Tarjimon maxorati badiiy tarjima tarjimada ekvivalеntlik - Лингвистика - Рефераты

Tarjimon maxorati badiiy tarjima tarjimada ekvivalеntlik

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

97.5 KB

Tarjimon maxorati badiiy tarjima tarjimada ekvivalеntlik Reja: 1. Kontekst va uning tarjimadagi ahamiyati 2. Leksik birliklar tarjimasi 3. Leksik transformatsiyalar 4. Muallif va tarjimon : til topish muammosi 5. Muqobili yo'q so'zlarni tarjima qilish

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov aytganidek: “har qaysi xalq yoki millatning tafakkuri turmush tarzi, ma’naviy qarashlari o’z-o’zidan, bo’sh joyda shakllanib qolmaydi. Ularning vujudga kelishi va rivojlanishida aniq tarihiy, tabiiy va ijtimoiy omilar asos bo’lishi hammamiz yahshi bilamiz. Masalan, Sharq olamida, jumladan, o’zimizning O’rta Osiyo sharoitida jamoa bo’lib yashash tuyg’usi goyat muhim ahamiyatga kasb etadi va odamlarni bir-biriga yaqinlashtirishga, bir-birini qo’llab-quvvatlab hayot kechirishga zamin tug’diradi. G’arb olamida esa odamlarning hayot tarzida jomoaviylikdan ko’ra individualism, shaxsiy manfaat tamoyillari ustunlik qilishini kuzatish mumkin. Bu xam muayyan, ob’ektiv ijtimoiy-tarihiy omillar tufayli shakllangan voqelik bo’lib, uni ham inkor etib bo’lmaydi”. 1 Tarjima va tarjimonlik uzoq asrlardan buyon dunyo xalqlari tarixi va madaniyatida shakllanib kelayotgan ko’hna ijodiy faoliyat sohalaridan biridir. Yer yuzining turli qit’alari va mintaqalarida bir necha ming yildan buyin umrguzaronlik qilib kelayotgan odamzod nasllari o’z ijodkorlik havaslari, qiziqishlari, imkoniyatlari, manfaatlarini tarjima vositasida ham namoyon qildi. O’zbekiston-Xitoy do’stona munosabatlari ayniqsa ta’lim yo’nalishida muvaffaqiyatli amalgam oshirilmoqda. Xitoy tilini o’rganishga bo’lgan qiziqish butun dunyoda o’sib bormoqda. Buning sababi Xitoy iqtisodining to’xtovsiz rivojlanayotganligidir. O’zbekistonda xitoy madaniyati va tilini o’rganishga qiziqish katta. Ma’lumki, xitoy tili va madaniyatining tarixi eng qadimgi asrlarga borib taqaladi. Xitoy tili va madaniyatini o’rganish, xitoy xalqining turmush tarsi, urf-odat va an’analari bilan yaqinda tanishish, mazkur xalqning dunyoqarashi va falsafasini bilish va o’rganishda adabiyotining hissasi katta. Kontekst va uning tarjimadagi ahamiyati Muqobillar ma'nosi ko'p hollarda kontekstga bog'liq bo'ladi, ammo lug'atga murojaat qilish ham muhimdir. Tarjimada so'z ma'nolarini taxminiy tarjima qilishga yoi qo'yilmaydi. So'z va uning ma'nolarini tarjimon yaxshi bilishi yoki 1 KarimovI . A . Yuksakma ’ naviyat - yengilmaskuch .- T .:’ Ma ’ naviyat ’, 2008.- B .7-8,10.

ularni lug'atdan topishi shart. Aks holda tarjimon "tarjimonning soxta do'stlari" tuzog'iga tushishi muqarrar. Yuqorida ta'kidlaganimizdek, asliyatdagi so'zga qisman to'g'ri keladigan ekvivalentni topish ko'pincha tarjima qilishda muammo yaratadi. Bunday so'zlar odatda polisemantik, ya'ni ko'p ma'noli hisoblanadi. So'z ma'nosining qaysi biri qo’llanilganini aniqlash tarjimonning birinchi galdagi vazifasi hisoblanadi. Bunda tarjimonni adashishdan, noto'g'ri so'z tanlashdan saqlaydigan til hodisasi bu - kontekst hisoblanadi. Ko'chma ma'noda aytadigan bo'lsak, kontekst tarjimonning yolchi yulduzi, mayog'idir. Kontekst tarjimonning eng ishonarli quroli sanaladi. Tilshunoslikda odatda kontekstning ikki -lingvistik va ekstralingvistik turi mavjud. Lingvistik kontekst o'z navbatida ikki turga-keng va tor ma'nodagi kontekstlarga bo'linadi. Tor ma'nodagi kontekst ibora va gap doirasida, keng ma'nodagi kontekst iboradan katta bo'lgan birlik hamda butun bir matnni o'z ichiga olishi mumkin. Aksariyat hollarda so'z ma'nosi kichik kontekst doirasida aniqlanadi. O'z ma'nosida qo'llangan so'zlar va ko'chma ma'noda qo'llangan so'zlarni tarjima qilishning o'ziga xos xususiyatlari bor. Kontekstda odatda so'zlar o'z ma'nosida qollanmaganda, ya'ni ko'chma ma'noda qo'llanganda tarjima muammosi paydo bo'ladi. Ba'zi hollarda so'z ma'nosini to'liq anglash uchun butun bir gapni tushunishimiz lozim bo'ladi. Ko'p ma'noli so'zlardan keragini tanlashda kontekstning ahamiyati katta. Masalan, ingliz tilidagi "bus" so'zini olaylik. Bu so'z ot ma'nosida "avtobus yoki trolleybus" so'zining qisqargan shakli, fe'l ma'nosida esa faqat Amerika va Kanadada "bolalarni bir xududdan ikkinchi xududga avtobusda tashimoq" ma'nolariga ega. Bundan tashqari bu so'z talabalar oshxonasidagi lavhalarda ishlatilib, "o'z-o'ziga xizmat qilish, ya'ni patnisni olib, uni ishlatib bo'lgandan keyin bo'shagan idishlar bilan joyiga olib borib qo'ymoq" ma'nolariga ega. Ba'zan lingvistik kontekst ekstralingvistik omillar bilan juda yaqin aloqada bo'ladi. Lingvistik kontekst so'z ma'nosini to'liq yoritib bera olmagan paytda namoyon bo'ladi. Masalan, Bernard Shou qahramonlaridan biri shunday deydi: ... "He warns his interlocutor not to drive him too far, it is necessary to know that they are both sitting in the parlor and not in any vehicle". Ingliz tilidagi "to drive"

