So'zlarning morfem tarkibi - Лингвистика - Рефераты

So'zlarning morfem tarkibi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

138.5 KB

So'zlarning morfem tarkibi T o p s h i r i q . Yo'Uqmaslik, tayyorlandi, boshladik so'zlarini ma'noli qismlarga ajratib, ularni izohlang. Muhtaram o'quvchi. Nutqingizdagi so'zlarga hech diqqat qilganmisiz? Ular bir xil shaklda qotib qolgan emas. Nutq talabi bilan ular turli xil qo'shimchalarni qabul qiladi, o'zgaradi, turfa ma'nolarni ifodalash uchun xoslanadi. Misol uchun birgina «o'z» so'ziga e'tibor bering: Ko ' rinib turibdiki , shakl o ' zgarishi bilan so ' zning ma ' nosi da ham jiddiy o ' zgarishlar sodir bo ' lmoqda . Shu vajdan har bir so ' zni tarkibiy qismga ajratish hamda mazkur qism - larning qanday ma ' no anglatayotganligini anglab yetish mumkin . Bu esa tilni bilishdagi eng muhim bosqich sanala di . Masalan , « H a r kimniki o ' ziga , o y ko ' rinar ko ' ziga » maqolidagi « o ' ziga » so ' zini « o ' zga », « o ' zini », « o ' zimdan » so ' zlariga almashtirib ko ' ring - chi — sira mumkin emas : man - tiq buziladi . So ' zlar asos va qo ' shimcha qismga ajraladi . Litsey - dosh , quvon - ch , maslahat - chi , fikr - iy , ish - i so ' zlaridan birinchi qism asos sanaladi , ikkinchi qism esa qo ' shimcha qismidir . So ' zlarning eng kichik ma ' noli qismlarini o ' rgatuvchi tilshunoslik bo ' limiga morfemika deyiladi . YETAKCHI MORFEMA So'zning tub ma'noli qismiga asos deyiladi. Asosda qo'shimchalar qo'shish natijasida turli xil ma'nolar yuzaga chiqariladi. Masalan: tin-ch, tin-

ish, tin-ch-lik, tin-im-siz, be-tin-im kabi so'zlarning asosi «tin» so'zidir, lekin qo'shimcha qo'shilishi bilan ma'no o'zgarib bormoqda. Ayrim so'zlar tarixiy taraqqiyot natijasida o'zining tub — asos qismini o'zgartirishi, boshqacha shaklga kirishi mumkin. Yomg'ir (yom-g'ir), ko'mir (ko'm- mir), olg'a (ol(d)-ga) kabi so'zlarni asos va qo'shimcha qismga ajratib bo'lmaydi. Turkiy tillarda, jumladan, o'zbek tilida ham asos ko'pincha birinchi bo'lib keladi. Masalan: video-chi, tadbirkor, toy-choq va hokazo. Bir asosdan yasalgan so'zlar asosdosh sanaladi: fikrdosh, fikriy, hamflkr, fikran singari. Ba'zi hollarda asosdan oldin ham qo'shimcha qo'shilishi mumkin. Masalan: bexabar, nodavlat, serhashamat, bama'ni. Bunday qo'shimchalar, asosan, sifat so'z turkumida uchraydi. Biror narsaga egalikni (badavlat, baquvvat, serfarzand, serqatnov) yoki ega emas-likni (beibo, behayo, noo'rin, nomard) bildiradi. Qo'shimcha qo'shilishi bilan ba'zan asosda o'zgarish ro'y berishi mumkin. 1. Tovush tushadi: past-ay, sust-ay, o'rin-a pasay, susay, o rna 2. Tovush o'zgaradi: ong-la, son-a, quvna-q angla, sana, quvnoq 3. Tovush orttiriladi: u-ga, shu-da, bu-dan shunda, bundan KO'MAKCHI MORFEMALAR (QO'SHIMCHALAR) T o p s h i r i q . Berilgan so'zlarda takrorianuvchi qismlarni toping va bu so'zlardagi ma'no bog'lanishini aniqiang: tosh—tosh-loq, boy—boyi, paxta— paxtazor, paxtakor, paxtachi, temir—temirchi, qora—qoray, suv—suvla, suvchi. Jamiyatning tarixiy taraqqiyoti davomida yangi-yangi tu-shunchalar paydo boiadi. Bu yangi tushunchalarning har biri alohida-alohida so'zlar bilan ifodalanganda edi, so'zlarning soni cheksiz ravishda ko'payib ketgan va ularni xotirada saqlash imkoniyati yo'qolgan, natijada tilimiz aloqa vositasi sifatida yaroqsiz holga kelib qolgan bo'lardi. 1 lining imkoniyatlari shu darajada boyki, oz vositalar bilan cheksiz tushunchalarni, xilma-xil axborotlarni ifodalash mumkin. Yangi-yangi tushunchalarni ifodalashda ilgari tilimizda mavjud bo'lgan so'zlarga ko'makchi

morfemalarni qo'shib, yangi so'z hosil qilish usuli keng qo'llaniladi. Ana shunday usul bilan yangi so'z hosil qilish so'z yasalishi sanaladi. Ko'makchi morfemalar qo'shish yoii bilan yangi so'z yasalishi doimo ikki qismning bo'linishini talab qiladi: 1. So'z yasashga asos qism. 2. Yasovchi qism. Yasovchi qismni tashkil etgan morfemalar so'z yasovchi morfemalar deyiladi. Masalan, terim so'zi ter so'ziga -im so'z yasovchi mor-femasini qo'shish orqali hosil qilingan. Terimchi so'zi esa terim so'ziga -chi qo'shimchasini qo'shish bilan hosil qi lingan. Demak, birinchi so'zda yasovchi asos ter, ikkinchi so'zda esa terimdir. Ishchi, ishla so'zlarining yasalish asosi bir xil. Bir asos dan hosil bo'lgan so'zlar so'z yasalish uyasini tashkil etadi. Suvchi so'zi «suv quyish bilan shug'ullanuvchi shaxs» ma'nosini, temirchi so'zi «temir bilan ish ko'ruvchi shaxs», toshloq «toshga serob joy» ma'nosini bildiradi. Yuqo-ridagilardan ko'rinib turibdiki, yasovchi morfema asosida yangi yasalgan so'z yasashga asos bo'lgan so'zning ma'nosiga asoslanadi, uning ma'nosi bilan bog'liq bo'Iadi. Agar yasalgan so'z bilan yasashga asos qism o'rtasida ana shunday bog'lanish bo'lmasa, yasama so'z hisoblan-maydi. Solishtiring: tepki «tepishga xoslangan» so'zi tep so'zi bilan mazmunan bog'lanadi, lekin tulki, eski so'zlarini tul va ki, es va ki qismlarga ajratib boimaydi, chunki tulki va eski so'zlari, tul—«beva», es—«aql», «xotira» so'zlari bilan mazmuniy bog'lanmaydi. Yetakchi morfemalarga qo'shilib, yangi so'z hosil qilmay-digan, so'zning turli xil shakllarini vujudga keltiradigan morfemalar shakl yasovchi morfemalar deyiladi. Masalan, yaxshigina, Zamiraxon, ukamni va h.k.

Yuqorida qora harflar bilan berilgan morfemalar shakl yasovchi morfemalardir. Shakl yasovchi morfemalar sintaktik munosabatni bildirish- bildirmasligiga ko'ra ikki guruhga bo'linadi: 1. Sintaktik munosabat bildirmaydigan morfemalar. Bun day morfemalar lug'aviy shakl yasovchi morfemalar sanaladi. 2. Sintaktik munosabat bildiradigan morfemalar. Bunday morfemalar sintaktik shakl yasovchi morfemalar hisoblanadi. O'qigach so'zidagi -gach morfemasi o 'qi so'ziga qo'shilib, undan yangi so'z ham yasamaydi, bu so'zni boshqa so'zga bog'lash uchun ham xizmat qilmaydi. Shuning uchun u lug'aviy shakl yasovchi morfemadir. Yetakchi morfemaga qo'shilib, undan yangi so'z yasamay-digan va o'zi qo'shilgan so'zni boshqasiga bog'lash uchun xizmat qilmaydigan shakl yasovchi morfemalarga lug'aviy shakl yasovchi morfemalar deyiladi. Kitobim, kitobni so'zlarida kitob so'ziga qo'shilgan -im va -ni morfemalari o'zi qo'shilgan so'zni boshqa so'zga bog'lash uchun xizmat qiladi. So'zga qo'shilib, uni ma'lum morfologik shaklini ko'rsatuvchi va boshqa so'zga bog'lash uchun xizmat qiluv-chi shakl yasovchi morfemalarga sintaktik shakl yasovchi morfemalar deyiladi. Egalik, kelishik, shaxs-son morfemalari sintaktik shakl yasovchi morfemalar tarkibiga kiradi. MORFEMALARNING AGGLUTINATIV TABIATI Topshiriq. Un, topshir, ko'r so'zlariga qo'shimchalar qo'shib ko'ring. Qo'shimchalarning so'zdagi o'rniga e'tibor bering. O'zbek tilida ko'makchi morfemalar, ya'ni qo'shimchalar yetakchi morfemaga undan keyin kelib ulanadi. Masalan, zamon-dosh zamondosh-lar zamondoshlar-im zamondoshlarim-ga Asosga eng awal so'z yasovchi qo'shimcha, so'ng Iug'aviy shakl yasovchi qo'shimcha, eng oxirida esa sintaktik shakl yasovchi qo'shimchalar qo'shiladi.

