекстга мос келадиган бундай таржимаси вазиятга кура муқобиллик ёки контекстга боғлиқ муқобиллик деб таърифланиши мумкин . Муайян контекстдаги холат таржимонни доимий муқобил - ликни ишлатмасликка ҳам мажбур қилиши мумкин . Жугрофий номларнинг шундай муқобиллари борки , улар чет тилига хос номнинг таржима тилида бир хил транскрипция қилиниши орқали келиб чиккан . Масалан , АКЩПнинг Коннектикут штати New Haven шахри ўзбек тилига ўзгаришсиз , Нью Хейвен деб таржима қилинади . Бирок He graduatedfrom New Haven in 1975 доимий муқобиллик билан таржима қилинмайди , чунки ўзбек ўқувчиси Нью Хейвен шахри ўзининг Йейл (Yale) университети билан машхурлигини билмаслиги эхтимолдан холи эмас . Таржимон вазиятдан келиб чикиб , унга университет

сўзини қўшишга мажбур , акс холда , у китобхон томонидан тўғри англанмайди : У 1975 йилда Йейл университетини тугатган . Шубхасиз , муайян муқобилликлар тайёр холда қийинчиликсиз ишлатилади , лекин вазиятдан келиб чикиб , муқобил топиш таржимондан махорат ва билимни талаб қилади . Фразеологик муқобилликларда ҳам худди шундай холат кўзатилади . Масалан , инглиз тилидаги To put the iron when it is hot мақоли ўзбек тилига Темирни цизигида бос шаклида таржима қилинади . Бу муқобил мақол инглизча идиоманинг барча семантик жихатларини очиб беради. Бошқа тургун муқобилликларнинг кучма маъноси аниқ булишига карамай, хар хил тасвирий маъноларга боғлиқ бўлганлиги туфайли қўшимча маънолари ҳам мавжуд бўлади. Масалан, инглиз тилидаги to get up upon the wrong side of the bed идиомаси чап томони билан турмоқ шаклида таржима қилинади. Таржима матнда грамматик бирликларни танлаш кўп жихатдан шу бирликларнинг семантикаси ва бошқа элементлар билан бирика олиш имкониятларига боғлиқ. Шунинг учун тилда доимий грамматик муқобилликлар карийб йўқ дейиш мумкин. Таржима тилидаги грамматик унсурлар шаклан хар хил, лекин маъно жихатдан ўхшаш булиши мумкин. Бундай муқобилликлар хар доим ҳам бир-бири билан алмаштирилавермайди ва таржимон улар орасидан мосини бемалол танлай олади. Инглиз тилидаги He was given a guest of honor at a reception given by the British government гапида given сифатдошига ўзбек тилида қуйидаги икки муқобил сифатдош мос келади: берилган ва ташкил этилган. Лексик ва фразеологик бирликларга караганда, вазиятга боғлиқ муқобиллар кўпроқ грамматик бирликларга хос. Манба ва таржима тилларидаги таркибан бир хил бирликларнинг маъно жихатдан фарқ қилиши ҳам таржима тилида манба тили структураларининг бир қанча муқобиллари мавжуд булишини келтириб чикаради. Масалан, инглиз ва ўзбек тилида аниқловчи гурухи бир хил: a green tree - яшил дарахт. Лекин инглиз тилида бу гурухлар уртасида семантик алока кенгрок бўлиб, бу кенглик гурухларни ўзбек тилига тўғридан-тўғри таржима қилишда