fe'li bu yerda biror holatga keltirmoq ma'nosida qo'llangan. Gap neologizm haqida borganda ba'zan lingvistik kontekst ma'noni ochishda hech qanday ko'mak bera olmay qolishi mumkin. Neologizm, ya'ni yangi so'z yoki ibora, eski so'zning lug'atda ko'rsatilmagan yangi ma'nosi paydo bo'lganda tarjima tilida bu so'zning muqobil varianti bo'lmasligi mumkin. Masalan, XX asrning 80-yillarida AQSH gazetalarida "Reagangate" so'zi qo'llangan edi. Bu so'zning ma'nosini tushunish uchun 1972-74 yillarda "Watergate", Vashingtondagi bir xudud nomi bilan bog'liq siyosiy janjalni esga olish lozim bo'ladi. "Reagangate" AQSH prezidenti Ronald Reyganning davlatni boshqarishdagi ba'zi siyosiy usullarini ko'rsatuvchi faktlar bilan bog'liq bo'lgan tushuncha, yangi to'qilgan so'z bo'lgan. Bu so'z ma'nosini tushunishda ekstralingvistik kontekstga murojaat etish "Reagangate" bu - saylov kompaniyasi davrida Ronald Reygan tomonidan qo'llanilgan g'irrom usul bo'lib, bu usuldan Nikson ham bir marta foydalangan. 2 Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, muayyan so'z tarjimasi uning kontekstdagi tahlilidan boshlanadi va bu tarjimada tegishli va muqobil so'zni tanlash imkonini beradi. Turli kontekstlar manba til, ya'ni asliyatdagi qo'llangan so'z ma'nosini ochishda qo'l kelishi mumkin. So'z tanlashda muammo, asosan, tarjima tilida asliyatda qo'llangan so'zga qisman muqobilbo'ladigan so'z to'g'ri kelganda hamda muqobil so'zning o'zi yo'q bo'lganda yuzaga chiqadi. Muqobili yo'q so'zlarni tarjima qilish bir qator muammo yaratadi. Bu muammolarni ijobiy hai etish tarjimondan chuqur bilim, mahorat, hamda tarjima usullarini yaxshi bilishni taqazo etadi. Leksik birliklar tarjimasi Leksik birlik tarjimasi haqida so'z yuritishdan oldin leksik birlik tushunchasi nimani ifodalashini aniqlab olish lozim. Leksik birlik deganda aksariyat hollarda so'z tushuniladi. Leksik birlikni bunday tushunish leksikologik nuqtai nazardan olganda to'g'ridir. Biroq leksik birlik tarjima nuqtai nazaridan olganda yuqoridagidek tushunganda o'zini oqlamaydi. Leksik birlikni tarjima nuqtai nazaridan tushuntirib berish tarjima birligi tushunchasini hal etish bilan bevosita 2 Salomov G'.Tarjima nazariyasiga kirish.T.1990.

bog'liq. L.S.Barxudarovning fikriga ko'ra, tilda mavjud boigan barcha birliklar, ya'ni fonema, morfema, so'z, so'z birikmasi hamda gap tarjima birligi bo'lishi mumkin. Stepanov esa tarjima birligi deb freymlarni (so'z va gap tuzilmasini) olish mumkin deb hisoblaydi. Bizningcha, yuqoridagi aytilgan fikrlar ma'lum darajada to'g'ridir, chunki til birliklari bilan tarjima birliklari bir-biriga to'g'ri keladigan holatlar ham bo'ladi, biroq bu narsa doimiy xarakterga ega emas. Shuni hisobga olib, biz tarjima birligini aniqlashdan oldin tarjimada leksik birlik nimaligini bilib olishimiz lozim. 3 Ma'lumki, tarjimada bitta tushunchaga bitta tushunchaning to'g'ri kelish holatlari nisbatan kam uchraydi. Tajriba shuni ko'rsatadiki, tarjimada so'zga so'z, so'zga so'z birikmasi, so'zga gap to'g'ri kelishi mumkin. Shuning asosida tarjimadagi leksik birlik deganda biz so'z va so'z birikmasini, hatto bitta so'zga to'g'ri keladigan frazeologik birlikni ham tushunishimiz mumkin. Bunda ikki va undan ortiq so'zdan iborat bo'lgan frazeologik birlik bitta so'z ma'nosiga to'g'ri kelgan bolishi lozim. Agar asliyatdagi so'zga tarjima tilida bitta so'z to'g'ri kelsa, u holda ikki tildagi so'z ma'nolari to'liq ekvivalentga ega bo'lgan hisoblanadi. Bunday so'zlar sirasiga odatda atoqli otlar, geografik va joy nomlari, korxona, tashkilot, muassasa, idora, kema va mehmonxona nomlari va shu kabilar kiradi. Ekvivalentlar aksariyat hollarda monosemantik, ya'ni bitta ma'noga ega bo'lgan so'zlardir. Agar asliyatdagi so'zga tarjima tilida bitta so'z qisman to'g'ri kelsa, bunda biz qisman ekvivalentlar haqida fikr yuritishimiz lozim. Tarjima nazariyasida qisman ekvivalentlarning uch turi ham ajratiladi. Bunga sabab bir tilda boshqa tilga to'g'ri keladigan, ekvivalentdan tashqari yana bir nechta so'z ma'nolaridan iborat bo'lishi mumkin. Mazkur ko'p ma'noli so'zning bittasi ekvivalent, qolganlari esa qo'shimcha ma'no sifatida namoyon bo'ladi. Masalan, ingliz tilidagi ko'p ma'noli "cover" so'zini oladigan bolsak, u o'zbek tilidagi "yopmoq", "solmoq", "to'shamoq", "ustiga yozmoq", "bekitib (yopib) qo'ymoq", "yashirmoq" hamda "(matbuotda, maqolada) yoritmoq" ma'nolariga ega. 3 Musaev.Tarjimanazariyasiasoslari.Toshkent 2005.

