Структур тахлил методлари ва трансформация назарияси - Лингвистика - Рефераты

Структур тахлил методлари ва трансформация назарияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

74.5 KB

www.arxiv.uz Структур таҳлил методлари ва трансформация назарияси Ҳозирги жаҳон структурализмининг манбаларидан бири Америка дескриптивизми махсус тилшунослик мактаби тарзида шаклланди, десак хато бўлмас. Зотан, у нафақат Америкада, балки бутун жаҳон бўйлаб ўз илмий йўналиши ва ғоялари билан кенг тармоқланди. Мазкур мактабда дастлаб тил материалининг дескриптив (тавсифий) таҳлили усулларидан бири дистрибутив таҳлил методи истеъмолга киритилди, кейинчалик эса бевосита иштирокчилар ва трансформацион таҳлил методлари жорий этилди. Америка дескриптив тилшунослигининг йирик вакиллари жумласига унинг шаклланиши учун улкан ҳисса қўшган Франс Боас, Эдуард Сепир ва Леонард Блумфилдларни киритиш мумкин. Франс Боас ўзининг бутун илмий фаолиятини америкалик индуслар ва эскимослар тилларини ўрганишга бағишлади. Равшанки, бу халқларнинг нафақат илмий йўналишдаги ишлари, балки алифболари ҳам йўқ эди. Ана шу боис уларнинг тилини ўрганиш ва илмий таҳлил қилиш учун оврупо халқлари томонидан яратилган илмий-лингвистик усуллардан фойдаланиб бўлмасди. Шунинг учун ҳам Ф. Боас ишни «Америка индуслари тиллари учун қўлланма» (1911-1922) деб номланувчи асарини ёзишдан бошлади ва бу орқали катта хайрли ишга қўл урди. Америкалик олим Эдуард Сепирнинг ҳам 1921 йилда нашр этилган «Тил» номли асари дескриптив тилшуносликнинг тараққиёти учун муҳим улуш қўшди. Сепир бу асарида тил тараққиёти билан халқнинг турмуш даражаси ҳамда шу тил истеъмолда бўлган ҳудуднинг ижтимоий ҳолати боғлиқ эканлигини илмий асослаб берди. Дескриптив тилшуносликнинг асосий йўналиши ва тамойилларини белгилаб беришда Леонард Блумфилднинг хизматлари алоҳида ўрин эгаллайди. У ўзининг «Тил» номли асарида (1933) бу ҳақда кенг маълумот беради. Айни пайтда шуни ҳам алоҳида қайд этиш лозимки, Блумфилд

www.arxiv.uz мазкур асари орқали жаҳон тилшунослигида катта обрў қозонди. Мазкур асар Америкадагина эмас, балки жаҳон тилшунослари учун ҳозир ҳам асосий дескриптив тилшунослик манбаларидан бири бўлиб хизмат қилмоқда. Ўтган асрнинг ўрталарига келиб, Америкада дистрибутив таҳлил методи устувор аҳамият касб эта бошлади. Бунда З.Харрис ва бошқа тилшуносларнинг улушлари салмоқли аҳамият касб этди. Чунончи, З.Харрис ўзининг «Структурал тилшуносликда метод» деб аталувчи асари билан шуҳрат қозонди. Асар 1951-1961 йиллар давомида икки маротаба қайта нашр этилди. Мазкур тадқиқотда, хусусан, дистрибутив таҳлил методи атрофлича талқин этилиб, унинг, айниқса , тилнинг фонологик масалалари талқинида муҳим аҳамият касб этиши кўрсатиб берилди. Масалан, муайян бир фонеманинг бошқа фонемалар қуршовида кела олиши ёки кела олмаслиги масаласи бунга мисол бўла олади. Асарда нафақат фонемаларнинг, балки морфемаларнинг дистрибутив хусусиятлари ҳақида ҳам маълумот берилганини кўрамиз. Бунда дистрибутив таҳлилнинг уч асосий тури мавжудлиги ҳақида фикр юритилиб, улар қуйидагича белгиланади: 1. Қўшимча дистрибуция. 2. Контраст дистрибуция. 3. Эркин алмашинув дистрибуцияси. Қўшимча дистрибуция деганда, тилнинг икки бирлиги бир хил қуршовда кела олмаслиги хусусида сўз юритилади. Масалан: билган – эккан – боққан . Контраст дистрибуцияда тилнинг икки бирлиги бир хил қуршовда қўлланиб, турли маъноларни ифодалаши назарда тутилади. Масалан, ўзбек тилида турли келишик қўшимчалари бир хил қуршовда келиб, ҳар хил грамматик маъно ифодалаши бунга далил бўлиши мумкин. Эркин алмашинув дистрибуциясида эса тил бирликларининг маънога таъсир этмай, қўлланиши қуршовига кўра муштарак бўлиши назарда тутилади. Масалан: зичланмоқ – зичлашмоқ; Бу китобни укамга олдим – укам учун олдим .