Masalan, sholi-kor, muqova-soz, kamtar-ona; tadbirkor-lar,sana-moq, yaltira-sh, fidokorlar-ga, o'rnashdi-m, uyqusirab-man kabi. Asosga so'z yasovchi qo'shimcha, shakl yasovchi qo'shimchalar ikkitadan qo'shilsa, ular ketma-ket ulana di, yuqoridagi tartib buzilmaydi. Masalan, mulk-dor-lik, bil-im-U, jo'sh-qin-lik, ko'k-ish-roq, o'yna-t-di, ket~a- yotir~man, sinf-dosh-lar-im-dan, bor-a-yotgan-ingiz-ni, varaq-la-sh-ni. Ba'zi bir hollarda so'z yasovchi qo'shimcha asosga old tomondan kelib qo'shilishi ham mumkin (Masalan, no-o'riri), lekin bunday old qo'shimchalar o'zbek tilida juda kam. Shuningdek, ayrim so'zlarda umumiy tartib buzilishi ham kuzatiladi: es-la- gan-lik kabi. Bunda asos + so'z yasovchi qo'shimcha + shakl yasovchi qo'shimcha + so'z yasovchi qo'shimcha qo'shilmoqda. Umuman olganda, qo'shimchalarning qo'shilishida o'ng qo'l qoidasiga rioya qilinadi. OLD QO'SHIMCHALAR VA ULARNING XUSUSIYATLARI T o p s h r i q. Davlal, farzand, xabar, obro' so'zlariga no-, ser-, be-, bo- qo'shimchalarini qo'shib ko'ring. Ularning asosga qay taxlitda qo'shilayotganiga e'tibor bering. O'zbek tili asrlar davomida arab, fors-tojik hamda rus tillari bilan o'zaro aloqada yashab keldi. Buning natijasida tilimizga o'sha tillarga xos bo'lgan yasalmalar va so'z yasa-lish qolipi ham o'zlashdi. Shulardan biri old qo'shimchali so'zlar va old qo'shimchalar sanaladi. Bular quyidagilar: ba-: batafsil, badavlat, bahaybat; be-: bexavotir, beg'ubor, befarosat;

no-: noumid, noqulay, norozi; ser-: serzavq, sergap, serhosil. Shuningdek, kam qo'llaniluvchi badfe'l, badjahl, bad-nafs, xushxabar, xushro'y, xushvaqt, hamfikr, hamshahar, hamsuhbat singari so'z yasalishi holatlari ham mavjud. -ba, -ser qo'shimchalari, asosan, otga qo'shilib, asos-dan anglashilgan belgi- xususiyatning me'yordan ortiq, ko'p ekanligini bildirsa, be-; no- qo'shimchalari xuddi shu narsalarga ega emaslikni anglatadi. Solishtiring: baquvvat, serma'no- behayo, noo'rin. Mazkur qo'shimchalar -li,-siz,-dor qo'shimchalari bilan sinonimik munosabatida bo'la oladi. Masalan: badavlat—davlatli, beqiyos—qiyossiz, noo'rin— o 'rinsiz, sertashvish—tashvishli. QO'SHIMCHALARDA SHAKLDOSHLIK 1-topshiriq. O'yinchoq — erinchoq, pistirma — bo'g'ma, yig'in- to'lin so'zlaridagi qo'shimchalarni bir-biriga solishti-ring va o'rtadagi farqlarini tushuntiring. 2-t o p s h i r i q. Yomg'irli — seryomg 'ir so'zlaridagi -// va ser- qo'shimchalari bildirayotgan ma'nolarni izohlang. Shakldoshlik nafaqat leksemalarga, balki qo'shim chalarga ham xos xususiyat sanaladi. Qo'shimchalarning ayrimlari ifodalanishiga ko'ra aynan bir-biriga o'xshasa-da, mazmun-mohiyati bilan keskin farqlanadi. Masalan, -in qo'shimchasi.

a) ot; b) sifat; d) ravish yasaydi; e) fe'l nisbatini yasaydi. tiqin to'lin ostin-ustin ilin yig'in erkin birin-ketin ko'rin chaqin yashirin qishin-yozin qilin Bunday qo'shimchalar o'zbek tilida ko'plab uchraydi. -ma, -chi, -li, -dor, -ch, - (i)sh, -ar, -ik, -k, -ish, -qin, -chaq, -(a) y, -siz kabi qo'shimchalarni bunga misol qilib keltirish mumkin. Shakldosh qo'shimchalar quyidagi ko'rinishlarda uchraydi. 1. So'z yasovchilar. qalamdon (ot) qadrdon (sifat) toshqin (ot) jo'shqin (sifat) tepki (ot) kechki (sifat) qatlama (ot) bo'g'ma (sifat) o'roq (ot) qo'rqoq (sifat) yoshlik (ot) sirdaryolik (sifat) yuzsiz (sifat) so'zsiz (ravish) yugurik (sifat) ko'rik (ot) 2. So'z yasovchi qo'shimcha so'z shakli yasovchi qo'shimcha bilan shakldosh bo'Iadi. kelinchak (erkalash, hurmatlash shakli) erinchak (sifat yasovchi) gapirma (fe'lning bo'lishsiz shakli) burma (sifat yasovchi)yuzlab (chama son shakli) qizcha (kichraytirish shakli) Dilafro'zxon(hurmat shakli) do'sti (III shaxs, birlik shakli) 3. Har qanday holatda so'z shakli yasaydi.

oqish (ozaytirma shakli) kelish (harakat nomi) otam (egalik shakli) ko'rdim(shaxs-son shakli) ukang (egalik shakli) bording(shaxs-son shakli) QO'SHIMCHALAR MA'NODOSHLIGI Qo'shimchalarda shakldoshlikdan tashqari ma'nodoshlik hodisasi ham uchraydi. Ba'zan ma'lum bir so'z yasash ma'nosini ifodalash uchun birdan ortiq qo'shimchalardan foydalanishga to'g'ri keladi. Masalan, -// qo'shimchasi o'rniga -kor, -dor, bo-, ba-, ser- qo'shimchalarini qoilash mumkin: itoatli — itoatkor shirali — shirador savlatli — basavlat sutli — sersut obro'li — boobro' Shuningdek, -chi o'rnida, -shunos, -kash, -kor; -siz o'rnida esa be-, no- old qo'shimchalarni qoilash kuza-tiladi. adabiyotchi — adabiyotshunos aravachi — aravakash g'allachi — g'allakor hayosiz — behayo o'rinsiz — noo'rin Hamma holatlarda ham yuqoridagicha ma'nodoshlik yuzaga kelavermaydi. Masalan, nodavlat tashkilotlari de-yish o'rniga bedavlat tashkilotlari deyilsa, uslubiy g'alizlik yuzaga keladi. Demak, qo'shimchalardagi ma'nodoshlik nutqning muayyan davrdagi me'yorlari asosida yuzaga keladigan til hodisasi sanaladi .

QO'SHIMCHALARDA ZID MA'NOLILIK Nutqni ravon, ta'sirchan, emotsional- ekspressiv jihat-dan bo'yoqdor boiib chiqishida zid ma'noli qo'shimchalardan foydalanishning ahamiyati katta. Masalan, -li qo'shimchasi -siz, be- no- qo'shimchalariga nisbatan qarama-qarshi qo'yiladi. Aqlli — aqlsiz, iboli — beibo, o'rinli — noo'rin kabi. Bunday qo'shimchalar, asosan, sifat so'z turkumida ish-latiladi. Ser- qo'shimchasi be- qo'shimchasiga, ba- qo'shimchasi -siz qo'shimchasiga, bo- qo'shimchasi -siz va be- qo'shimchalariga, -dor qo'shimchasi -siz va be- qo'shimchalariga nisbatan zid ma'nolidir. Bunday qo'shimchalarni ikki guruhga boiish mumkin: biror belgi- xususiyatga, shakl-shamoyilga yoki rang-tusga egalikni bildiruvchi qo'shimchalar. (-//, bo-, ser-, ba-, -dor); shunday belgiga ega emaslikni ifodalovchi qo'shim chalar (-siz, be-, no- Masalan:badavlat — davlatsiz, shirador — beshira, shirasiz, sero't — o'tsiz, boobro' — beobro', obro'siz,ko'ngilli — ko'ngilsiz Qo'shimchalar shakldoshligi, ma'nodoshligi va zid ma'noliligi nutqni ko'rkam qiladi, tilning ifoda imkoniyatlarini kengaytiradi, uning uslubiy jihatdan rang- barang boiishini ta'minlaydi, ta'sirchanligini oshiradi. NUTQDA BIR ASOSLI SO'ZLARDAN FOYDALANISH Tildagi so'zlar yangi paydo bo'lgan so'zlar hisobigagina emas, balki oldindan muomala-munosabatda mavjud bo'lib kelgan so'z asosida yangi leksemalarni hosil qilish yoii bilan ko'payib boradi. Bitta asos vositasida bir nechta yangi so'z yasalishi mumkin: suvli, sersuv, suvsizlik. Bir asosli so'zlarga asosdosh so'zlar deyiladi.