Semantik munosabatning ikkinchi varianti qisman ekvivalent so'zga to'g'ri keladigan ma'noning kesishishi hodisasi. Bu degani ikki tildagi muayyan so'z bir xil ma'no yoki ma'nolarga ega bo'lishi mumkin va shunday bo'lsa ham ayni paytda ularning bir-biriga to'g'ri kelmaydigan ma'nolari ham bolishi mumkin. So'zning bu ma'nolari turlicha bolishiga asliyat va tarjima tillari turli oilalarga mansub bolganligi, o'zlashtirilgan so'zlar boshqa tillardan olingani va boshqa bir qator lingvistik va ekstralingvistik omillar sabab boladi. Masalan, ingliz tilidagi "ball'1 va "ball"2 omonim so'zlarni oladigan boisak, quyidagi farqlarni ko'rish mumkin: "ball'1 "koptok, to'p" va ball"2 "bal (raqs kechasi)". O'zbek tilida "bal" so'zi faqat raqs manosiga ega. Demak, bu so'zlarni muqobilini topish kontekstning ahamiyati katta. 4 Munosabatlarning uchinchi varianti eng murakkab ekvivalentlar turiga kiradi. Gap shundaki, turli xalqlar ob'yektiv reallikni turlicha qabul qiladi va uni tilda turlicha, o'ziga xos ravishda aks ettiradi. Ma’lumki, ingliz tilida "qo’l" tushunchasini ifodalashni bir necha turi mavjud. O'zbek tilida "qo’l" tushunchasi bitta so'z bilan ifodalanadi. Ingliz tilida "hand" so'zidan tashqari bu tushunchani tilda ifodalash uchun yuqorida ko'rsatilgan so'z bilan birga ayni paytda "arm" so'zi ham ishlatiladi. Bundan tashqari "hand" so'zi ko'chma ma'noda ham qo’llanadi va ular ham o'zbek tilidagi ko'chma ma'nolarningaksariyatiga to'g'ri kelsa ham, farq qiladigan jihatlari ko'p. Xuddi shu narsaning teskarisi o'zbek tilida kuzatiladi. O'zbek tilidagi "amma, xola" so'zlariga "aunt", "tog'a, amaki" so'zlariga "uncle", "olcha, gilos" so'zlariga "cherry" kabi bitta so'z to'g'ri keladi. Uchinchi guruhga tegishli so'zlar tarjimasi alohida e'tiborga molik, chunki shu va shu kabi so'zlar tarjima jarayonida muammolar tug'diradi. Masalan, “They both married their cousins” gapini tarjima qiladigan bo'lsak muammo paydo bo'ladi. Tarjimada muammo tug'diradigan so'z "to marry" fe'li bo'lib, uning ikkita ma'nosi bor. Birinchi ma'nosi "uylan(tir)moq", "turmushga chiq(ar)moq" tarjima uchun ikkinchi muammoli so'z "cousin"dir. Uning o'zbek tilidagi ma'nosi "jiyan". Bu yerda tabiiy savol tug'iladi gap qanday jiyan haqida borayotganini aniqlab 4 ChernovG.V. Sinxronniy perevod.M. 1989.

olishimiz lozim. Ingliz tilida o'g'il jiyan va qiz jiyan uchun bitta "cousin" so'zi qo'llanadi: o'g'il jiyan (cousin), qiz jiyan (nephew). Yuqorida berilgan gapni tarjima qilish juda mushkul. Buning uchun kontekstni bilish lozim. Kontekstsiz bu gapni o'zbek tiliga tarjima qilib bo'lmaydi. Qisman ekvivalent bo'lgan so'zlar orasidan eng to'g'risini tanlash tarjimaning diqqat markazidagi hal etish zarur bo'lgan dolzarb muammolaridan biri sanaladi. Bu tarjimada ekvivalenti (muqobili) bo'lmagan so'zlar tarjimasiga bevosita aloqadordir. Bu so'zlar sirasiga boshqa davlatlarda qo'llanmaydigan ismlar, geografik va joy nomlari hamda xos so'zlar kiradi. Xos so'zlar tarjima nazariyasi adabiyotida realiylar sifatida qo'llaniladi. Bunga, bir tomondan, ingliz tilidagi lobby, muffin, drugstore, ikkinchi tomondan o'zbek tilidagi tandir, somsa, qiz uzatish, uloq va shu kabi tushunchalar kiradi. 5 Leksik transformatsiyalar Tarjimaning leksik muammolarini hal etishda ikki tilli lug'atlar ma'lum jihatdan ahamiyati katta hisoblanadi. Biroq odatda lug'atlarda so'z ma'nosining muqobillarigina beriladi. Tarjima lug'ati qanchalik mukammal bo'lmasin, unda so'zlarning barcha ma'nolari yoki ma'no nozikliklarini qamrab olishning iloji yo'q, chunki lug'at ikki til tizimi unsurlari bilan ish ko'radi. Tarjima uchun til tizimlari emas, balki nutq, aniqroq qilib aytadigan bo'lsak, nutq mahsuli bo'lmish matn muhimroqdir. Tarjima jarayonida tarjimon ko'p ma'noli so'zning qaysi ma'nosi qo'llanilganligini kontekst asosida o'zi aniqlamog'i lozim. Tarjimada turli so'zma-so'z, g'aliz birikmalarni qo'llashdan qochish, uning o'rniga adabiy, hamma tushunadigan, yorqin so'zlarni tarjima qilish uchun leksik transformatsiyalardan foydalaniladi. Leksik tranformatsiyalar tarjima nazariyasida so'zlarni kontekstda almashtirish deb ham yuritiladi. Bunday tranformatsiyalarning beshta turi mavjud. 6 Birinchi turdagi transformatsiyalar keng ma'noli yoki ma'nosini aniqlash qiyinbolgan so'zlarni tarjima qilishda qo'llaniladi. Transformatsiyaning bu turi asliyat so'ziga aniqlik kiritish yoki uni konkretlashtirganda qo'llaniladi. Bu 5 EsenboevR. Tarjimasan’ati.Toshkent. 1986. 6 SalomovG’.Tarjimanazariyasiasoslari.Toshkent.1983.

aksariyat hollarda ingliz tilidagi fe'llarni o'zbek tiliga tarjima qilish jarayonida ishlatiladi. Ingliz tilidagi fe'llar odatda umumiy va noaniq ma'noda qo'llaniladi. Bu ayniqsa tarjimada yaqqol namoyon bo'ladi. O'zbek tilidagi fe'llar aniq va konkret ish-harakatni ifodalaydi. Masalan, ingliz tilidagi "to get" ko'p ma'noli fe'lini tahlil qilib chiqaylik. Bu fe'lni tarjima qilish uchun kontekst albatta zarur bo'ladi, chunki uning ma'nolari bir-biriga bog'liq bo'lmagan jihatlari ham mavjud. Uni o'zbek tiliga "olmoq", "ushlab olmoq", "tushunmoq", "o'ylantirmoq", "aloqa qilmoq", "yetib olmoq", "aylanmoq", "o'zgarmoq", "ketmoq" (masalan, "oqarib ketmoq") va boshqa bir qator ma'nolarini ingliz tilida predlog bilan qo'llangan fe'l ma'nosi ham butunlay o'zgarib ketish xususiyatiga ega. Masalan, shu fe'lning o'zi "to get out" shaklida ham bir nechta ma'nosi mavjud. U "chiqmoq", "chiqib olmoq", "tushmoq" ma'nolariga ega. Xuddi shu fikrni boshqa bir qator ingliz tilidagi fe'llar haqida ham aytish mumkin. Bular sirasiga "to be", "to have", "to make", "to become" va boshqa fe'llarni kirtish mumkin. Gap faqat ko'p ma'noli fe'lning umumiy emas, balki aniq ma'nosini tarjimada berish haqida borishi mumkin. Yuqorida keltirilgan "to be" fe'lini olsak, uning quyidagi xususiyatlarini aniqlash mumkin. Bu fe'lning asosiy ma'nosi o'zbek tilidagi"bo'lmoq" fe'liga to'g'ri keladi. Biroq bu fe'lning ma'nosi shunchalik kengki, o'zidan keyin kelgan so'zga qarab, ma'nolari turlicha tovlanadi. Fe'l ma'nosining kengligi uning qaysi so'z bilan kelishiga bevosita bogiiqdir. Yordamchi fe'l sifatida bu ingliz tilida eng ko'p qoilaniladigan va keng ma'noli bo'lgani uchun turli transformatsiyalarga uchraydi. "He is in Hollywood" hamda "He is in Cambridge" gaplarining tarjimasini qiyoslasak, yuqorida aytilgan fikrlar o'z tasdig'ini topganining guvohi bo'lamiz. Shunday qilib, birinchi gap "U Holivudda ishlaydi" va ikkinchi gap "U Kembrijda o'qiydi " deb tarjima qilinadi. Aksariyat hollarda bu yordamchi fe'l o'zbek tilida tire (-) yoki -"dir" qo'shimchasiga to'g'ri keladi. Bu fe'l bilan ot, sifat, son, ravish va boshqa so'z turkumi qoilanishi mumkin va har gal fe’l ma'nosi shunga qarab o'zgarib boraveradi. Tarjimada fe'llarning bu xususiyatlarini hisobga olish tarjimaning muvaffaqiyatli chiqishga zamin yaratadi.