www.arxiv.uz Бу ўринда шуни ҳам айтиш керакки, дистрибутив таҳлил методини камчиликлардан холи деб бўлмайди. Чунки у орқали тилнинг фонетик ҳодисаларини, морфемаларнинг қўлланиш қуршовини ҳар қанча мукаммал таҳлил этиш мумкин бўлса-да, унинг синтактик ҳодисалар талқини учун заифлик қилишини кўрамиз. Бу эса, ўз навбатида, америкалик тилшуносларни янги таҳлил методини жорий этишга ундади. Бундай методлардан бири бевосита иштирокчилар методи деб аталади. Мазкур метод воситасида синтактик структураларнинг лингвистик талқинини, хусусан, уларнинг шаклий тузилишини атрофлича ўрганишга имкон яратилади. Бевосита иштирокчилар (БИ) методининг мукаммал тавсифи америкалик тилшунослар З.Харрис, Р.Уэлз, Е.Найда каби олимлар томонидан ёритилади. Албатта, БИ методи билан дистрибутив таҳлилнинг заиф томонлари тўлдирилади. БИ методининг шартига кўра, берилган жумла (синтактик структура) таҳлилнинг ҳар бир босқичида иккига бўлинади ва таҳлил шу тартибда жумла таркибида бўлинмайдиган унсурлар қолмагунча давом эттирилади. Гапнинг бевосита иштирокчиларга бўлиниши методи содда гаплар материалига татбиқ этилганда дастлаб от ва феъл гуруҳлари ажралиб чиқади, кейин эса навбатдаги бўлинишлар рўй беради: Меҳнаткаш одам ҳурматда бўлади. БИ усули шартига кўра мазкур гапни қуйидаги гуруҳларга ажратамиз: Меҳнаткаш одам / ҳурматда бўлади. Кейинги босқичда эса қайта бўлинмайдиган сўзлар қолади: Меҳнаткаш // одам / ҳурматда // бўлади. Шуни ҳам айтиш керакки, БИ таҳлили вертикал чизиқ бўйлаб олиб борилиши ҳам мумкин. Бунда, албатта, символлардан (шартли белгилардан) фойдаланилади:

www.arxiv.uz Р GN GV d N N V Агар БИ таҳлилининг горизонтал чизиқда олиб борилишида чизиқчалар сони таҳлил босқичларини билдирса, вертикал чизиқда таҳлил босқичлари символлар орқали белгиланади. Бунда БИ анализи давомида катта гуруҳлар кичик гуруҳларга парчаланади. ( Р – гап, GN –от гуруҳи, GV - феъл гуруҳи, d –детерминатив, N – от, V - феъл). БИ синтезида эса тескари томондан, яъни кичик гуруҳлардан катта гуруҳларга қараб бориш орқали ҳаракат қилинади 1 . Бироқ БИ таҳлили методининг ҳам айрим камчиликлари мавжудлиги америкалик тилшунослар нигоҳига тушади. Чунончи, БИ таҳлили орқали бир йўла бир неча гапни анализ қилиб бўлмайди. Бундан ташқари, БИ методи орқали гапнинг таҳлили жараёнида бевосита иштирокчиларнинг семантик салмоғи назардан четда қолади. Шу боис америкалик тилшунослар БИ таҳлилини ҳам тўлиғича ўзига қамраб олувчи янги таҳлил усулини жорий этдилар ва уни трансформацион метод деб атадилар. Трансформацион метод илмий жиҳатдан америкалик тилшунослар Р.Лиз, З.Харрис ва Н. Хомскийлар томонидан асосланди. Бунда З.Харриснинг «Совместная встречаемость и трансформация в языковой структуре» (1957) деб номланувчи ҳамда Н.Хомскийнинг «Синтаксические структуры» (1957), 1 Қаранг: Турниёзов Н.Қ. , Муинова К.А. Гап ва унинг структураси.-Самарқанд, 1985, 15-20-бетлар.