Namunalar: tinch, tinim, tinimsiz, notinch, notinch-lik; gulli, guldor, gulchi, gulchilik, sergul; shoxli, shoxdor, shoxsimon, sershox; obro 'li, obro 'siz, boobro', beobro' va h.k. SO'Z YASALISHI HAQIDA UMUMIY MA'LUMOT 1-t o p s h i r i q. Tarbiyali, tarbiyasiz, tarbiyalanmoq so'zlaridagi so'z yasovchi qo'shimchalarni toping. Ulardagi umumiy holatlarni izohlang. 2-t o p s h i r i q. Qo 'Ibola, qo 'Iqop, qo 'larra so'zlaridagi so'z yasalish hodisasini tushuntiring. Tilning lug'at tarkibi doimo o'zgarishda, rivojlanishdadir. Ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy sohalarda paydo boigan yangi-yangi tushunchalarni nomlash ehtiyoji tufayli tilda yangi so'zlar paydo bo'Iadi. Yangi so'zlar ikki xil vol bilan vujudga keladi: 1. Har bir tilning o'z ichki imkoniyati asosida. 2. Boshqa tillardan so'z olish asosida.Har bir tilning ichki imkoniyati asosida yangi so'zlarning hosil qilinishida shu tilda oldin mavjud boigan so'zga qo'shimcha qo'shish usuli yoki so'z qo'shish usuli katta ahamiyatga ega. Masalan, kompyuter hayotimizga kirib ke-lishi munosabati bilan uning nomi ingliz tilidan to'g'ridan-to'g'ri olingan. Endi «kompyuter bilan ishlovchi shaxs» tu-shunchasini ifodalash ehtiyojini qondirish uchun kom pyuter so'ziga o'zbek tilida oldindan «maium mashg'ulot bilan shug'ullanuvchi shaxs» ma'nosini ifodalovchi -chi qo'shimchasidan foydalanildi. Kompyuterchi «kompyuter bilan shug'ullanuvchi shaxs» ma'nosini bildirdi. Tilda oldin mavjud boigan so'zga maiurn yasovchi vositalar qo'shish bilan yangi so'z hosil qilinishiga so'z yasali shi hodisasi, shunday hodisani o'rganadigan tilshunoslik boiimiga esa so'z yasalishi deyiladi.

Demak, so'z yasalishi atamasi ikki ma'noda: a) so'z yasalishi hodisasi ma'nosida va b) so'z yasalishi hodisasini o'rganuvchi tilshunoslik boiimi ma'nosida qoilaniladi. SO'Z YASALISHINING TUZILISHI 1. Ter, terim, terimchi. 2. Tara, taroq, taroqchi so'zlariga e'tibor bersangiz, shuni sezasizki, birinchi guruhdagi so'zlarning hammasida ter so'zi takrorlanadi, ikkinchi gu-ruhdagilarida esa tara qismi hammasi uchun umumiy sanaladi. Ko'rinadiki, so'z yasalishi hodisasi o'zining ichki tuzi lishiga ega boiadi va ikkita tarkibiy qismni o'z ichiga oladi: a) yasashga asos qism; b) yasovchi vosita. Yasashga asos qism bilan yasovchi vosita birgalikda yasalmani tashkil qila-di. Masalan, yuqorida keltirilgan terim so'zida ter qismi yasashga asos, -im qismi yasovchi vosita, ikkala qismning qo'shilishidan hosil boigan hosila esa — terim yasalma hisoblanadi. Terimchi so'zida esa terim yasashga asos qism,-c/z/ yasovchi vosita, terimchi esa yasalma sanaladi. So'zning yasalish tuzilishi bilan morfemik tuzilishi bir-biridan farqlanadi. So'zning ma'noli qismlarga bo'linishi uning morfemik tuzilishi sanaladi. So'zda nechta ma'noli qism boisa, uning morfemik tuzilishi shuncha qismga ajraladi. Masalan, terimchi uchta ma'noli qismdan tashkil topgan: ter-im-chi. Terimchilar so'zi esa to'rtta ma'noli qismdan iborat: ter-im-chi-lar. Ter-imchilarga so'zi beshta ma'noli qismdan iborat: Shuning uchun u morfemik tuzilishga ko'ra besh qismga boiinadi: ter-im-chi-lar-ga. Ko'rinadiki, so'zning morfemik tuzilishi yasovchi qo' shimchalarni ham, so'z o'zgartiruvchi qo'shimchalarni ham o'z ichiga oladi. So'zning morfemik tuzilishini belgilashda ma'noli qismlarning so'z yasovchi yoki so'z o'zgartiruvchi ekanligining ahamiyati boimaydi. Qanday ma'noli qism-lardan — morfemalardan iborat ekanligi e'tiborga olinadi.

So'zning yasalish tuzilishi esa faqat yasovchilarnigina o'z ichiga oladi. So'z o'zgartiruvchi qo'shimchalar so'z yasali shi tuzilishiga kirmaydi. So'z yasalishi tuzilishi doimo ikkita tarkibiy qismni — yasashga asos va yasovchi vositani o'z ichiga oladi. Agar so'zda birdan ortiq yasovchi qo'shimchalar ishtirok etsa, eng oxirgisi yasovchi vosita sanaladi, oldingilari esa yasash ga asos qism tarkibiga kiradi. Masalan, taroqchi so'zida -c/z/ yasovchi vosita, taroq yasashga asos, taroqchi yasalma, taroq so'zida esa -q yasovchi vosita, tara yasashga asos, taroq yasalma hisoblanadi. Shuni ta'kidlash kerakki, so'z yasalishi tuzilishida yasashga asos qism bilan yasalma o'rtasida mazmuniy bogiiqlik, mazmuniy davomiylik boiadi. Yasalmada yasashga asos davom etadi. Masalan, tepki so'zida yasalma bo'lib, -ki yasovchi vositasida tep so'zidan yasalgan. Tepki yasashga asos qism ma'nosini davom ettiradi: 1. Tepki uchun xoslangan moslama (otish qurolida). 2. Tepki zarbasi (tepki yedi). 35-d ars SO'Z YASALISH USULLARI 1-topshiriq. -dosh, -kor, -shunos qo'shimchalari ishtirokida so'zlar yasang va ulardagi umumiylikni izohlang. 2-t o p s h i r i q. Bo 'tako 'z va ko 'zoynak so'zlaridagi so'z yasalishini izohlang. So'z yasashga asos qismning qanday xususiyatga ega ekan-ligiga ko'ra so'z yasalishining bir necha usullari bor: 1) yasashga asos qismga qo'shimchalar qo'shish orqali (af-fiksatsiya); 2) so'zlarni qo'shish orqali (kompozitsiya). Masalan, ishla so'zi ish qismiga (yasashga asos) -la qo'shimchasini qo'shish yoii bilan hosil boigan. Qo'shma korxona, ishlab chiqarish singari so'zlar esa ikki so'zni bir-biriga qo'shish asosida hosil qilingan.