Bundan tashqari semantik jihatdan neytral hisoblangan "thing", "matter", "stuff', "challenge" va shu kabi keng ma'noli so'zlarni tarjima qilishda transformatsiyadan foydalanish tavsiya etiladi, chunki bu so'zlar har gal kontekstdan kelib chiqilgan holda turlicha tarjima qilinadi. Masalan, "thing" o'zbek tiliga kontekstga qarab, narsa, ne'mat, orni!, jihat, tomon deb tarjima qilinishi mumkin. Ba'zan tarjimada butunlay tushib qolish holatlari ham uchraydi. Tarjimada bunday so'zlarni tushib qolishini kontekst talab etadi va bu so'z tarjimada ortiqcha hisoblanadi. Masalan, "I don't know this thing" gapini ikki xil tarjima qilish mumkin - "Men bu narsani bilmayman" yoki "Men buni bilmayman". Tarjimadan ko'rinib turibdiki, "thing" so'zini tushirib qoldirish bilan tarjima mazmuniga putur yetgani yo'q. Tarjimada so'zlarning nafaqat denotativ, balki konnotativ ma'nosini ham inobatga olish lozim. Ingliz tilidagi "to employ" fe'li odatda ishga olmoq, ishga yollamoq ma'nolariga ega. Bu fe’l ijobiy ma'noga ega bolishi bilan bir qatorda kontekst taqozosi bilan salbiy ma'noga ega bolishi mumkin. Salbiy ma'noga ega bo'lgan fe’llar odatda o'ta umumiy fe’l bilan tarjima qilinadi. 7 Ingliz tilidagi "you" so'zi alohida e'tiborga loyiq. U o'zbek tiliga bir-biridan qollanish uslub hamda ma'no jihatidan farq qiluvchi "sen" yoki "siz" olmoshi bilan tarjima qilinishi lozim. Bu so'zni tarjima qilishda so'zning kimga nisbatan ishlatilayotganini, uning yoshi, jinsi, jamiyatdagi tutgan o'rni, so'zlovchi bilan bo'lgan munosabati va so'zning qo'llangan doirasi hisobga olinishi lozim. Transformatsiyaning ikkinchi turi umumlashtirish nomi bilan ataladi. Tarjimada aksariyat hollarda asliyatda berilgan ma'noda tarjima tili normalarida ortiqcha hisoblangani bois ba'zi aniqliklar umumlashtiriladi. Ingliz tilida odamning bo'yi, og'irligi aniq raqamlarda berilishi qabul qilingan. O'zbek tilida bo'y balandligi novcha, baland, daroz so'zlari, vazn esa og'ir, yengil kabi aniqlovchilar bilan beriladi. O'zbek tilida bo'y va vaznga nisbatan ishlatilgan turli raqamlar ortiqcha hisoblanadi. Umumlashtirish so'zning farq qiluvchi ma'nolarni tarjima qilishda ham keng qo'llaniladi. Tarjima amaliyoti, aksariyat hollarda umumlashtirish tarjimaning 7 Andre Lefevere. Translation/History/Culture.Australia.2001.

pragmatik xususiyatiariga ham bevosita bogliqligini ko'rsatadi. Masalan, asliyat matnidagi atoqli otlar o'sha tilda so'zlovchilar uchun informativ ahamiyatga ega bolishi mumkin, lekin tarjima tilida bular hech qanday informativ ahamiyatga ega bo’lmaydi. Bular sirasiga firma nomlari, do'konlar nomi, mahsulotlar nomi kiradi. O'zbek kitobxoniga bu nomlar, birinchidan, nomalum, ikkinchidan yuqoridan aytib o'tganimizdek, hech qanday informativ qiymatga ega emas. Shuning uchun bu nomlarni tushirib qoldirib, ulaming o'rniga firma qanday mahsulot ishlab chiqarishi, do'kon nomi egasining nomiga nima munosabat bilan bogiiqligi haqida ma’lumot berib, tarjimada so'zlarni umumlashtirib berish lozim boiadi. Xalqaro hamjamiyatga ma’lum bo'lgan nomlarni transkripsiya va transliteratsiya yoli bilan berishning o'zi kifoya. Masalan, "Coca Cola", "Pepsi Cola", "Chevron", "Tayota" shular jumlasidandir. Uchinchi turdagi transformatsiya ikki hodisa o'rtasidagi mantiqiy aloqaga asoslanadi. Ulardan bittasi asliyat matnini atasa, ikkinchisi uning tarjima varianti deb hisoblanadi. Bu transformatsiya matnda tasvirlangan vaziyatning semantik hamda mantiqiy tahlilini talab etadi. Matndagi vaziyat o'z navbatida semantik jihatdan rivojlantiriladi. Agar vaziyat semantik jihatdan to'g'ri rivojlantirilsa, ya'ni asliyat matni va tarjima matnidagi fikrlar bir-birlarini semantik jihatdan sabab va natija sifatida bog'lasa, transformatsiya tarjima tili normalariga rioya qilgan holda, matndagi mazmunni berishga xizmat qiladi. Tarjimada sabab natija bilan almashtiriladi. Bunda eng asosiysi tarjimada til normasiga putur yetmasligi hisoblanadi. Amaliyotda natija sabab bilan almashtiriladigan hollar ham uchrab turadi: "I not only shared a cabin with him and ate three meals a day at the same table ..." gapining o'zbek tiliga tarjimasida xuddi shu narsa kuzatiladi. Bu gapni o'zbek tiliga "men u bilan bir kunda bitta stol atrofida uch marta uchrashar edim" deb tarjima qilish yuqoridagi fikrimizga yorqin misol bo'la oladi. Inglizcha gapni so'zma-so'z tarjima qilish o'quvchiga hech qanday ma'lumot bermasligi aniq. Bu gapning so'zma-so'z tarjimasi "Men u bilan nafaqat bir kupedamiz, balki u bilan bir stol atrofida uch mahal uchrashar edik ham". Ko'rinib turibdiki, "men u bilan nafaqat bir kupedamiz" gapi bu yerda ortiqcha.