қийинчилик тугдиради. Кўп холларда инглиз тилида аниқловчи ва аниқланмиш мақсад, сабаб, урин ва хол маъноларини бериши мумкин. Буни инглиз тилидаги қуйидаги гаплар мисолида куриб чикамиз: Madrid trial - Мадрид суди (урин-жой); profit driven - фойдага эришиш учун цилинган уаракат (мақсад); war suffering - уруш туфайли цийналиш (сабаб). Қуйидаги гурухлар ҳам харакат ва объект муносабатини билдириши мумкин: labor movement - ишчилар харакати; labor raids - ишчиларга царши кўтилмаган хужум; labor spies - ишчилар орасидаги жосуслар. Аниқловчи гурухида келган сўз баъзан ўз маъносини ўзгартириши мумкин. Шунга кура, war rehabilitation аниқловчи гурухи, аслида, урушдан кейин ицтисоднинг цайта тикланиши деган маънони билдиради. Унинг postwar rehabilatitaion (урушдан кейинги тикланиш) куриниши ҳам ишлатилиши мумкин. Катта хажмдаги аниқловчи гурухлари кўп маъноли бўлиб, турли контекстларда турлича таржима қилинади. Мисол учун, war prosperity аниқловчи гурухини олсак, у ҳам уруш давомида цулга киритилган бойлик ҳамда уруш орцали ҳамда урушдан кейинги даврда цулга киритилган бойлик деган маъноларда кела олади. Ёки Berlin proposals - Берлин таклифлари деган аниқловчи каторини олсак, у бевосита Берлинда (анжуманда) уртага ташланган таклифлар, Берлин (яъни ГФР) томонидан уртага ташланган таклифлар ва Берлин учун (иктисодий, сиё-сий ёки бошқа сохадаги) таклифлар деган маъноларни ифода-лайди. Кўпгина манба тили бирликларининг таржима тилида дои-мий муқобиллари мавжуд эмас. Манба тилидаги croner - Кироличага тегишли мол-мулкларга жавобгар киши, condominium -бирор штатнинг ишларини бошқа штатлар томонидан биргаликда бошқарилиши ва шунга ўхшаш аниқ миллий характерга эга хос сўзларда муқобилликнинг камлиги ёки умуман мавжуд эмаслиги холлари учрайди. Бирок таржима тилида умуман лексик муқобили бўлмаган «оддий» сўзлар ҳам бор: fliud - шаклини сақлай олмайдиган (нарса); bidder - аукционда пул таклиф қилувчи шахс; qualifier -

малакали ва тажрибали инсон; conservationist - табиат ва табиий бойликларни асраш тарафдори ва бошқалар. Баъзи грамматик шакл ва категорияларнинг ҳам муқобиллари кам булиши мумкин. Масалан, инглиз тилидаги герундий, артикль ёки ўзбек тилида умуман учрамайдиган сифатдош конструкциялар шулар жумласидандир. Доимий муқобилларнинг мавжуд эмаслиги манба тилидаги эквивалентсиз бирликларнинг маъноси таржимада очиб берила олмайди ёки бу таржима тўғри булиши шарт эмас деган хулосага олиб келмайди. Юкорида куриб чиқилганидек, тил бирликларининг доимий муқобиллари мавжуд бўлса ҳам, уларнинг таржимаси, кўпинча, контекстдаги холатдан келиб чиккан муқобиллар ёрдамида таржима қилинади. Шунингдек, таржимон муқобили йўқ сўзларга дуч келганида контекстдаги холатга таяниб яратилган муқобилларга кайта мурожаат қилади. Бундай муқобиллар қуйидаги усуллар ёрдамида яратилади: 1. Манба тилидаги сўз ёки сўз бирикмасининг таржима тилида хеч қандай ўзгаришга учрамай, таклид қилиш орқали ишлатилиш усули. Масалан: tribalism - трайбализм (кавмлар-нинг бошқалар томонидан тан олиниши); impeachment - импичмент (давлат ишида ишлайдиган шахс ёки Президентни ноконуний ишлари учун жазолаш ёки ишдан кетишга мажбурлаш); brain- drain - мутахассисларнинг мамлакатдан чикиб кетиши. Бундай холатлар билан боғлиқ ясама муқобиллар, кўпинча, таржима қилинган тил фойдаланувчилари томонидан доимий муқобил сифатида қабул қилинмайди. 2. Маъноси якин муқобилларни ишлатиш усули, яъни таржима тилида маъноси якин бўлган сўзлар қўшимча маънони ифодалаши учун, зарур бўлса, матн шу сўз ҳақида қисқа маълумот бериб утиш ёрдамида кенгайтирилган бўлади. Масалан: drugstore - дорихона; afternoon - кечкурун. Инглиз тилидаги drugstore сўзига танланган дорихона муқобили тилдаги аслий маънони бермаяпти, чунки drugstore сўзи нафақат дори сотиладиган, балки журнал, тоза ичимлик, мўзкаймок ва бошқа нарсалар сотиладиган жой номини ҳам