Hozirgi o'zbek tilida so'z yasashning mahsuldor usuli qo'shimchalar qo'shish yoii bilan so'z yasash —- affiksatsi-yadir. Bu usul tilda mavjud boigan muayyan so'z yasash qoliplari asosida yuzaga chiqadi. Shuning uchun ham so'zlovchi xotirasida so'z yasashning qoliplari mavjud boiadi. Masalan, ot+chi; «shaxs oti yasovchi» (ishchi, temirchi, suvchi) ot+li «belgining mavjudligi yoki ortiqligi» (suvli, mevali) va boshq. Ana shu so'z yasash qoliplari asosida turli- tuman yasama so'zlar hosil qilinadi. So'zlovchi xotirasida, so'z yasash qoliplari va ularning ma'nolari haqida ko'nikmaning mavjud boiishi har qanday yangi yasalmaning oson tushunilishiga imkon beradi. So'z yasash qoliplari va ularning ma'nolari bir xil yasovchi qo'shimchali so'zlarni maium uyalarga birlashti-rish asosida aniqlanadi. Masalan: traktorchi yigia binokor kombaynchi sizla g'allakor suvchi qoila paxtakor ekskovatorchi oqla o'ymakor tikuvchi ishla sholikor 2-topshiriq. Bo'tako'z va ko'zoynak so'zlaridagi so'z yasalishini izohlang. So'z yasashga asos qismning qanday xususiyatga ega ekan-ligiga ko'ra so'z yasalishining bir necha usullari bor: 1) yasashga asos qismga qo'shimchalar qo'shish orqali (af-fiksatsiya); 2) so'zlarni qo'shish orqali (kompozitsiya). Masalan, ishla so'zi ish qismiga (yasashga asos) -la qo'shimchasini qo'shish yoii bilan hosil boigan. Qo'shma korxona, ishlab chiqarish singari so'zlar esa ikki so'zni bir-biriga qo'shish asosida hosil qilingan.

Hozirgi o'zbek tilida so'z yasashning mahsuldor usuli qo'shimchalar qo'shish yoii bilan so'z yasash — affiksatsi-yadir. Bu usul tilda mavjud boigan muayyan so'z yasash qoliplari asosida yuzaga chiqadi. Shuning uchun ham so'zlovchi xotirasida so'z yasashning qoliplari mavjud boiadi. Masalan, ot+chi; «shaxs oti yasovchi* (ishchi, temirchi, suvchi) ot+li «belgining mavjudligi yoki ortiqligi» (suvli, mevali) va boshq. Ana shu so'z yasash qoliplari asosida turli- tuman yasama so'zlar hosil qilinadi. So'zlovchi xotirasida, so'z yasash qoliplari va ularning ma'nolari haqida ko'nikmaning mavjud boiishi har qanday yangi yasalmaning oson tushunilishiga imkon beradi. So'z yasash qoliplari va ularning ma'nolari bir xil yasovchi qo'shimchali so'zlarni maium uyalarga birlashti-rish asosida aniqlanadi. Masalan: traktorchi yigia binokor kombaynchi sizla g'allakor suvchi qoila paxtakor ekskovatorchi oqla o'ymakor tikuvchi ishla sholikor SO'Z YASASH JARAYONIDA RO'Y BERADIGAN O'ZGARISHLAR Topshiriq. Yumala, sayra, qayna so'zlariga -q yoki –qi qo'shimchasi qo'shilganda asosda qanday tovush o'zgarishi sodir boiadi? Shu haqda o'ylab ko'ring. Turkiy, jumladan, o'zbek tili morfologik jihatdan agglu-tinativ tillar qatoriga kiradi.Agglutinativ tillar quyidagi xususiyatlari bilan flektiv tillardan ajralib turadi: 1) nechta grammatik ma'no boisa, ularni ifodalovchi shuncha gram-matik shakl qoilaniladi. Masalan, yoz-ma-say-di-m; 2) gram matik shakllarning chegarasi bir- biridan aniq ajralib turadi;

3) grammatik ma'noning ko'payishi bilan, so'zning gram matik shakllari ham chapdan o'ngga qarab cho'zilib boradi; 4) grammatik qo'shimchalarning qo'shilishi asos qismning fonetik tuzilishini o'zgartirmaydi. O'zbek tilida so'z yasalish jarayonida so'z yasash asosiga yasovchi qismning qo'shilishi natijasida asos qismning to vush tarkibida ba'zan o'zgarish ro'y berishining guvohi boiamiz. Ularni quyidagicha guruhlash mumkin: 1. Sust, past singari so'zlarga -ay yasovchi vositasi qo'shilganda, yasashga asos qismda mavjud bo'lgan oxirgi «t» undoshi tushib qoladi. Masalan, susay, pasay kabi. 2. Qizil, sariq kabi ikki bo'g'inli so'zlardan -ar, -ay yasovchi vositalari yordamida yangi so'z yasalganda, yasash ga asos qism bo'lgan qizilning «il» qismi va sariq ning ik-kinchi bo'g'indagi «i» unlisi tushib qoladi. Masalan, qizil+ar- qizar, sariq+ay — sarg'ay kabi. 3. So'ra, sayla, quvna, to'qi, o'qi kabi ikkinchi bo'g'ini «a» bilan tugagan so'zlarga -q,-v yasovchi qo'shimchalari qo'shilganda, yasashga asos qism oxiridagi «a» unlisi «o» unlisiga, «i» unlisi «u» unlisiga aylanadi. Masalan, so'ra+q —so 'roq, sayla+v — saylov, quvna+q — quvnoq, to 'qi+v —to 'quv, o 'qi+v — o 'quv kabi. O'yin, qiyin kabi ikki bo'g'inli so'zlarga -a yasovchi qo'shimchasi qo'shilganda, yasashga asos qismning ikkinchi bo'g'inidagi «i» unlisi tushib qoladi. Masalan, o'yin+a — oyna, qiyin+a — qiyna kabi. 4. Son, yosh, ong kabi so'zlarga fei yasovchi -a yoki -la qo'shimchasi qo'shilganda, asos qismda tovush o'zgarishi ro'y beradi: Masalan, sana, yasha angla kabi. Shu ko'rsatilgan o'zgarishlarning o'ziyoq o'zbek tilida ba'zi hollarda fuziya (fleksiya) elementlari ham mavjud ekanligini ko'rsatadi. TEST TOPSHIRIQLARI

1. Hozirgi o'zbek alifbosida nechta barf, nechta harflar birikmasi bor? A) 32 ta harf, 3 ta belgi; B) 29 ta harf, 4 ta belgi; D) 33 ta harf, 3 ta belgi; E) 33 ta harf, belgi yo'q; F) 26 ta harf, 3 ta harflar birikmasi. 2. So'zlarning birinchi harflaridan tuzilgan qisqartma otlar bo'g'inlarga ajratiladimi? A) ajratiladi; B) ba'zi so'zlarda ajratiladi; i D) ajratilmaydi; E) umuman ajratilmaydi; F) bilmayman. 5. Qo'shtirnoq noto'g'ri ishlatilgan qatorni toping. (&) «Paxtakor komandasi»; B) «0'zbekiston» jamoa xo'jaligi; D) «Turkiston» xususiy firmasi; E) «Til va adabiyot» instituti; F) «0'zbekiston ovozi» gazetasi. 6. Tire noto'g'ri qoilangan gapni toping. A) men — o'quvchiman; B) so'nggi pushaymon — o'zingga dushman;

D) ikki o'n besh — bir o'ttiz; E) B, D javoblar to'g'ri; F) A, B, D javoblar to'g'ri. 7. Asosdosh so'zlar to'g'ri ko'rsatilgan qatorni toping. A) paxtali, paxtachi, paxtazor; B) paxtakor, sholikor, tadbirkor; D) mardlik, vatanparvarlik, do'stlik; E) odamgarchilik, suvoqchilik, yog'ingarchilik; F) suvchi, suvsiz, suvarak. 8. Son — sana, shahar — shahri, men — mening kabi so'zlarda asosga qo'shimchalar qo'shilgandan so'ng tovush o'zgarishlarining qaysi turlari vujudga kelgan? A) tovush almashinishi; B) tovush tushishi; D) tovush almashinishi va tovush orttirilishi; (E% tovush almashinishi va tovush tushishi; Ft tovush almashinishi, tushishi va orttirilishi. 9. Qaysi qatorda -siz qo'shimchasi so'z o'zgartiruvchi vazifasida qoilangan? A) Odobni odobsizdan o'rgan; B) U bu gapdan xabarsiz edi; f|i, Siz — bebaho insonsiz; E) Suvsiz hayot bo'lmaydi; F) B, I) javoblar to'g'ri.