Transformatsiyaning to'rtinchi turi antonimik tarjima hisoblanadi. Bu degani ba'zi hollarda asliyatda qo'llanilgan so'z tarjimada antonim bilan almashtirilishini anglatadi, boshqa qilib aytadigan bo'lsak, agar gapda inkor so'zi bo'l sa, u tarjimada tushirib qoldiriladi. "take it easy-tashvishlanaverma", "I don't want to cheat-Men to'g'risini aytaman" deb tarjima qilinishi mumkin. Antonimik tarjimaga ehtiyoj paydo bo'lishining uchta asosiy sababi bor: 1) asliyat va tarjima tillari xususiyati; 2) kontekst talablari hamda 3) tarjima tilidagi an'anaviy normaning mayjudligi. Endi har bir sababni alohida- alohida ko'rib chiqamiz. 1) Antonim so'zlar guruhi asliyat va tarjima tillarida bir-biriga to'g'ri kelishi shart bo'lmagan hollarda: "armament"-"disarmament" so'zlari o'zbek tiliga "qurollanish" hamda "qurolsizlanish" deb tarjima qilinadi. 2) Ba'zan antonimlar tarjimasi kontekstdagi ma'noni beradigan eng maqbul usul bo'lib hisoblanishi mumkin: "a murder is only safewhen he is in prison" - "qotil qamoqxonada bo'lsagina bo'lgandaginaxavfli emas". Bu yerda alohida olingan "safe" so'zi "ishonchli","xavf-xatardan holi" deb tarjima qilinadi. Biroq kontekst asosida uni"xavfli emas" deb tarjima qilish maqsadga muvofiqdir. Ba'zi hollarda yoki kontekst talabi bilan transformatsiya emotsional hamda Stilistik bo'yoqdor matnlarni tarjima qilishda qo'l keladi. "Why don't you know he is deaf?" - "U soqov-ku!". Bu gapni "Uning soqovligidan xabaring yo'qmi?" tarjima qilsa ham bo'ladi, ammo gapning avvalgisiga nisbatan emotsionallik darajasi ancha past. 3) So'nggi transformatsiya kompensatsiya yoki gapningtushirib qoldirilgan qismini to'ldirish deb ataladi. Bu odatdaasliyatdagi s tilistik usullarni tarjima tilida muqobili yoki ekvivalentiyo'q bo'lgan hollarda qo'llaniladi. Matnning s tilistik jihatdanto'laqonli bo'lishida bir s tilistik usul o'rniga iloji boricha uningo'rnini to'liq bosadigan boshqa bir s tilistik vositadan yoki s tilistik usuldan foydalanish nazarda tutiladi. Kompensatsiyadan qahramonnutq xususiyatlarini tarjima qilishda , so'z o'yinini hamda qofiyadoshso'zlarni berish keng qo'llaniladi. Buning qollanishidagi asosiy fikrnutq xususiyatlarini tarjimada saqlashga qaratilgan, chunki

asliyatmatnida berilgan s tilistik ma'noga ega bo'lgan so'zlarning doimham ekvivalentini topish imkoni bo'lavermaydi. Matnda mualliftomonidan maxsus qo'llangan fonetik, grammatik, s tilistik vositava usullar aksariyat hollarda tushirib qoldiriladi va uning o'rniniqoplash va mazmun muvozanatini saqlash, s tilistik yo'qotishnito'ldirish uchun kompensatsiyadan foydalanish maqsadga muvofiqbo'ladi. Bunda ayni s tilistik usulning o'rnini qoplay oladigan s tilistik vosita va til unsurlaridan tarjimada keng foydalanish tavsiya etiladi.Masalan, o'zbekfilmlaridan biri "Sevginator" deb ataladi. Bu so'zningqo'shimchasi amerikaliklarning "Terminator" - "Terminator" filmiga qofiyadosh so'z sifatida olingan. Stilistik qatlamlardan og'zaki nutqqa oid bu so'z ayni paytda neologizm, ya'ni yangi so'z deb qabul qilinishi mumkin. Uni ingliz tiliga "Loveminator" deyish o'miga "Love-abandant" deb tarjima qilish stilistik jihatdan muqobil va yuqoridagi o'zbekcha so'zning o'rnini qoplaydigan birlik sifatida tanlanishi mumkin. Tarjima nazariyasida kompensatsiyaning yana bir turi mavjud bo'lib, u asliyatda ayni o'sha umumiy ta'sirni tarjima tilida yaratishni nazarda tutadi. Masalan, aksariyat yozuvchilar asarlarida qahramonlarning og'zaki nutqi, ularning nutqlaridagi kamchiliklar, savodsizligi tufayli noto'g'ri so'zlarni qoilashlari va shu kabilar uchraydi. Ingliz tilida tili chuchuklar [sh] tovushi o'rniga [s] tovushini ishlatishi mumkin. Tarjimada agar iloji bo'lsa, buni o'zbek tilida ham sh tovushini o'rniga s tovushini ishlatish mumkin. O'zbek tilida aksariyat hollarda ham bunday holatlar uchrab turadi. O'zbek tilida yuqorida ko'rsatilgan fonetik kamchilikdan tashqari Irl ning o'rniga III yoki /y/ni ishlatish hollari ham uchraydi Fonetik sathda qo’llangan xususiyatlar tarjima tilining fonetik xususiyatlari, leksik sathda esa tarjima tilining leksik xususiyatlari va nihoyat tarjima tilining grammatik sathda esa uning Grammatik xususiyatlari e'tiborga olinishi lozim. Tilning leksik qatlamlari, leksik- stilistik vosita va usullardan o'rinli foydalanish tarjimaning leksik muammolarini ijobiy hal etish va natijada tarjima sifatini oshirish, adekvatlik darajasiga erishish imkonini beradi. Tarjimaning leksik muammolarini yuqorida ko'rib chiqilgan transformatsiyaning beshta turi yordamida hal etish mumkin. Qaysi transformatsiya usuli qayerda qo'l