билдиради. Лекин баъзи бир холларда худди шу муқобиллик энг якин маънога эга булиши ва шу боис бемалол ишлатилиши мумкин. 3. Манба тилидаги сўзнинг маъносини алмаштирувчи хар хил лексик трансформацияларни ишлатиш усули. Масалан: инглиз тилидаги He died from the exposure гапи ўзбек тилига У шамоллашдан вафот этди деб ёки У куёш уриши натижасида вафот этди тарзида таржима қилиниши мумкин. 4. Манба тилидаги бирликнинг маъносини етказиб бериш учун изохлар бериш усули. Масалан: landslide - сайловларда катта фарқ билан кўпчилик овоз олиб ғолиб бўлиш. Муқобили бўлмаган ҳамда таклид сўзлар орқали угирилган сўзнинг маъноси хавола (сноска) орқали ёритилганида, охирги усул биринчи усул билан боғлиқ холда ишлатилади. Бу усулларни ишлатгандан сўнг таржимон бемалол янги хосил қилинган муқобилни амалда қўллаши мумкин. Тилда муқобили бўлмаган идиомалар ҳам кўп. Инглиз тилидаги You cannot eat your cake and have it - Бир вацтнинг ўзида икки ишни бажаришга харакат цилиш; to send smb. to Soventry - кимнидир жазолаш мақсадида унга гапиришдан бош тортиш идиомаларининг ўзбек тилида доимий муқобили йўқ. Бундай идиомалар сўзма-сўз таржима қилиш ёки уларнинг кучма маъносини изохлаб бериш орқали угирилади. Масалан: People who live in glass houses should not throw stones. - Ойнага уйларда яшовчи кишилар тош отмаслиги керак (яъни одамлар ўзлари қилган хато учун бошқаларни танқид қилмаслиги керак); to see eye-to-eye with smb - бир хил қарашларга эга булмоқ. Грамматик шаклларда муқобиллик қуйидаги учта йуналиш остида таснифланади: 1. Бир грамматик бирлик бошқа бирликнинг маъносига бироз якин бўлиб, бу бирлик таржима қилинмаса, «ноль» таржима деб аталади ва бу бирлик бемалол ташлаб кетилиши мумкин. Инглиз тилидаги By that time he had left Britain гапи Бу вацтда у аллақачон Британияни тарк этиб улгўрганди деб таржима қилинади. Таржима матнида тугалланган ўтган замон (The Past

Perfect Tense) алохида таржима қилиниши шарт эмас, чунки by that time (бу вацтда) ва already (аллақачон) сўзлари бу замонни ифодалаб турибди. 2. Тахминий таржима усулида аслият тилидаги муқобили бўлмаган бирликка таржима тилидаги муайян шакл қисман муқобил сифатида ишлатилади. Масалан : I saw him enter the room. - Мен унинг хонага кирганини курдим . Ўзбекча таржима-да мураккаб тулдирувчи йўқ. 3. Трансформацион таржима усулида грамматик трансформацияларнинг бирига кайта мурожаат қилинади. Масалан: 4. Your presence at the meeting is not obligatory. Nor is it desirable. - Сизнинг йиғилишда қатнашишингиз мажбурий ҳам, шарт ҳам эмас. 5. Илгари таъкидланганидек, муқобиллар манба тили бирликлари учун тўғридан-тўғри урин алмаштирувчи бўла олмайди, лекин улар коникарли таржима вариантини топишда кул келади. Агар таржимон муайян сўз ёки бирикманинг кўпгина тургун муқобилларини билса, улар орасидан мосини танлай олса ва контекст маъноларини хисобга олган холда иш тутса, билими етарли бўлса, у таржимада адашмайди. 6. Маданиятлараро мулоқотнинг хусусиятлари бадиий асарлар микёсида олиб каралганда оддий кийматга эга муаммо эмас, балки мулоқот муаммоси ва бир маданиятдан иккинчи маданиятга утиш коди билан бахоланади. 7. Хатто оддий сўзлашувда ишлатиладиган ибораларни бошқа тилдаги иборалар билан хеч качон тенг хисоблаб бўлмайди. Бу каби муаммо Б. Уорф томонидан муаллиф ва тингловчи лингвистикаси доирасида кўп марта мухокама қилинган. 8. Маданиятларнинг хилма-хиллигини хатто бир хил расмий гапларнинг таржимада бошқача берилганлигида ҳам куришимиз мумкин. Хатто оддий иборалар бир ёки ундан ортик маънога эга. Масалан: Менга фацат шу бош огриги етмай турувди гапидаги бош огриги иборасига Бугун ўзи қийин кун, аксига олгандек, бошим ҳам огрияпти ёки Ишим жуда кўплигига қарамай, яна шу муаммолар билан шуғулланишим қолувди. Турмуш ўртоғимнинг боши оғриб қолди. Энди ёмон кайфиятига чидашга ва қиладиган ишларимни