10. Qarsak so'zining asos qismini toping. A) qars; B) qarsa; D) qar; E) qarsak; F) ushbu so'z ma'noli qismlarga ajratilmaydi. 11. So'zning tub ma'nosini bildirib, ma'noli qismlarga bo'linmaydigan boiakka nima deyiladi? A) asos; B) o'zak; D) yasovchi qo'shimcha; E) kelishik qo'shimchasi; F) egalik qo'shimchasi. 12. -boy, -cha , -il, -sh ,-ish, qo'shimchalari vazifasiga ko'ra qanday qo'shimchalar sanaladi? A) so'z yasovchi; B) shakl hosil qiluvchi; D) so'z o'zgartiruvchi; E) A, B javoblar to'g'ri; (P) A, B, D javoblar to'g'ri. 13. Qaysi xususiyat bo'g'inga xos emas? A) har bo'g'inda bir unli tovushning boiishi shart; B) bo'g'in bir unli tovushdan iborat boiishi mumkin; D) undosh tovush bilan tugasa, yopiq bo'g'in hisoblanadi;

E) unli tovush bilan tugasa, ochiq bo'g'in hisoblanadi. |F)/har bir bo'g'inda kamida bir undosh boiadi. 14. Qaysi qatordagi so'zdan fei yasalganda asosda fonetiko'zgarish bo'lmaydi? A) son; sog'; ot; E) ong; F) yosh. 15. Qaysi javobda faqat tub so'zlar berilgan? A) oy, uzoq, koi; B) oyoq, yasha, taroq; D) bosh, boshqa, atamoq; E) kitob, tinch, boshliq; F) oftob, yoidosh, atirgul. 16. Qaysi javobda bir asosli so'zlar berilgan? A) son, sana, sanoq, sanchiq; B) burgut, burchak, burmoq; D) qand, qandil, qancha; C) E) bosh, boshla, burmoq; F) oy, oyna, oynak, oyim. 17. Tintuv so'zining asosini toping. Ђ> tint; B) tin; D) tinti; E) tintuv;

F) ushbu so'z ma'noli qismlarga ajralmaydi. 18. Yasama so'zlar berilmagan qatorni toping? A) qoiqop; B) o'yna; D) sotib olmoq; E) buzoq; F) A, B, D javoblar to'g'ri. 19. Men, sen olmoshlariga tushum va qaratqich kelishiklari qo'shimchalari qo'shilganda qanday hodisa yuz beradi? ^ tovush tushishi; B) tovush almashinishi; D) tovush o'zgarishi; E) hech qanday hodisa ro'y bermaydi; F) tovush orttirilishi. 20. Qaysi holatlarda qo'shma so'zlarning qismlari ajratib yoziladi? A) qo'shma so'zning qismlari bir-birini izohlasa; B) yangi ma'noni ifodalasa; D) qo'shma feilar doimo ajratib yoziladi; E) har ikki qismi turdosh ot bilan ifodalansa; F) a tovushi bilan tugagan feiga o tovushi bilan boshlanuvchiko'makchi fe'l qo'shilsa. 21. Juft so'zlar noto'g'ri yozilgan qatorni toping. A) aka-uka, opa-singil, ota-ona;

B) aql-u-xush, mehru-muhabbat, shirin-shakar; D) oq-u qora, ota-yu ona, dard-u alam; E) katta-katta, unda-bunda, baxt-u saodat; F) yor-do'st, qozon-tovoq, meva-yu-cheva. 22. Bosh harflar noto'g'ri yozilgan qatorni belgilang. A) «Orol» gazetasi, markaziy Farg'ona, katta Amu Kanali; B) «0'zbekiston» nashriyoti, «Ishonch» gazetasi; D) Olmaliq shahri, «Do'stlik» ordeni; E) Abu Ali ibn Sino, Oliy majlis; F) «Lola» atelyesi, «Navoiy» romani. 23. So'z bo'g'inlari to'g'ri ajratilgan qatorni toping. A) ko'n-gil, xalq, mard-lik, qu-vonch; B) ol-tin, si-ngil, sut-li, do'st-lik; D) ra-di-o, ar-ab-cha, xush-roq; E) traktor, mu-to-laa, qu-yosh; F) qat-tiq, dast-ur, da-raxt, kon-gress. 24. Urg'u natijasida ma'nosi farqlanadigan so'zlar qatorini toping. A) bogiar, atlas, ishchi, surma; B) mashq, togiar, ishlar, odam; D) bargi, oshiq, zavqlar, yaxshi; E) qoilar, bosma, nahor, timsol; F) olma, fizik, jamol, bahor.

25. To'g'ri yozilgan so'zlar qatorini toping. A) unutdi — unutti, eshitip — eshitib, bahor — bohor; B) sizmi — siz-chi, maxsad — maqsad; D) xush — hush, xil — hil, xol — hoi, uxlamoq — uhlamoq; E) siz-da — siz-a, menmi — men-a; F) A va D javoblar to'gri. 26. Imlo qoidalariga ko'ra qisqartma so'zlar to'g'ri yozilgan qatorni toping. A) BMT, MDH, ANavoiy, Z.M.Bobur; B) Toshyoiovchitrans, G'allabank, FAN; D) O'zMU, XXR, diametr, bioximiya; © Toshavtomash, B.T.T, I.T.I; F) UZFA, G.E.S, TAS, gidrogeologiya. 27. Sana, yasha, ata(moq) so'zlarining asos qismi to'g'ri ko'rsatilgan qatorni toping. A) son, yosh, ot; B) sana, yasha, ata; D) son, yasha, ot; E) sanamoq, yosh, ota; T3 son, yosh, ata. 28. Ogzi, ko'ngli, sanamoq so'zlari qanday yozuv asosida yozjlgan? fonetik yozuv; B) shakliy yozuv; D) morfologik yozuv;

E) grafik yozuv; F) differensial yozuv. 29. Morfologik yozuv asosida yozilgan qatorni toping. A) ko'm-ko'k, qizil, Nyu—York; B) qiyin, stadion, o'tga, qishloqqa; D) o'qibdi, aytibdi, tug'ildi; 'E) qip-qizil, fakultet, monolog; F) trolleybus, geologiya, pasport. MORFEMIKAGA OID TEST SAVOLLARI 1. So'zlarning morfologik tuzilishi, ularni eng kichik ma'noli qismlarga bo'lishning tartib-qoidalari tilshunoslikning qaysi boiimida o'rganiladi? A) morfologiyada; B) sintaksisda; D) fonetikada; E) morfemikada; F) leksikologiyada. 2. Morfemikaning o'rganish obyektiga qaysilar kiradi? A) asos qism, tushuncha, so'z; B) so'z yasovchi, forma hosil qiluvchi qo'shimchalar; D) asos qism, negiz, so'z yasovchi qo'shimcha, shakl yasovchi qo'shimcha, so'z o'zgartiruvchi qo'shimcha; E) shaxs-son, zamon, nisbat, fei; yV) asos qism, qo'shimchalar. 3. So'z yasovchi qo'shimchalar: A) yangi so'z yasamaydi;

B) gapda so'zlarni bir-biriga bog'laydi; ^ D) asosga qo'shilib yangi so'z yasaydi; E) B va D javoblar to'gri; F) so'z shakli yasaydi. 4. Mirzacho'llar obod bo'ldi gapidagi -lar qo'shimchasining ma'nosi qaysi qatorda to'g'ri berilgan? A) sof ko'plik; i^B) hurmat; D) kuchaytiruv; E) chama-taxmin; F) hudud-joy ma'nosida. 5. Asos qismning grammatik belgilari to'g'ri ko'rsatilgan qatorni toping. A) so'zning asl ma'nosini anglatadi; A) hech qanday grammatik belgini bildirmaydi; , D) qismlarga ajralmaydi; E) so'z yasash uchun asos vazifasini bajaradi; F) gapga qo'shimcha ma'no beradi. 6. Qo'shimchalarning aksariyati qaysi tamoyil asosida yoziladi? A) fonetik; B) shakliy; D) differensial; Y E) morfologik; F) to'g'ri javob yo'q. 7. Kelishik qo'shimchalari to'g'ri ko'rsatilgan qatorni toping. L A) 5 ta; B) 6 ta;

D) 3 ta; E) 4 ta; F) 2 ta. 8. -lik va -// qo'shimchalarining farqi to'g'ri ko'rsatilgan qatorni ko'rsating. ; « A) -lik ot va sifat yasovchi, -/A faqat, sifat yasovchi qo'shimcha; B) -lik Ot va ravish yasaydi; D) har ikkalasi sifat yasaydi; E) -lik sifat, -// ot yasaydi; F) -lik ot, -// sifat yasaydi. 9. YoHovchi so'zi ma'noli qismlarga to'g'ri ajratilgan qatorni toping. yA) yoi-ov-chi; B) yoiov-chi; D) yoiovchi; E) yo'-lov-chi; F) yo'-lovchi. 10. Madaniyat so'zi ma'noli qismlarga to'g'ri ajratilgan qatorni toping? A) madaniyat; B) mada-niyat; D) madan-iyat; QjEr) madan-i-yat; F) bu so'z ma'noli qismlarga ajiratilmaydi. INSHO HAQIDA UMUMIY MA'LUMOT