kelishini belgilash tarjimonning mahorati va tajribasiga bog'liq. Tarjimon ikki tilni mukammal bilishi bilan bir qatorda uning barcha sohalaridan xabardor bo'lishi juda muhim. So'z tanlashda uslub va janrning xususiyatlarini, imkoniyatlarini hisobga olish yaxshi natija beradi. Muallif va tarjimon : til topish muammosi Ikki til xususiyatlarini bilish zamirida asarni har tomonlama o'rganish, uning lug'ati va realiylari ustida ishlash tarjimon uchun juda muhim va bu uni ma'lum darajada olim va tadqiqotchibo'lishini ham taqozo etadi. O'zbek tilida "til topish" degan ko'p ma'noli ibora bor. Birovning qulf-kaliti ochilmagan yuragiga yo'l topishni aytishadi. Ikki odamning hayotdabiror ish, muammo ustida bir-birini yaxshi tushunishi, bilishi va shunga ko'ra ish ko'rishi ham shu ibora bilan ifodalanadi. U o'zaro kelishish, ahd-paymon ma'nolarini ham ifodalaydi. Tarjima qilinadigan muallif va uning asari bilan tarjimon o'rtasida ham shunday til topishish bo'lishi zarur. Bunda til topish deganda muallifning o'ziga xosliklarini va muayyan asarning badiiy xususiyatlarini teran anglash va shunga yarasha jarayonni tashkil etishni tushunamiz. Tarjima qilinadigan muallif va uning asarini tarjimon sevgandagina, uning o'z o'quvchisiga katta ma'naviy foyda keltirishini bilgandagina til topish juda katta ijodiy foyda keltiradi. XX asr Yevropaning eng yirik adiblaridan biri, asarlari ko'p dunyo tillariga o'girilgan va o'zi ham tarjimalar qilgan va hatto tarjima nima ekanligini tushuntirib, o'z ijodiy laboratoriyasi tajribalaridan ibratli misollar keltirgan Umberto Eko "Aynan aytish. Tarjima haqida tajribalar" degan kitobida hali hamon gapni tarjima nima? degan savoldan boshlaydi. "Tarjima qilish nima degani? - deb savol qo'yadi o'z oldiga tarjimaning nima ekanligini o'z amaliyotida juda yaxshi bilgan Umberto Eko: - Birinchi qoniqarli javobshunday bo' lishi mumkin: aynan shu narsaning o'zini boshqa tilda aytib berish bu - tarjima" ("IL", 10-son, 2005 y). Bu tarjimaning juda ibtidoiy, juda sodda va shu bilan birga eng to'g'ri ta'rifi. Bu ta'rifda yuzaki qaraganda, tarjimaning siri - uning ijod va san'at sifatidagi siri tamomila yo'qolib qolayotganga o'xshaydi. Ammo bu sodda ta'rif bari bir tarjimaning juda sirli va

o'ta murakkab, og'ir soha ekanligini aslo inkor etolmaydi. Hatto juda buyuk adabiy tajribaga egajahongamashhur adibning shunday ta'rif bilan chiqayotganining o'zi ham tarjima sirli soha ekanligini ko'rsatib turadi. 8 Braziliya va Argentinaning mashhur adibi Xorxe Luis Borxes dunyo adabiyotining fusunkor va juda sirli namoyandalaridan. Uning asarlarining tili va uslubi xaqida Peru adibi Mario Vargas Liosa shunday so'zlarni yozadi: "Borxesning hikoyalari va badialarini faqat mana shunday aqlli, kinoyali, matematikaday aniq, o’lchovli til bilangina yozish mumkin edi. Bunda zig'irdak ortiqcha so'z yuq. Ularda vazmin sovuq, nafosat va oqsuyaklarchajasorat aks etib turadi. Bunda aql va donish hissiyotlar va kechinmalardan ustun turadi" ("IL", 10- son, 2005 y). Keling endi tarjimachiligimiz yuzasidan bu so'zlar ustida o'ylab ko'raylik. Xo'sh, aql va ilmdorlik hissiyotlar va kechinmalardan ustun turgan, oqsuyaklarcha jasorat va o'ta sovuq, nafosat aks etgan Borxes tilini hozirgi zamon o'zbek tilida qanday chiqarsa boiadi? Axir bunday til bizning uzoq asrlik Sharq an'analari ruhida tarbiyalangan adabiyotimizda bo'lgan emas-ku! Keyingi yillarda Borxesdan o'zbek tiliga o'girilgan ayrim namunalar juda odmi, Borxesdan Borxes qolmaganligi ham Borxesning har qanday tarjimon oldida juda qiyin, hatto ado etib bo’lmaydigandek vazifa turganligini ko'rsatadi. Tarjima sirli narsa deganda biz mana shunday tarjima qilib bo’lmaydigandek ko'rinadigan hodisalarni ham ko'zda tutamiz. Lekin oshib o'tib boimaydigandek bu devorni yengib o'tish yoli yo'q emas, bor. U ikki til - bu yerda ispan va o'zbek tillarini chuqur bilish - shoir Shavkat Rahmon Lorkani tarjima qilish uchun ispan tilini ataylab o'rgangani va uni o'zbekchaga ispan tilidan o'girganligini eslaylik va eng muhimi - Borxesning o'sha o'ta kinoyali va oqsuyak tilini topish. "Til topish" tarjima muvaffaqiyatining chinakam garovi bo’la oladi. 2. Tarjimon xuddi talantli yozuvchi kabi katta hayot tajribalariga ega bo'lganidagina, uning tarjimadagi so'zi yozuvchi so'zidek tiniq, shirali, aniq- 8 FyodorovA. Teoriya perevoda. M. 1976.

ravshan chiqadi. Bunda Navoiyning o'sha mashhur "ravshan alfoz va ochuq ado" haqidagi benihoya oqil so'zi yoddan chiqmasligi kerakka o'xshaydi. Tarjimon xuddi yozuvchi kabi narsa-hodisalar, inson ruhiyati to'g'risida keng tasavvurlar va fantaziya qobiliyatiga ega bo’lgandagina, qobiliyat teran bilimlar bilan quvvatlangandagina uning ijodi ishonchli, tushunarli, yuksak badiiy ifodaviylik va ta'sirchanlik kasb etadi. 9 Hayot haqidagi bilimlarning chalaligi va jo'nligi, asliyat asari va uni yaratgan adibning tarjimayi holi, ijodiyoti, badiiy uslubi ijodiy-xayotiy qarashlarini tugal o'rganmaslik va bilmaslik, asliyat-asari atrofidagi fikr-mulohazalar, bahslardan bexabarlik - hech shubhasizki, tarjimaning umumiy badiiy sifat darajasiga qattiq salbiy ta'sir ko'rsatadi. Tarjimaga kirishmasdan burun tarjima qilinadigan asarni har tomonlama o'rganish, uning lug'ati va badiiy xususiyatlari ustida oldindan ish olib borish, asarning ichki tuzilishi, obrazlari, qahramonlar harakat qilayotgan ijtimoiy-tarixiy muhit, badiiy tasvir vositalari,uslubi haqida o'ziga xos material, ma’lumotnomalar tuzish tarjimaning muvaffaqiyatli chiqishiga zamin yaratadi. Yozuvchi yangi asar yozish uchun qanday izchillik bilan material yig'sa, tarjimon-yozuvchi ham shunday material to'playdi, asar va uning muallifi haqida o'z ma’lumotnoma daftarini yaratadi. Rus tarjimoni Nikolay Lyubimov "yozuvchi-tarjimon" degan tushunchani qo’llagan. U tarjimachilikni ijodkorlik va ijodkorlikdagi sanatkorlik bilan uzilmas aloqada ko'radi. "Yozuvchi-tarjimon" yoki to'g'rirog'i, "tarjimon-yozuvchi" degan so'z kasb sohibiga juda katta mas'uliyat yuklaydi. U asarni boshqa tilda qayta bunyod etarkan, o'z ustiga go'yo adibning mas'uliyatini oladi, uning boshqa til muhitidagi elchisi, vakiliga aylanadi. Asarni originalda o'qiganlar uni q anday qabul qilgan bolsalar, tarjimada o'qiganlar ham shunday qabul qilarmikinlar? Yoki tarjimada asarning obiyati qochib, o'quvchilar undan ta'sirlanishdan mahrum bolarmikinlar? Tarjimon asarning badiiy darajasi, sifati uchun boshqa til o'quvchisi oldida javob beradi. 9 SalomovG’. Tarjimanazariyasigakirish.T.1990.