ўзгартиришга тўғри келади. Беморга ташхис қўйиш учун фақат бош оғриғи етмай турувди. Энди керакли ташхисни қўйиш мақсадга мувофиқ бўлади каби таржима вариантларидан ташкари вазиятга кура яна бошқа турлича маъноларни беришимиз мумкин. Шунинг учун берилган гаплар маъноси рўйхати тўлиқ эмас. 9. Агар матн муаллифини М, матнни М, хабар қабул қилувчини - рецепторни Р ва матн таркибидаги маънони ТМ харфлари билан белгиласак, мулоқотнинг юзага келадиган график схемасини қуйидагича беришимиз мумкин: 10. Таржимон қуйидаги вазиятларга тайёр булиши керак: а) кай даражада гапнинг кўп маънолигини англай олгани; б) таржима жараёнида кай холатни танлаб таржима қилганлиги; в) кай даражада матн таркибидаги гапларни таржима тилида бериши; г) кай даражада тингловчи матнни идрок қилишга тайёр каби. 11. Шундай қилиб, агар маънони вазиятга караб танлаш хукуки хабар қабул қилувчи рецепторга топширилса, таржима жараёнида муаллиф ва рецептор уртасида ахборот фильтри, яъни таржимон орқали янги матн юзага келади. 12. Агар чизмада таржимонни Т харфи билан берадиган булсак, қуйидаги схема келиб чикади: 13. Хакикатан ҳам, бадиий асар муаллифи ва рецептор томонидан матн маъноси турлича қабул қилиниши мумкин. Бу маданиятларнинг хилмахиллиги, миллий маданиятда мужассам бўлган гап шаклларининг анъанавий тўзилишлари, хатто кофияларнинг турлича булиши рецептор томонидан аслият матнни қабул қилиш жараёнида таржимоннинг ўрнини янада мустахкамлайди. 14. Берилган жараённи схема орқали берадиган бўлсак, яна бир тушунчани, яъни маданият М харфини беришимиз мақсадга мувофиқ. Айнан маданият ахборот фильтрида таржимонни икки маданият вақили сифатида намоён қилади.

15. Матннинг бадиий образлилиги даражаси қанчалик юкори бўлса, бу матннинг миллий маданиятга боғлиқлик даражаси шунчалик юкори. Бир маданий мухитдаги бадиий матннинг таржимаси турли йўллар билан амалга оширилиб, бу таржимоннинг ўз олдига куйган мақсадига боғлиқ. Энг оддий мақсад бадиий асарнинг сюжетини кайта куришдир. Бундай таржима асарнинг бадиий мохиятига деярли таъсир қилмайди, бирок худди шу энг паст микёсда маданиятлараро фарқ пайдо бўлиб, асл нусхани укиётган китобхонларнинг асарнинг сюжетли ходисалар асосини тушунишига халакит беради. 16. Аслият асарни укиётган китобхон учун аслиятдаги ва таржима қилинаётган мамлакатлардаги урф-одатлар, турли ижтимоий катламларнинг маданий бойлиги, қабул қилинган кадр-кийматлари, персонажларнинг хаттихаракатлари баъзида тушунарсиз булиши мумкин, чунки таржимон вокеаларни фақат механиқ кайта тиклаб чикади. 17. Бадиий асарни бошқа одамлар хаёти, унинг тарихи, уларнинг урфодатлари, анъаналари, миллий менталитети хусусиятлари билан ўқувчиларни таништириш учун таржима қилиш мумкин. 18. Бу холда таржимон матнни миллий-маданий мослаштиришдан деярли бутунлай воз кечиб, матндаги хакикатни имкон кадар саклаб, тургун бирикма (ибора)ларни калька усулида бериб, таржимани кенг тушунтириб, илова-изох билан таъминлашга тўғри келади. Бундай таржима шундай вазифани бажарса, уни минтакавий - географик тасвир деб аташ мумкин, аммо асл нусхадаги бадиий тасвирни кайта яратишни деярли йўқ қилади. 19. Нихоят, бадиий матн асл нусхани укий олмайдиган китобхоннинг тил билмаслиги сабабли уни ёзувчининг асарлари билан таништириш мақсадида таржима қилинади. Бу холда бадиий асарнинг кайта яратилиши учун, биринчи навбатда, матннинг бадиий аспекти кайта яратилиши талаб қилинади.