Savodxonlik darajasini tekshirishning sinalgan usullaridan biri INSHO sanaladi. Shu o'rinda insho va uning o'ziga xos xususiyatlari haqida biroz to'xtalib o'tishga to'g'ri keladi. Insho so'zi aslida arabcha so'z bo'lib, «paydo qilish», «ijod», «yuzaga keltirish», «yozuv», «sochma asar», «xat» singari ma'nolarni bildiradi. Insho quyidagi ikki bosqichni o'z ichiga oladi. 1. Inshoning qoralama (xomaki) nusxasini tayyorlash. 2. Uni oqqa ko'chirib yozish. Inshoning qoralama nusxasi ishning dastlabki bosqichi boiganligi uchun unda o'chirilgan, so'zlarning o'rni almashtirilgan, jumlalar tuzatilgan o'rinlarning boiishi tabiiy. Qoralama nusxadagi bunday tuzatishlar ish tek-shirilayotganda xato hisoblanmaydi va ular hisobga olin-maydi. Insho tekshiruvchi hatto ba'zi bir paytlarda oq nusxadagi jumlalarning g'alizligini aniqlashtirish maqsa-dida qoralama nusxaga uni solishtirishi, agar unda jumla to'g'ri tuzilgan boisa, oq nusxadagi xatoni hisobga olmas-dan ketishi ham mumkin. Bu esa amaldagi qoidalarga mu-vofiq boiadi. Qoralama nusxada ham insho uchun reja tuziladi. Fikrlar izchillik asosida, aniq va lo'nda shakllarda bayon qilinadi. Qoralama nusxani haddan tashqari bo'yab, inshoni o'ta e'tiborsizlik bilan yozish maqsadga muvofiq emas. Xomaki nusxani yozishda quyidagi holatlarga diqqatni qaratish tavsiya etiladi. INSHONING XOMAKI NUSXASINI TAYYORLASH UCHUN TAVSIYALAR 1. Qaysi mavzu bo'yicha insho yozishingizni puxta o'ylab oling. Nimalar haqida yozish lozimligi ustida bosh qotiring. 2. Insho mavzusiga oid materiallarni, masalan, yozuv-chi, uning hayoti va ijodi, yozgan asarlari, siz insho yoz-moqchi boigan asar va uning yozuvchi ijodida tutgan o'rni, asarning mavzusi va g'oyaviy yo'nalishlari, bosh qahramon-lari, asardagi voqealar, asar qahramonlarining xarakteri yuzasidan insho yozish uchun birinchi galda kerak boia-digan holatlarni eslang, so'ngra ularni qog'ozga tushira boshlang.

3. Insho bo'yicha eng ko'p ishlatiladigan so'zlarni yig'ib chiqing. 4. Insho mavzusini yoritish uchun o'zingizga ma'qul kelgan usulni tanlang. 5. Insho uchun reja tuzib oling va mazkur reja asosida insho yozishga kirishing. 6. Insho yozayotganda fikrlarning izchilligiga, insho ma-teriallarining aniq va lo'nda shakllarda berilayotganligiga alohida e'tibor berib boring. 7. Inshoning qoralama nusxasi tayyor boigach, uni diqqat bilan o'qib chiqing. O'qiyotganingizda quyidagi holatlarga e'tibor qiling. Insho mavzusi yetarlicha yoritilgan- mi? Inshoning mazmuni talabga javob bera oladimi yoki yo'qmi? Inshoda ortiqcha so'z va gaplar uchramaydimi? Agar shunday so'z va gaplarga duch kelsangiz ularni insho matnidan chiqarib tashlang, bo'sh ko'ringan o'rinlarni toi- diring. 8. Inshoning tiliga alohida e'tibor qiling. 9. Yozganlaringizni oqqa ko'chiring. Inshoning qoralama nusxasi but boigach, uni oqqa ko'chirish jarayonida amaldagi husnixat qoidalariga va in sho yozishning o'ziga xos tartibotlariga qat'iy rioya qilish kerak. Inshoning oq nusxasida o'chirilgan va ustiga yozib qo'yilgan joylar boimasligi lozim. Inshoning sarvarag'iga o'quvchining ismi-sharifi yoki unga aloqador boigan so'zlar amaldagi tartib-qoidalar asosida yozib qo'yilishi shart. Insho ustiga turli xil belgilar qo'yilmaydi. Agar talaba tomonidan maqsadli ravishda yuqoridagi qoidalarga amal qilinmagan boisa, bunday insholarga «qo-niqarsiz» baho qo'yiladi. Insho yozib boiingandan so'ng u o'quvchi tomonidan diqqat bilan o'qib chiqiladi va har ikkala nusxa sarvaraq bilan birgalikda o'quvchiga topshiriladi. O'quvchilarga belgilab berilgan insho mavzularidan tashqariga chiqish, insho mavzularini o'zboshimchalik bilan o'zgartirish, o'zlari xohlagan mavzu bo'yicha

insho yozish huquqlari berilmaydi. Inshoni baholash paytida oq nusxadagi mazmun va savodxonlik hisobga olinadi. INSHO YOZISH UCHUN ASOSIY YO'L-YO'RIQLAR O'quvchilarga insho yozish uchun 4 akademik soatdan iborat vaqt beriladi. Ular mana shu vaqt mobaynida tavsiya qilingan insho mavzularidan birini tanlab, mazkur mavzu bo'yicha o'zlarining fikr va mulohazalarini qoralab olish-lari kerak. Qoralama nusxa ustida obdon o'ylab, fikrlar ni-hoyasiga yetgach, qoralama nusxadagi matnni shoshmas-dan, chiroyli yozuv bilan oqqa ko'chirib yozish tavsiya etiladi. Insho mavzusini yoritishda iloji boricha tumtaroq so'z va iboralardan qochish, mujmal hamda noaniq fikrlar-ni bayon qilmaslik lozim. Sodda va ixcham so'zlardan, gaplardan foydalanish, bayon qilingan fikr va mulohazalarni dalillar bilan isbotlash inshoning qadr-qimmatini oshirish uchun xizmat qilishi tabiiy. Inshodagi fikrlar, albatta, xulosalanishi shart. Aziz o'quvchilar, inshoni yozish paytida quyidagi holatlarga e'tibor berib ketsangiz, bularning sizga foydasi tekkan boiar edi. 1. Tuzilayotgan jumlalarning lo'nda va aniq boiishiga alohida e'tibor berib borish kerak. 2. Insho mazmuni materiallarni bayon qilish uslubi bilan chambarchas bogiiq ekanligini hech qachon unutmang. 3. Insho mavzusi bilan bog'liq materiallarni bayon qilayot-ganingizda izchillikka qattiq rioya qiling. Insho mavzusiga aloqador shaxslarning nomlarini, badiiy asarlardan olingan parchalarni, tarixiy faktlarni, toponimik atamalarni yozish-da amaldagi imlo qoidalaridan kelib chiqqan holda ish ko'ring. 4. Inshoni yuksak savodxonlik bilan yozishga harakat qi ling. 5. Tinish belgilarning ishlatilish o'rinlariga diqqat qiling. Ularning shakllari aniq va ko'rinarli boisin.

6. Insho husnixat qoidalariga muvofiq ravishda yozilsin. Inshoning hajmi 4—5 sahifadan (varaq emas) iborat boisa, yetadi.O'ta ixcham shakllarda yozilgan yoki maz muni huda-behuda so'zlar bilan toidirilib yuborilgan cho'ziq insholar ishning umumiy bahosiga salbiy ta'sir qilishi mumkin. Har qanday insho quyidagi uch boiimdan iborat boiadi. Buni foiz nuqtayi nazaridan quyidagicha ko'rsatish o'rinlidir. Kirish Asosiy qism Xulosa 10-15% 70-80% 10-15% Foiz nuqtayi nazaridan inshodagi qismlar o'rtasida no-muvofiqliklar uchrasa, xususan, kirish va xulosa qismi kengaytirilib yuborilgan boisa-yu, asosiy qism o'ta tor bo'lib qolgan boisa, bu narsa inshoning mazmuniga jiddiy darajada putur yetkazishi mumkin. Inshoni baholayotganda, albat ta, bular ham hisobga olinadi. 7. Insho mavzusi aniqlab olingach, mazkur mavzudan kelib chiqqan holda insho rejasi tuziladi. Tuziladigan reja insho mazmunini o'zida toia-to'kis ravishda namoyon qilib turmog'i, u izchillik asosida mavzudan chetga chiqmagan holda tuzilmog'i darkor. Insho rejasi tuzib olingandan so'ng mavzuga har tomonlama mos keladigan muqaddima so'z(epigraf) tanlab olinadi. 8. Insho boshqalarga halaqit bermasdan, umumiy tar-tib-intizomga qattiq rioya qilgan holda yoziladi. 9. Tayyor yozilgan, trafaret usulidagi insholardan foy-dalanishga sira ham harakat qilmang.Ular sizni adashtira-di, fikrlaringizdan chalg'itadi. Yuqoridagi aytilganlarga rioya qilsangiz, o'z mulohaza-laringizni dadil va qo'rqmasdan bayon qilsangiz, Sizning yaxshi baho olishingizga biz kafolat bera olamiz. INSHO REJASI VA UNGA QO'YILADIGAN ASOSIY TALABLAR

