Tarixiy-ijtimoiy tilning bosqichlari - Лингвистика - Рефераты

Tarixiy-ijtimoiy tilning bosqichlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

38.5 KB

Tarixiy-ijtimoiy tilning bosqichlari Reja: 1. Tarixiy-ijtimoiy tilning ibtidoiy davr bosqichi. 2. Tarixiy-ijtimoiy tilning feodal davri bosqichi. 3. Tarixiy-ijtimoiy tilning kapitalizm davri hayotidagi o’rni .

Tarixiy-ijtimoiy til bosqichma-bosqich tarzda rivojlanib keldi. Tarixiy ijtimoiy tilni tipik xarakterdagi til tarzida tushunish yoki til holati va vaziyatining tipikligi bilan bog’lab, taqqoslab o’rganish hamda tilning umumtarixiy taraqqiyoti asosida hali davlat shakllanmasdan oldin paydo bo’lganligini bilish lozim. Gap tarixiy-ijtimoiy til va uning bosqichlari xususida borar ekan, tarixiy ijtimoiy tilning ibtidoiy, quldorlik, feodal, kapitalistik tuzum bilan bog’liq tarzda shakllanib kelganligini ta‘kidlab o’tish joizdir. Tarixiy-ijtimoiy tilning dastlabki bosqichi ibtidoiy jamoa tuzumi davrida paydo bo’lgan. Bu davr tarixiy-ijtimoiy tili yozuvsiz til (dialekt) sifatida yuzaga kelgan. Bu tilning yuzaga kelishida quyidagi omillar asos bo’lib xizmat qiladi, ya‘ni har bir urug’ va qabila o’zining ma‘lum dialekt qonuniyatiga asoslangan edi va o’z (dialekt) tiliga ega bo’lgan. Muhimi shundaki, ijtimoiy taraqqiyotning o’sishi va rivojlanishi natijasida bu dialektlar bir-biriga yaqinlasha boshladi, provardida esa urug’ va qabilalarning asta-sekin yuzaga kelishiga olib keldi. Natijada uning ijtimoiy doirasi kengayib bordi. Ta‘kidlash joizki, ibtidoiy jamoa tuzumi davrida har bir qabila va urug’ tillari qondosh yoki qarindosh tillar oilasiga jipslashib, dialektlar ta‘siri natijasida taraqqiy etib keldi hamda yangi-yangi qonuniyatlar asosida dialektlardan mustaqil til doirasiga o’tdi. Tarixiy-ijtimoiy tilning ikkinchi bosqichi bevosita qulchilik tuzumi bilan bog’liqdir. Qulchilik tuzumida sinfiy jamiyat paydo bo’ldi. Davlat tuzumi o’rnatildi. Bu davrda turli qabilalarning o’zaro birlashishi natijasida bir necha dialektlar qo’shilib, umumtil qonuniyatini yuzaga kelishiga asos bo’ldi, davlatda yangi-yangi etnik guruhlar shakllana boshladi. Demak, qulchilik davrida qabila dialektlari bo’lajak, ya‘ni ertangi kun tilining paydo bo’lishiga zamin yaratdi. Bunda asosan hududiy dialektlar, koyne, vaqtincha ma‘lum bir til vazifasini o’tovchi tilning ta‘siri natijasida ikkitillilik xususiyatlari asosidagi yozuvli til yuzaga keldi. Ijtimoiy-tarixiy tipdagi bu til qulchilik davrida o’zining diglossiya va ikki tillilikka asoslanishi bilan xarakterlanadi.