Tarjimaga tayyorgarlik bu - katta ijodiy jarayon. Abdulla Kahhor Lev Tolstoyning "Urushvatinchlik" romanining tarjimasiga kirishishdan ilgari Rossiyada bo'lib, asarda tasvirlangan voqealar kechgan joylar, qahramonlar yashagan muhitni eslatadigan holatlar bilan tanishgan, o'rgangan. Tolstoyni ilhomlantirgan hayotga chuqur nigoh solgan, bu ilhomning manbalarini tarjimon-adib o'z ko'ksidan o'tkazgan edi. U o'z oldiga Lev Tolstoy "Urush va tinchlik" ni XX asr o'zbek tilida qanday yozardi? - degan savolni qo'ygan. Shuning uchun Tolstoy tasvirlagan rus hayoti, rus kishilari ichki va tashqi dunyosining barcha nozikliklari, nafosati va go'zalliklarini o'zbek tili vositalari, boyliklari orqali badiiy teran qayta gavdalantirib berolgan edi. Dostoyevskiyning romanlarini o'zbek tiliga o'girishga jur'at etganda, bu satrlar muallifi asarni oldindan chuqur o'rganish, Dostoyevskiycha tasvir sirlari ichiga kirish, tasawur va tushunchalarni charxlash naqadar muhim va naqadar ulug' ijodiy ahamiyatga ega ekanligini har qadamda o'z boshidan kechirgan. XIXasr Dostoyevskiy til muhitini, uning ruhini qanday yaratish kerak? Axir o'sha zamon til muhitining ruhi, oqimi, hozirgi zamon (60-yillar o'zbek tili muhiti va ruhidan) tilimizning ruhidan keskin farq kiladi-ku? - buni qanday chiqarish kerak? Cho'lpon Shekspirning "Hamlef'ini 30-yillarda o'girganda, asar tilini bekorga arxaiklashtirmagan ekan-da? - u til vositalari bilan Shekspir zamoni tilining ruhini qandaydir tarzda bo’lmasin, aks ettirishga uringan, izlangan ekan-da! Kolumbiya adibi, Nobel mukofoti sovrindori Gabriyel Garsia Markesning "Buzrukning kuzi" modernistik fusunkor romanini o'zbek tiliga ag'darish uchun o'tirganda, Kolumbiya, Lotin Amerikasi mamlakatlarida bo'lib, romandagiga o'xshash voqealar va muhitni o'z ko'zim bilan kuzata olmaganimdan ancha o'kinganman va ko'p o'rinlarda koloritni chiqarishda o'ta qiynalganman. Bunda matnga savqi tabiiy (intuitsiya) bilan yondashgandagina mushkulliklardan qutulishga yo'l ochishini anglaganman. Fusunkor realizm adabiyotining eng go'zal namunalaridan birini o'zbek o'quvchisiga yetkazishdek insoniy-madaniy ehtiyoj soyasidagina bu ulkan ishga jur'at etganman. Muqobili yo'q so'zlarni tarjima qilish

Bunday so'zlarni tarjima qilishning bir nechta usuli mavjud. Muqobili yo'q so'zlarni tarjima qilishning eng oson yo'li bu - so'zlarni transliteratsiya qilish, ya'ni so'z talaffuzini berish, saqlash hisoblanadi. Bu usuldan kishi ismlarini, joy nomlarini, geografik nomlami, lavozimlarni, gazeta va jurnallar, ya'ni davriy nashr nomlarini, korxona, tashkilot, firma, kompaniya nomlarini, kema hamda mehmonxona nomlarini transliteratsiya qilishda keng qo'llanadi. Ba'zan ma'lum maqsadda transliteratsiyadan foydalaniladi. Tarjima nazariyasida mavjud adabiyotlarning ko'rsatishicha, transliteratsiyadan foydalanish afzalliklarga ega, chunki transliteratsiya asliyatda ishlatilgan so'zning talaffuz shaklini beradi. Transliteratsiya so'zning grafik jihatini hisobga oladi. Masalan, o'zbek tiliga ingliz tilidagi Hamlet so'zi ikki yo'l bilan beriladi -Gamlet hamda Hamlet. Ikkinchi usul o'zbek tili qonun-qoidalariga yaqin bo'lishi bilan birgatalaffuzi ingliz tilidagi so'zgajudayaqinligi bilan ajralib turadi. Mazkur so'zni transliteratsiyada beradigan bo'lsak, u Hemlit shakliga ega bo'ladi. Bu yuqoridagi talablarga Javob bermaydi. Ba'zan ayni bir ism bir nechta usulda berilishi talab etiladi. Bu aksariyat hollarda matnning usuli va janriga bevosita bog'liq. Bundan tashqari tasvirlanayotgan voqea yoki hodisa qaysi davrda va qaysi mamlakatda yuz berayotgani tarjimon uchun juda muhim hisoblanadi. Ko'p hollarda ismni ham davr va matnning qaysi janrda yozilganiga qarab transliteratsiya qilinadi. MasalanSamarqand shahar nomini olaylik. O'zbek tilidagi bu shahar nomi ikki xil usulda berilishi mumkin. Ingliz tilida bu nom Samarqand hamda Samarkand shakllarida transliteratsiya qilinishi mumkin. Birinchi usulda transliteratsiya qilingan so'z aksariyat hollarda tarixiy matnlarda qo'llansa, ikkinchi usuli zamonaviy matnlarda ishlatiladi. Shuni aytib o'tish kerakki, ikkinchi usul asosan rus tili ta'sirida shu shaklga kelib qolgani ma'lum. Ingliz tilidagi Isaac so'zining ham bir necha usulda transliteratsiya qilingan shakllari mavjud. Diniy matnda bu ism Isak, ilmiy va badiiy matnda Ayzek deb beriladi. O'zbek tilida bu diniy matnda Iso, ilmiy va badiiy asarlarda Ayzek, boshqa hollarda Isoq yoki Ishoq deb beriladi. Bu yerda matn uslubi va janridan tashqari transliteratsiya, transkripsiya hamda an'analar hisobga olinadi.