Reja inshoning tarkibiy qismlaridan biri sanaladi. Den-gizda ketayotgan kemalar qirg'oqdagi mayoqqa qarab o'zlariga yoi belgilaganlari singari insho yozayotgan shaxs-lar ham maium bir reja asosida o'zlarining fikr va mulohazalarini qog'ozga tushira boshlaydilar. Yaxshi tuzilgan reja inshoning izchilligini ta'minlaydi, o'quvchi reja asosida qaysi fikrdan keyin qaysisini bayon qilishni aniq his qilib turadi. Har tomonlama o'ylab tuzilgan, o'zida insho mav-zusining hamma jihatlarini yaqqol aks ettirib turgan reja yarim insho demakdir. U inshoning nihoyatda ixcham, lo'nda shakllardagi o'ziga xos ko'rinishidir. Insho rejasi ikki xil: sodda va murakkab ko'rinishda boiadi. Odatda erkin va ijodiy mavzulardagi insholar yozilayot-ganda yoki aniq bir yozuvchining ijodiga baho berilayot-ganda sodda shakldagi insho rejalaridan foydalaniladi. Bun-da rejadagi har bir band ixcham va sodda gaplardan iborat bo'Iadi. Sodda shakldagi insho rejasi tuzilayotganda mav-zuga har tomonlama mos keladigan materiallardan, xalq maqollaridan va ibratli gaplardan, hikmatli so'zlardan foy-dalanish maqsadga muvofiqdir. Sodda ko'rinishlardagi reja namunalarini insho mazmu-nining nihoyatda ixchamlashtirilgan shakllari deyish ham mumkin, negaki, yaxshi tuzilgan sodda rejalar inshoning yo'nalishi, tarkibiy qismlari, mavzuning izchilligi haqida aniq bir tasawurlarni berishi turgan gap. SODDA KO'RINISHDAGI REJA NAMUNALARI Bunday tipdagi insho rejalaridagi tartib arab raqamlari bilan belgilanadi va ulardan keyin nuqta qo'yiladi. Namuna: «Do'st bilan obod uying...» Reja: 1. Do'stlik so'zining ma'nosini men qanday tushunaman? I. UO SI DOSllga K. 1111*11 lUMlgaiiua omaiaui.

3. Do'stlik, birodarlik insoniyatni taraqqiyotga yetaklaydi. Sodda ko'rinishdagi insho rejalari tuzilayotganda, undagi gaplar tarkibini 1), 2), 3) ... shaklida arabcha raqamlar bilan belgilash va ulardan keyin yopiluvchi qavsni qo'yish, shuningdek, ularni a), b), d) tarzida belgilash tavsiya etilmaydi. Tartibni belgilash-ning eng maqbul yoii arab raqamlarini qo'yib, ulardan so'ng nuqtani ishlatishdir. O'quvchilar tomonidan tuzilgan rejalarda undan keyin qanday tinish belgisini ishlatish kerakligi ham haligacha hal etilmagan masalalardan biridir. Sababi o'quvchilar «Reja» deb yozganlaridan so'ng ba'zan hech qanday tinish belgisini ishlatmaydilar, gohida esa undan keyin nuqta belgisini qo'yadilar. Shuningdek, rejadan so'ng ikki nuqtani ishlatish ham tez-tez uchrab turadi. Shu o'rinda «Mazkur holatning qaysinisi amaldagi qoidalarga to'g'ri keladi?» degan savolning paydo boiishi turgan gap. Hozirgi o'zbek adabiy tilining imlo qoidalaridan kelib chiqadigan boisak, ya'ni «Sar-lavhadan keyin hech qanday tinish belgisi ishlatilmaydi» , «Xabar, darak ma'nosidagi atov gaplarning oxirida nuqta qoilaniladi» degan qoidalarga asoslanadigan boisak, har uchala holatda ham to'g'ri va qonuniy yoi tutgan boiamiz. Biz mazkur tavsif-nomamizda «Izoh ma'nosidagi so'zlardan keyin ikki nuqta qo'yiladi» degan qoidaga rioya qilgan holda reja deb yozgandan keyin ikki nuqta ishlatishni (Reja:) ma'qul ko'rdik. Zero, har qanday reja umumlashtiruvchi so'z, uning ostidagi gaplar esa rejaning izohi, uning maqsadiga bo'ysunuvchi mantiqiy davo-midir. Eslatma: Yuqoridagi mavzular bo'yicha o'quvchining istak-xohishiga ko'ra murakkab ko'rinishdagi insho rejalari tuzish ham mumkin.

Insho yozilayotganda sodda ko'rinishdagi insho rejalari bilan bir qatorda insho mavzularining o'ziga xos xususiyatlaridan ke lib chiqqan holda murakkab ko'rinishlardagi insho rejalari ham tuzilishi kuzatiladi. Bunday tipdagi reja namunalari tuzilayotganda o'quvchilar insho mavzulariga alohida diqqat-e'tibor bilan yon-dashmoqlari lozim, chunki adabiy-badiiy va adabiy-ijodiy xarak- terlardagi insholarning aksariyati voqealarga boy, rang-barang tim-sollar galereyasiga ega boigan, g'oyaviy hamda badiiy jihatdan pishiq-puxta, mukammal asarlarning mazmuniga asoslangan boiadi. Bu esa insho yozilayotgan paytda o'ziga xos murakkab vaziyatlarni keltirib chiqarishi mumkin. MURAKKAB KO'RINISHDAGI REJA NAMUNALARI Murakkab ko'rinishdagi reja namunalari sodda rejalardan o'zining «Kirish», «Asosiy qism», «Xulosa» tarzida o'ziga xos tarkibiy qismlarga boiinishi bilan keskin farqlanib turadi. Bun dan tashqari, har bir qismning o'zi boiakchalarga boiinib keti- shi mumkin. Murakkab rejalarda tinish belgilarining qoilanilishi ham birmuncha e'tiborni jalb qiladi. Ko'rinib turibdiki, yuqoridagi insho rejalarida tinish belgilari ning ishlatilishi sodda ko'rinishdagi insho rejasiga qaraganda bir muncha murakkabroq. 1-mavzu: « _____________________ » Reja: Kirish. _________________________ . Asosiy qism: 1. ____________________________ . 2. _____________________________ . 3. _____________________________ .

Xulosa. _________________________ . Bunda tartib bildiruvchi 1, 2, 3 singari arab raqamlaridan va har bir gapdan so'ng nuqta belgisi qo'yish lozimligini hech qachon unutmaslik lozim. Agarda «Asosiy qism» dagi bandlarning tartibi a), b), d) kabi harfiy shakllar bilan belgilanib, ulardan keyin yopiluvchi qavs qo'yilsa, shunga muvofiq ravishda gaplarning oxiriga nuqtali vergul qo'yiladi. Oxirgi bandda kelayotgan gap bundan mustasno. Sxemasi: 2-mavzu: «__ ___________________ » Reja: Kirish. _____________________ Asosiy qism: a) _____________________________ ; b) _____________________________ ; d) _____________________________ • Xulosa. ___________________ _ _____ • Bundan tashqari insho rejalari yana ham murakkablashtirilib, «Asosiy qism» dagi arab raqamlari bilan belgilangan har bir band o'z ichida mayda boiakchalarga bo'lib yuborilishi mumkin. . Mavzu: «Nodira ijodiga tavsif* Reja: I. Kirish. Nodiraning adabiy merosi haqida qisqacha maiumot.

II. Asosiy qism: 1. Nodira ijodida chinakam insoniy tuyg'ularning ifodalanishi. 2. Shoira she'rlarida xalqparvarlik g'oyalarining aks ettirilishi. 3. Nodira — vafodor yor va sevimli ona. III. Xulosa. Nodira asarlarining tarbiyaviy ahamiyati. Xulosa qilib aytganimizda, insho rejasini tuzishda o'zbek tilining imlo qoidalariga rioya qilgan holda ish tutishni tavsiya qilamiz. O'rni kelganda shuni ham alohida ta'kidlashni istardikki, ayrim ro'znoma va oynomalarimiz, xususan, «Yosh kuch», «Mush-tum», «Guliston» jurnallarining tahririyati, «0'zbekiston Ada- biyoti va san'ati» haftanomasining jamoasi, «Turkiston» gazetasida-gi xodimlar, shuningdek, nashriyotlardagi mutaxassislar davr talablaridan kelib chiqqan holda ko'plab ruscha-baynalmilal so'zlarni etimologik (grafik) tamoyilda emas, fonetik tamoyilga ko'ra ular qanday aytilsa, yozuvda shunday shaklda bermoqdalar. Masalan, sex, aprel, sirk, oktabr singari. Bundan tashqari, nom-larning — atamalarning ishlatilishida xilma-xilliklar juda ko'payib ketdi. Bunday paytlarda o'quvchilarda «Qaysinisi to'g'ri: «Klassik adabiyotmi, mumtoz adabiyotmi?», «Samolyot deb yozsak to'g'ri boiadimi yoki tayyora?», «Internatsional o'rniga baynalmilalni qoilasak, tog'rimi?» degan qator savollarning paydo boiishi ta-biiy. Bu o'rinda tilimiz uchun qayg'urayotgan, uning obro'si uchun jon kuydirayotgan hamyurtlarimizning til borasidagi har qanday xatti-harakatlarini qoilab-quwatlasak arziydi, lekin ular tomonidan tavsiya qilinayotgan holatlar xali mutaxassislar tomo nidan imlo qoidalariga muvofiq ravishda qonunlashtirib berilganicha yo'q. Shuning uchun ham o'quvchilar o'z insholarida hozirgi imlo qoidalarimizdan chetga chiqqan misollarga murojaat eta-digan boisalar, buni alohida raqam bilan belgilab, so'ng varaq-ning pastiga izohlab ketishlarini, ya'ni ongli ravishda o'sha so'z yoki iboradan foydalanganliklari haqida belgi qo'yib yozishlarini so'rardik. Shundagina tekshiruvchi tomonidan bunday so'zlar xato