Qulchilik tuzumidan keyin feodal jamiyati davrida tarixiy-ijtimoiy tilning funktsional xususiyatlari kengaydi. Negaki, feodal tuzumi jamoalarni o’zaro birlashtirdi, natijada ijtimoiy-umumiy o’zining tarixiy talablariga javob beradigan, imkoniyati keng doiradagi til shakllandi. Bu davrda yuzaga kelgan tilning asosiy qonuniyati feodalizm tuzumi talablariga javob berishi, shu bilan birga, iqtisodiy, siyosiy, madaniy hamda diniy munosabatlarda muhim ahamiyat kasb etishdan iborat edi. Feodalizm davrida til xalqqa xizmat qilishi haqidagi g’oyalar ilgari surildi. Ayniqsa, hududiy dialektlar o’rtasidagi grammatik qonuniyatlardan hamda fonetika va fonologik qurilishi masalasida ham xalqchil til g’oyalari o’z ifodasini topa boshladi. Shuningdek, leksikadagi o’zgarishlarni inobatga olsak, bunda ham xalq tili an‘analari asosida rivoj topa boshlaganligi ko’z o’ngimizda gavdalanadi. Shularni hisobga olgan holda, feodal tuzumi davrida tarixiy-ijtimoiy til xalq uchun xizmat qilganligini anglash lozim bo’ladi. Shunisi diqqatga molikki, feodal tuzumi davrida ijtimoiy hayotda ancha notekisliklar yuzaga kela boshladi. Ayniqsa, o’zaro feodal urushlar va uning talofatlari mamlakatlarda fan- texnika rivojiga salbiy ta‘sir yetkazdi. Biroq til taraqqiyotiga o’zaro urushlarning u qadar ta‘siri bo’lmadi. Zero, feodal tuzumi davrida asosan til yozuv bilan birga muayyan hayotda rivojlanib bordi, shunga ko’ra, o’rta asrlarda har bir til qarindosh tillar ta‘sirida bo’ldi. Shunday qilib, feodal tuzumi davrida tarixiy-ijtimoiy til, til vaziyatining barcha talablariga ko’ra hududiy dialektlar, dialektlararo koyne asosida yuzaga keli. Bu holat yirik shahar markazlarida yozuv asosidagi adabiy tilning vujudga kelishiga olib keldi. Ham og’zaki, ham yozma til rivojlandi. Tarixiy-ijtimoiy tilning navbatdagi bosqichi bu kapitalizm tuzumi davriga aloqadordir. Kapitalizm tuzumi davrida xalq va millat tillari paydo bo’ldi. Bu davrda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning o’sishi natijasida til xalq mulki sifatida qarala boshlandi. Xalq tili adabiy tilning yuqori bir ko’rinishi bo’lib, og’zaki, jonli so’zlashuv kabi holatlarda ham muhim ahamiyat kasb etib keldi. Xususan, XIV- XV asrlarga kelib, o’zbek tilining funktsional xususiyatlari kengayib, ifodaviy jihati rivojlana boshladi.

Xulosa qilib aytganda, tarixiy-ijtimoiy til turli tarixiy davrlarni bosib o’tgan. Albatta, bu tarixiy davrlar orasida ma‘lum farq va o’xshashliklar mavjud. Xususan, ana shu tarixiy-ijtimoiy tilning yuzaga kelishida o’zaro yaqin tillarning bir-biriga munosabati, ayniqsa, dialektlardagi o’xshash qonuniyatlar tarixiy- ijtimoiy til taraqqiyotiga sezilarli ta‘sir qilib kelgan. Bu holatni tarixiy-ijtimoiy tilning barcha bosqichlarida kuzatish mumkin. Shularga asoslanib tarixiy ijtimoiy til va uning bosqichlari o’rtasidagi ayrim bog’liq va bog’liq bo’lmagan jihatlarni qiyoslash asosida o’rganish mumkin.

ADABIYOTLAR 1. Karimov I.A. O’zbekiston buyuk kelajak sari. -T: O’zbekiston, 1998. 2. Axmanova O.S. Slovar lingvisticheskix terminov. -M: Nauka, 1966. 3. Jirmunskiy V.M. Vopros sotsialnoy lingvistiki. -M. :Nauka, 1969.

Похожие

Til va tafakkur. Tilning ijtimoiy ahamiyati

O’zbek tilining tarixiy taraqqiyot bosqichlari

Tilning grammatik vositalari

Tilning uslubiy ko‘rinishlari

Tilning funktsional tipologiyasi