www.arxiv.uz Р.Лизнинг эса «Трансформация нима?» (1961) асарлари муҳим аҳамият касб этди 2 . Трансформацион методнинг дистрибутив таҳлил ҳамда БИ методларига нисбатан анча қулайлик ва устунлик томонлари мавжуд бўлиб, у асосан, қуйидаги тамойилларга таянади: 1. Муайян таянч структурага асосланади. 2. Берилган гапнинг маъноси сақлангани ҳолда унинг синтактик шакли исталганча ўзгартирилиши мумкин. 3. Таҳлил жараёнида жумланинг маъносига таъсир этмаган ҳолда унга баъзи сўзларни қўшиш ёки айрим сўзларни гап таркибидан олиб ташлаш ҳам мумкин: Акмал китоб ўқияпти – Акмалнинг китоб ўқиши – Китоб Акмал томонидан ўқилмоқда . Бироқ, юқоридагилар билан бир қаторда, шуни ҳам айтиш лозимки, кейинги пайтларда транспозиция ҳодисаси билан трансформация ҳодисасини қориштириб юбориш ҳоллари ҳам кузатилмоқда. Бу, албатта, трансформация ҳодисасини ўта кенг тушунишнинг натижасидир. Бунинг оқибатида аслида синтактик структуралар таҳлили учун мўлжалланган трансформация морфологик сатҳ бирликларига нисбатан ҳам қўлланилмоқда. «Транспозиция» тушунчаси аслида Ш.Балли томонидан истемолга киритилган бўлиб, у морфологик бирликларнинг функциясига кўра бир туркумдан иккинчи туркумга кўчишини англатади 3 . Бизнингча, транспозиция ҳодисасини трансформация билан тенглаштириш ноўриндир. У нутқ доирасида қўлланилиб, гапнинг синтактик структурасига таъсир ўтказса, у ҳолда трансформацион ўзгаришга восита бўлиши мумкин, холос. Бино қурувчилар томонидан қурилди → Бинонинг ижодкорлари қурувчилардир. 2 Қаранг: Харрис З. «Совместная встречаемость и трансформация в языковой структуре» // Новое в лингвистике, вып. 2 , 1962; Хомский Н. «Синтаксические структуры» // Новое в лингвистическе, вып.2.-М., 1962. 3 Қаранг: Балли Ш. Общая лингвистика и вопросы французского языка. –М., 1955. – С. 140.