Айнан шундай холатда матннинг миллий-маданий мазмуни шу ўринда намоён этилмокда. Сабаби, бадиий тасвир хар доим бир тарзда, муаллиф ва ўқувчи учун умумий бўлган гоялар, адабий, тарихий, маданий тушунчалар, маълум бир кадриятлар тизими (улар буни қабул қила оладими, олмайдими, лекин, барибир, бу уларнинг онгида мавжуд). Таржима жараёнида сўзлар эмас, тушунчалар таржима қилинади. Бу асос бўзилиши окибатида тасвир вайрон этилади. Фақат мухим аҳамиятга эга тушунча ва сўзларнинг боғлиқлиги вўзуал ёки окказионал тасвирли маънони рамзий акс эттиради. Бўларнинг ҳаммаси таржимада жиддий муаммоларни юзага келтиради, чунки таржимани укиётган ўқувчи бошқа бир маданият эгаси бўлиб, у бошқа мухитдаги билимлар тизимига, бошқа бир тушунчага таянади. Умуман олганда, бадиий асар таржимасини укиётган китобхон билан асл матнни укиётган ўқувчининг фикри тўғри келмайди. Агарда бадиий асар муаллифи, одатда, онгли ёки онгсиз равишда ўз асарини айнан бир аудиторияга каратса, бунда таржима алокаларининг йўқолиши бундан мустаснодир, мадомики, бундай ўқувчилар бошқа маданиятдан булиши мумкин эмас. Тасвирий тизимнинг бир маданиятдан бошқасига утказилиши таржимада қарамақарши натижаларга олиб келиши мумкин. Шундай вокеалар борки, ёзувчи ва унинг ижодий усули ва услуби бир маданиятга асосланган бўлса, кейинчалик у бошқа маданият вақиллари учун бошқа тилда ёза бошлаган холатлар ҳам мавжуд. Агар ёзувчида икки тилда ёзиш имкони бўлса, иккинчи тилда бадиий асар ёза оладиган даражага эга бўлса-да, лекин у ёзма ва ижодий фикрлаш тизимини саклаб, чет тилида ўқувчи нотаниш услубни муаллифнинг индивидуал усули деб хисоблаши мумкин. Бунга асос қилиб, айнан шу са-баб юзасидан В. Набоковнинг америкалик танқидчилар томонидан юкори бахоланган инглиз тилидаги насрий асари хозирда Россия тизимида дунёни образли акс эттирган. Инглиз тилидаги ўқувчилар учун тасвирланган вокеалар одатдан ташкари хисобланиб, тушунчалар йигиндиси рус тилининг ва бадиий фикрнинг акс эттирилиши эмас, балки В. Набоковнинг ўзига хос услуби сифатида танилди. Бошқа томонга назар соладиган бўлсак, бундай