Qonun-qoidalardan tashqari an'ana yoki ba'zan noqobil tarjimonning xatosi to'g'rilanmay keng ommaga tarqalib ketgan hollar ham uchrab turadi. Bizning nazarimizda o'zbek tilidagi Farg'ona shahrining nomi yuqorida aytgan fikrimizning dalili bo'lishi mumkin. Bu so'zning ingliz tilida ikkita transkripsiyasi mavjud. Mazkur so'z o'zbek tilidan to'g'ridan-to'g'ri transkripsiya qilinsa, Farghana, rus tili orqali qilinsa, Fergana ko'rinishlariga ega bo'lishi lozim edi. Biroq hozir bu so'zning Ferghana, ya'ni na o'zbek tiliga va na rus tiliga to'g'ri keladigan shakli qo'llanilmoqda. Yana bu so'zning noto'g'ri transkripsiya qilinganini isbotlovchi ingliz tilidagi gh harf birikmasiga e'tiborimizni qaratishimiz lozim. Bu harf birikmasi o'zbek tilida "g"' harfining transkripsiyasiga to'g'ri keladi. Qiyoslang: Afghanistan -Afg'oniston. Yuqorida aytib o'tganimizdek, bu usuldan kishi ismlarini, joy nomlarini, geografik nomlarni, lavozimlarni, davriy nashr nomlarim, korxona, tashkilot, firma, kompaniya nomlarini, kema hamda mehmonxona nomlarini transliteratsiya qilishda keng qo'llanadi. Agar davriy nashr nomlarini transliteratsiyasiga to'xtaladigan bo'lsak, bunda asosiy e'tibor gazeta va jurnallar nomiga va ayrtf paytda ular kimlarning manfaatiga xizmat qilishiga qaratilmog i lozim. Chunki gazetalarning nomini faqat transliteratsiya qilish bilan cheklanib bo'lmaydi. Masalan, "The Daily Express ","The New York Times" gazetalarini olsak. Gazetaning nomi mashhur bo'lishi mumkin, lekin ularning nomi o'zbek o'quvchilariga birdek ma'lumot bermaydi. The Daily Express ingliz konservatorlar gazetasi Dey li Ekspress deb tarjima qilinishi maqsadga muvofiq. Bu yerda transliteratsiya bilan bir qatorda tarjimaning ma'nosini rivojlantirishga e'tibor qaratilib so'zga, bu yerda gazeta nomiga aniqlik kiritilyapti. Xuddi shu narsani The New York Times gazetasiga ham nisbatan qo'llash lozim. Bu davriy nashr nomi bilan qatorda o'zbek o'quvchisiga ma'lumot berish va gazeta nomini transliteratsiyaga qilish quyidagi ko'rinishga ega bo'ladi: AQShning milliy gazetasi New York Tayms. Shuni unutmaslik kerakki, asliyatda bevosita berilmagan qo'shimcha ma'lumotlar tarjimon tomonidan sahifa osti izohlarida va tushuntirishlar orqali

beriladi. Buning uchun tarjimon juda chuqur bilimga ega bo'lishi lozim. Yasama, yangi qo'shma hamda kalkalash yo'li bilan olingan so'zlarni tarjimaqilishda tarjimon topqirligini namoyon qilishi lozim, biroq bu narsalar til qonun-qoidalariga zid bo'lmasligi va uning qo'llanishini kontekst taqozo etishi lozim. Tarjima qilinayotgan tilda muqobili yo'q so'zni tarjima qilishning keyingi yo'li ma'noni yaqinlashtirib tarjima qilish. Buni so'z analogiyasi bo'yicha tarjima qilish deb ham yuritish mumkin. Agar tarjima qilinayotgan tilda asliyatda qo'llangan so'zning muqobili bo'lmasa, tarjimada o'sha so'z ma'nosiga o'xshash va yaqin so'z tanlanadi. Masalan, o'zbek tilidagi "halim","holvaytar" va "sumalak" so'zlarini tarjima qilishda shunday yo'l tutish tavsiya etiladi. Buning uchun shu so'zlarga xorijiy tilda ma'nodosh yoki o'xshash so'z tanlanadi. Bunda bitta so'z o'rniga so'z birikmasi ishlatilishi mumkin. O'zbek tilidagi "halim" so'ziga inglizcha mos va muqobil boiadiganso'z yo'q, biroq bug'doy bilan uzoq qaynatiladigan biror o'xshash ovqat nomini tanlash mumkin. Tegishli so'z topilmaganda uni porridge with wheatand stewed meat shaklida berish mumkin. Bundan tashqari bu so'zni nutritious meat porridge deb ham berish mumkin. Qaysi so'zni tanlash kontekst va tarjimon mahoratiga bog'liq. Shunday qilib, muqobili bo'lmagan so'zlarni tarjima qilishning beshta usulini - 1) transliteratsiya, 2) sarlavha osti izohlari va tushuntirish, 3) kalkalash, 4) o'xshash so'zlar bilan tarjima qilish, 5) tasviriy tarjima ko'rib chiqdik. Ularning hammasida o'ziga xos kamchiligi mavjud. Ba'zi tarjimada so'z va iboralar faqat ayni tarjima doirasida qolib ketishi mumkin, izoh va tushuntirish esa tarjima matni hajmini ko'paytirib yuboradi, o'xshash tarjima esa tarjimaning sifatiga va aniqligiga putur yetkazadi. Biroq yuqoridagi usullardan oqilona foydalanish tarjimada berilgan ma'lumotni imkon qadar toTiqroq saqlab qolishga va tarjima sifatini oshishiga olib keladi. Tarjima usulini tanlashda matnning uslubiy hamda janr xususiyatlarini hisobga olinadi, Har bir tuning so'z birikmasi hosil qilish imkoniyatlariga alohida e'tibor qaratiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1.I.A.Karimov Yuksak ma’naviyat -yengilmas kuch. - Тoshkent.: “Ma’naviyat”, 2008. 2 I.A.Karimov O’zbek xalqi xech qachon, xech kimga qaram bo’lmaydi.- Тoshkent.: O’zbekiston, 2005. 13. 3. Salomov G’. Tarjima nazariyasiga kirish. T.1990. 4. Salomov G. “Tarjima nazariyasi asoslari” Toshkent “O’qituvchi”, 1983. 5 . Abduraxmonov “O’zbek tilining amaliy grammatikasi” Toshkent , 1992 . 6. Sharipov J. Badiiy tarjimalar va moxir tarjimonlar. Toshkent. 1977.

Похожие

Tarjima nazariyasi va amaliyoti fanining maqsad vazifalari

Xitoyda matbuot tili matnlarini tarjima qilish

Badiiy o’qish vositalari

Badiiy asar ustida ishlash

Badiiy o’qish kursiga kirish