hisoblanmasligi mumkin, aks holda ikki o'rtada kelishmovchilik-lar kelib chiqishi mumkin. INSHOGA EPIGRAF TANLASH Odatda insho yozayotgan o'quvchi o'zining keng mulohaza-ga, teran fikrga, aniq bir dunyoqarashga egaligini anglatish uchun mavzuga har tomonlama mos keladigan, unga ohangdosh tarzda jaranglovchi hikmatli so'z hamda gaplardan, maqol va matallardan muqaddima (kirish) so'zi sifatida ustalik bilan foy-dalanadi. Epigrafning qo'yilishi ixtiyoriy, lekin qo'yilayotgan epigraf mavzuga g'oyaviy nuqtayi nazardan toia-to'kis ravishda mos kelmog'i lozim. Yaxshi topib yozilgan epigraflarning o'ziyoq o'quvchining qanday dunyoqarashga ega ekanligidan, uning bilim va malakalari oichovidan yaqqol dalolat berib turadi. Epigraflar uchun yuqorida aytib o'tganimizdek, xalq maqol-laridan, matal va hikmatli so'zlardan, buyuk kishilarning fikrlaridan, shuningdek, badiiy asarlardan olingan sitata (parcha) lardan foy-dalanish maqsadga muvofiqdir. Olingan epigraflarda aniqlik va qisqa-lik, lo'ndalik boimog'i darkor.Yarim yoki bir sahifalik epigraflar inshoning mazmuniga salbiy ta'sir ko'rsatishi tabiiy. Keltirilgan epigraflar imlo qoidalariga mos ravishda varaqning yarmidan oxiriga qarab yoziladi. Aksariyat holatlarda ular qo'shtirnoqqa olinmaydi, biroq undan so'ng epigraf olingan manba yoki muallifning ismi-familiyasi, albatta, ko'rsatilishi shart. Masalan: «Avaz O'tar ijodida ozodlik, ilm-fan va madaniyatning targ'ib qilinishi» degan mavzu uchun quyidagicha fikrni epigraf sifatida tanlash mumkin: Ilm baxt keltiradi (xalq maqoli) INSHONING ASOSIY MATNI USTIDA ISHLASH Inshodagi «Asosiy qism» ishning butun mazmunini, g'oyaviy uyg'unliklarini va yo'nalishlarini, o'quvchilarning dunyoqarashini, fikrlash doirasini o'zida yaqqol ifodalab turuvchi boiim sanaladi. Odatda, inshoning «Kirish» qismida yozuvchining hayoti va ijodi bo'yicha umumiy,

qisqa va aniq gaplarni bitish maqsadga muvofiqdir, shuningdek, bu qismda maium bir asarning yaratilish tarixi yoki g'oyaviy yo'nalishlari haqida ham yozilishi mumkin. Asosiy matnda esa o'quvchining maium bir insho mav zusi yuzasidan mulohazalari, fikrlari o'z aksini topmog'i darkor boiadi, shuning uchun ham insho yozayotgan shaxslarga o'zlari uchun aniq boimagan, mavhum mav-zular bo'yicha yozma ish yozish tavsiya etilmaydi. Shunisi qiziqki, aksariyat o'quvchilarimiz adabiyotimiz tarixida muhim o'rin tutgan mashhur asarlarni o'qimasdan turib ham ulardagi timsollar yoki asarning mazmuni haqida in sho yozishga kirishaveradilar. Natijada ular asarni yaxshi bilmaganliklari uchun ko'plab chalkashliklarga, noaniqliklarga yoi qo'yadilar. Bunday salbiy holatlarga duch kel- maslik uchun o'quvchilar birinchi navbatda darsliklardagi materiallardan yaxshi xabardor boiishlari lozim. Shundagina o'quvchilar inshoning asosiy qismida mavzu yuzasidan o'zlarida hosil qilingan bilim va ko'nikmalarni hech qiy- nalmasdan, batafsil bayon qila oladilar. Yozuvchining ijodi bo'yicha fikr va mulohazalar bildi-rilayotganda, timsollarga tavsif berilayotganda shoshma-shosharlik bilan ish tutish, chala fikrlarni bayon etish yaramaydi. Aytilayotgan fikrlar she'riy va nasriy parchalar bilan asoslangan taqdirdagina insho mazmuni risoladagidek boiishi mumkin. Har bir so'zni o'z o'rnida qoilash, og'zaki so'zlashuv uslubiga va shevaga xos so'zlardan qochish, adabiy til meVorlariga rioya qilish inshoning qimmatini oshiradi. ^SfcdCzJlayaigafl har bir gapda o'quvchining ijodkorligi, mustaqil fikrlashi barq urib turmog'i kerak. Inshoning «Xulosa» qismida esa o'quvchining insho mav zusi bo'yicha umumiy xulosalari, mazmunning hozirgi davr bilan bogiiq jihatlari, asarning

tarbiyaviy ahamiyati, tim-sollarning zamondoshlarimiz uchun namunaviy tomonlari haqida fikrlar yuritiladi. Xullas, insho yozish o'quvchidan birinchi navbatda bilim va malaka, e'tibor, mustaqil fikrlash hamda ijodkorlikni talab qiladi. INSHONI BAHOLASH ME'YORLARI Yozilgan insholarni baholashda Respublika taiim markazi tomonidan tavsiya etilgan yo'riqnomadan foydalaniladi. Insho mavzusi toia-to'kis ravishda, hech qanday imloviy xatolarsiz, izchillik asosida, yetarlicha faktlar yordamida ochilgan boisa, ishga ijodiy yondashish, mustaqil fikrlash yaqqol sezilib tursa, bunday insholarga «aio» baho qo'yiladi. Mazmuni o'ta yaxshi boigan, 1 ta imloviy va 1 ta ishoraviy xatolikka yoi qo'yilgan insholarga ham «aio» baho qo'yish mumkin. Insho mavzusi toiiq ochib berilgan boisa, ishda aniqlik ham da izchillik sezilsa, ijodkorlik ustun boisa, imloviy xatolarning nisbati ishoraviy xatolarga qaraganda ozroq, umumiy miqdori 6 tagacha boigan insholarga «yaxshi» baho qo'yish tavsiya etiladi. Insho mavzusi oxirigacha ochib berilgan boisa, lekin unda ayrim chalkashliklar, noaniqliklar uchrab tursa, ko'pi bilan 4 ta imloviy, 4 ta uslubiy, 2 ta ishoraviy, jami 10 ta xatosi boigan (imloviy, uslubiy, ishoraviy xatoliklarning nisbati o'zgarishi mum kin, biroq umumiy ko'rsatkich qat'iy qoladi) ishlarga «qoniqar-li» baho qo'yiladi. O'quvchi tomonidan mavzu yetarlicha yoritilmagan, qo'pol xatolarga yoi qo'yilgan boisa, fikrlashda noaniqliklar sezilib tursa, jumlalar bir-biri bilan bogianmasa, ijodkorlik sezilmasa, xatola r ning soni yuqoridagi nisbatlardan ortiq boisa, unday ishlarga «qonuqarsiz» baho qo'yiladi.Shuningdek, o'quv yurtlarining o'ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda yozilgan insholar sinov tariqasida «qoniqar-li» yoki «qoniqarsiz» deb baholanishi mumkin.

ILOVA

Похожие

Gapda so'zlarning o'zaro bog'lanishi. So'z brikmasi

Leksemaning semantik tarkibi

Semema va uning tarkibi

O‘zbek va rus tillarida so‘z tarkibi

Morfemika va so’z yasalishini o’qitish metodikasi