www.arxiv.uz Бу ўринда иккинчи мисолдаги бино сўзи - нинг аффиксини олиб, ижодкорлар сўзининг аниқловчисига айланмоқда ва бу орқали транспозиция ҳодисаси трансформациянинг воқеланишига восита бўлмоқда. Юқорида эслатиб ўтилгани сингари, трансформация ҳодисаси маълум бир таянч структурага асосланади. Таянч структура бўлмас экан, трансформация ҳам вужудга келмайди. Бу эса таянч структуранинг трансформацион жараён шаклланишида аҳамияти катта эканлигини кўрсатади. Албатта, таянч структура ҳам ўз-ўзидан вужудга келмайди. Бошқача айтганда, таянч структуранинг шаклланиши учун туб структура талаб қилинади. Масалан: 1.Бердим- туб структура. 2. Мен бердим – таянч структура. 3.Мен болага китоб бердим – ҳосила структура. Бу ўринда, агар Мен болага китоб бердим тарзида шаклланаётган гапни Бола мендан китоб олди жумласининг трансформаси деб билсак, у ҳолда трансформация учун асос кейинги гап саналади. Албатта, айни пайтда, таянч структурани асос тарзида кенг маънода тушунмоқдамиз. Тор маънодаги, яъни туб структурага асосланган таянч структурани эса юқоридаги мисолда кўрамиз. Туб структура мавҳум ифодали бўлиб, унда ҳар доим тўлдирилиши лозим бўлган бўш ўринлар кузатилади. Ана шу бўш ўринларнинг тўлдирилишининг биринчи босқичида таянч структура вужудга келади. Бошқача айтганда, туб структура V белгиси орқали ифодаланиши мумкин бўлса, таянч структура N + V белгиси билан характерланади. Француз тилшуноси Б.Потье бу ҳақда мулоҳаза юритганида, гапнинг минимал структураси N + V моделига тўғри келишини агар формулада Х элементи ҳам бўлса, юзаки (поверхностная) структура шаклланишини таъкидлайди 4 . 4 Қ аранг : Pottier B. Introduction à l‘é tude des structures grammaticales fondamentales.- Nancy, 1966/-P.14.

www.arxiv.uz Б.Потье кўрсатиб бераётган туб ва таянч структуралар, албатта, гапнинг шаклланиши билан боғлиқ бўлган умумий пландаги структураларни ташкил этади. Трансформация ҳодисаси билан боғлиқ таянч структура эса трансформациянинг сўнги натижаси асосланаётган синтактик структурани тақозо этади. Трансформациянинг бир неча тури бўлиб, уларнинг асосийларини қуйидагилар ташкил этади: 1. Номинализация трансформацияси. 2. Алмашинув трансформацияси. 3. Пассив – актив трансформацияси. 4. Контаминация усулидаги трансформация. 5. Конверсия усулидаги трансформация. Қуйида ана шу турларнинг ҳар бирининг қисқача изоҳига тўхталамиз: I . Номинализация трансформациясида таянч структурани тақозо этувчи жумла умумий планда отлашади: Собир университетда ўқийди → Собирнинг университетда ўқиши. Биз қишлоқда дам олдик → Бизнинг қишлоқда дам олишимиз. Ж.Бўроновнинг таъкидлашича, отлаштириш ёки отга айлантириш деганда, традицион нуқтаи назардан фақат морфологияга оид сўз туркумларининг отлашиш процесси (жараёни), номинализация трансформацияси деганда эса синтаксисга мансуб бутун бир гапнинг от конструкциясига айланиши тушунилади: Thes questron is easy → The easy question → An easy question (Бу савол осон → Осон савол) 5 . Мазкур метод орқали рўй берувчи трансформация тури нутқимизда фаол ишлатилади. II . Алмашинув трансформацияси. Бу усулни тилшуносликда субституция ҳодисасига асосланган трансформация деб ҳам юритилади. Бунда, асосан, бир туркумга оид сўзларнинг функцияларига кўра бир хиллиги аҳамият касб этади. Зотан, трансформация шу нарсага таянади. Алмашинув трансформацияси деб номланаётган бу усул дескриптив тилшуносликнинг асосий иш методларидан бирини тақозо этади: Карим 5 Қаранг : Бўронов Ж . Б . Инглиз ва ўзбек тиллари қиёсий грамматикаси . – Тошкент , 1973, 56-57- бетлар .