матнлар муаллифлар томонидан кулланилган сўзларнинг денотатив маъноси тасвирни бутунлигича очиб бера олмаслиги туфайли ўқувчилар буни қабул қила олмайди, чунки шу тил эгалари учун бутунлай бошқа тушунча уйгонади. Бу тушунмовчиликлар, асосан, шеърий матнларни бошқа тилга таржима қилиш жараёнида юзага келади. Биринчидан, шеърий матнда таъсир утказиш функцияси хабар бериш функциясидан мухим хисобланади. Иккинчидан, шеъриятда бир неча бор тил формасиниг роли кенгаяди. Нихоят, В. М. Россельс таъкидлаганидек, шеъриятда сўз «вазни» кучлирок. Шеърий матнлар (асосан, кичик шеърлар) хар бир сўзида маъноларнинг юкори даражада мослашувининг пайдо булиши маъно ва мазмундан ташкари, хар бир сўз, матннинг ички ва ташки маъноларининг бир-бири билан алокаси, бир сўзнинг нотўғри таржимада қўлланилиши бутун бир шеърнинг маъносини бўзишга олиб келади. Шунинг учун шеъриятда таржима мукаммал бўлмайди. Бизнинг чет эл шоирлари ҳақидаги фикримиз, асосан, ўзимизнинг шахсий таржима истеъдодимиз орқали намоён бўлади. Кўпинча, китобхон муаллифнинг ижоди хусусида маълум бир тушунчага эга бўлмай туриб, нафақат унинг шахсий ижодий услубини, балки таржима сохасидаги ижодий услубини ҳам англайди. Бу, ўз навбатида, таржимоннинг жиддий, лекин рухан мутлако тўғри таърифини тасдиклайди: «таржима учун берилиши лозим бўлган барчаси таржимадир». Асл асарни укий олмаган ўқувчи таржима қилинган асарда худди ўзи берилганига ишонади ва шу таржима орқали муаллифни танқидга олишга мажбур. Хатто истеъдодли таржимон таржимаси ҳам шоирнинг тасвиридан ўзгача бўлади. Муаммонинг асл мохияти ҳам шунда. Юкорида айтилганидек, бадиий таржимада асл муаллифдан то таржимани қабул қилувчиларгача йўл ўзок ва мураккаб. Шунинг учун таржима мазмуни хакикий муаллифнинг фикри билан асл нусхани укиган ўқувчининг фикридан фарқ қилади, шу омиллар оригинал ва таржима қилинган асарни укиётган китобхонлар уртасидаги алокалар бўзилишига олиб келади. Аксар танқидчилар бундай муваффакиятсизликни таржимон

муаллифнинг фикрини очиб беришга кодир эмаслигида деб билади ёки таржимон у даражада эркин таржима қила олмаслигини таъкидлашади. Шу билан бирга, баъзан учраб турадиган ўзаро маданий алокаларнинг асосий тури - авто таржималар, асосан, икки тилда ёзувчи-муаллифнинг ишлари бу моделни анча осонлаштиради, шу йуналишда таржимоннинг тил ваколатлари муаммоларини осонлаштириши мумкин. Бу холда, асосан, нима сабабдан тўлиқ алокалар бўлмаганини аниқлаш лозим.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Рахимов Ғ. Таржима назарияси ва амалиёти. Ўзбекистон милий энсиклопедияси. Давлат илмий нашриёти. Тошкент-2016. 176 б. 2. Алимов В. В. Теория перевода. Перевод в сфере профессиональной коммуникации. - Москва: УРСС, 2004. 3. Бархударов Л. С. Язык и перевод. - Москва: МО, 1975. - 190 с. 4. Виссон Линн. Практикум по синхронному переводу с русского на английский. - Москва, 2000. - С. 200. 5. Казакова Т . А . Translation Techniques. Практические основы перевода. Санкт-Петербург, 2001. - 320 с. 6. Комиссаров В. Н. Лингвистика перевода. - Москва, 1980. - 167 с. 7. Комиссаров В. Н., Коралова Д. Л. Практикум по переводу с английского языка на русский. - Москва, 1990. - 112 с. 8. Комиссаров В. Н. Современное переводовение. - Москва: ЭТС, 2002.

Похожие

Таржимада синтактик алмаштиришлар (трансформациялар)

Таржимада маъно ва мантик бирламчи

Таржимада лексик ва грамматик трансформациялар

Таржимада услубий тилни хис этиш куникмалари бадиий таржимада шакл ва мазмун бирлиги

Вақтни ифодаловчи тил воситаларининг таржимада берилиши