www.arxiv.uz университетда ўқийди → Карим университетда таҳсил кўради. Дадам, аям ва мен бирга яшаймиз → Биз бирга яшаймиз. Шуни ҳам айтиш керакки, алмашинув трансформацияси муайян нутқ муҳитида фаоллик кўрсата олади. Масалан, Карим ва Акмал инглиз тилини ўрганмоқдалар жумласининг Улар инглиз тилини ўрганмоқдалар тарзида ўзгариши учун тингловчи нутқ Карим билан Акмал ҳақида бораётганини олдиндан билмоғи даркор. Акс ҳолда, Улар олмошининг қўлланиши учун шароит бўлмаслиги мумкин. III . Пассив ↔ актив трансформациясида пассив шаклдаги жумланинг грамматик жиҳатдан актив шаклга трансформация қилинишини тушунамиз. Бунинг акси ҳам, яъни актив шаклдаги гапни грамматик нуқтаи назардан пассив гапга айлантириш ҳам мумкин: Муҳандислар кўприк тархини чизишди → Кўприк тархи муҳандислар томонидан чизилди. Айни пайтда биз актив қурилманинг пассив қурилмага айланаётганини кўрамиз. Агар таянч структура тарзида пассив қурилма берилганда эди, у ҳолда пассив қурилманинг актив қурилмага ўтганини кўрардик. IV . Контаминация усулида трансформация вужудга келганда, икки жумланинг бирикуви натижасида янги синтактик шакли кенгайган гап ҳосил қилинади : Китоб қизиқарли экан - Мен уни ўқидим → Мен қизиқарли китоб ўқидим. Қаламни беринг. У стол устида турибди. → Стол устида турган қаламни беринг . Шундай ҳолатлар ҳам учрайдики, икки элементар гапнинг бирикувидан қўшма гап шаклланиши мумкин. Масалан, кейинги берилган мисолни қуйидаги тартибда ўзгартирсак, икки элементар гапдан ёки битта содда ёйиқ гапдан қўшма гап ҳосил бўлишини кўрамиз: Қайси қалам стол устида турган бўлса, ўша қаламни келтиринг . V . Конверсия усулида рўй берувчи трансформацияда берилган таянч гап семантик ва синтактик шаклларида ўзгаришлар рўй беради ва бунинг натижасида грамматик ўзгаришлар ҳам содир бўлади. Масалан: Собирнинг

www.arxiv.uz бу гапи ҳаммамизни хушнуд қилди → Собирнинг бу гапидан ҳаммамиз хушнуд бўлдик . Келтирилган мисолда таянч структуранинг эгаси гапи сўзи, кесими эса хушнуд қилди бўлса, трансформациядан сўнг ҳаммамиз сўзи эга ва хушнуд бўлдик кесимга айланаётганини кўрамиз. Биринчи гапдаги эга иккинчи гапда тўлдирувчи вазифасини бажармоқда ва ҳ.к. Шуни ҳам айтиш керакки, трансформация ҳодисасини деривация тушунчаси билан муштарак деб тушунмаслик лозим. Деривация тушунчаси кенг қамровли бўлиб, у трансформация ҳодисасини ҳам (БИ таҳлили билан қўшиб) ўз ичига олади. Бошқача айтганда, трансформация тушунчаси синтактик деривациянинг иш механизмларидан бирини тақозо этади. Деривациянинг яна бир иш усули бўлиб, у аппликатив усул деб аталади. Аппликатив усул гап шаклининг кенгайиши билан боғлиқ бўлгани учун трансформациядан фарқ қилади. Маълумки, трансформация таянч гапдаги маънонинг ҳосила структурада ҳам сақланишини талаб қилади. Аппликатив усулда эса таянч структуранинг маъноси салмоғи кенгаяди ва бунинг натижасида ҳосила структура маъноси таянч структура маъносидан фарқланади. Масалан: Акмал ўқийди → Акмал университетда ўқийди → Акмал бизнинг университетда ўқийди. Кўринадики, аппликатив усул синтактик деривациянинг ўзигагина хос бўлиб, у трансформациянинг шартларига бўйсунмайди.

Похожие

Ёзма ишлар ва уларни тахлил килиш дарслари

Таржима назарияси объекти ва предмети

Она тилидан тахлил турлари ва уларни утказиш усуллари

Типология методлари

Прагмалингвистиканинг предмети ёхуд прагмалингвистик тахлил