Синтактик алока ва унинг турлари. Тенг ва тобелик(эргашиш) алокаси - Лингвистика - Рефераты

Синтактик алока ва унинг турлари. Тенг ва тобелик(эргашиш) алокаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

85.5 KB

www.arxiv.uz Синтактик алоқа ва унинг турлари. Тенг ва тобелик(эргашиш) алоқаси Режа: 1. Синтактик алоқа ҳақида 2. Тенг алоқалар. 3. Тобе(эргаш) алоқалар хусусида 4. Хулоса.

www.arxiv.uz Маълумки , алоқа атамасининг ўзи грамматикада жуда кенг қўлланади : ва уни шаклий жиҳатдан сўз ва сўз формаларининг боғланиши мисолида , мазмунан бир сўз ёки гапнинг бир - бирига боғлана олиш имкониятларида яққол кўра оламиз . Алоқалар ўзига хос хусусиятларига кўра турли хил кўринишларда бўлиши мумкин. Жумладан,синтактик алоқа, семантик, структурал ёки боғли, эркин алоқа каби турларни ҳам ўз ичига қамраб олади. Шу ўринда алоқа ва муносабат тушунчаларининг бир биридан фарқли жиҳатларига ҳам эътиборни қаратмай иложимиз йўқ. Сабаби, биз уларга дарсларимиз давомида жуда кўп марта мурожаат қилишимизга туғри келади. Уларнинг изоҳли луғатларда берилган маъноларини қарайдиган бўлсак, жуда кўп бирини-иккинчиси билан тенгалаштирилгани ва ҳатто қориштирилганини ҳам кўрамиз. Аммо биз уларнинг барчасини келтириб фикрни чалғитиб ўтирмай, грамматик нуқтаи назардан асосий фарқланиш мезони сифатида шакл ва мазмунни ҳисобга олиб кўя қоламиз. Бундан англашиладики, алоқада асосан алоқага киритиш учун хизмат қиладиган шаклий воситалар(интонация ҳам шунга киради) назарда тутилади. Муносабатда эса алоқага киришган бирликларнинг белги, вазият, ҳолат, белги ва ҳаракат ёки нарса ва ҳаракатнинг бир-бирига ўтиши каби томонлари эътиборга олинади. Шунга кўра алоқанинг синтактик тури шаклий жихатларга таянади. Синтактик алоқада сўз бирикмаси ва гапни ҳосил қилувчи компонентларнинг ўзаро боғланиши ўрганилади. Анъанавий тилшуносликда ҳам "синтактик муносабат" ва "синтактик алоқа" терминлари фарқланади. Синтактик муносабат синтактик бирликлар ўртасидаги мазмуний синтагматик муносабатни,синтактик алоқа эса шаклий синтагматик муносабатнинг ифода томонини билдиради деб таъкидлайди А.Нурмонов. Маълум синтактик шаклнинг(гап бўлаги шаклининг) Бошқа синтактик шакл билан кетма-кет муносабати шаклий синтагматик муносабат саналади. Сўзларнинг грамматик муносабатга киришуви билан ҳосил бўлгансинтактик конструкция қўшилма саналади. Бу хилма-хил

www.arxiv.uz кўшилмаларнинг энг содда кўриниши икки мустақил сўздан тузилиб, унинг составидаги компонентларнинг ўзаро боғланиши бир(тобе) элементнинг иккинчи (хоким) элементга эргашиши формасида бўлавермайди. Сўзлар нок ва олма, анжир ва анор, ўқиди ва ёзди шаклида - бири иккинчисига тобеланмай, тенг холда боғланиши ҳам мумкин. Бу боғланиш моделлар шаклида от ва от, феъл ва феъл, от, от, феъл, феъл шаклларида сўз тизмаларини ҳосил қилади. Бунда компонентларнинг ҳуқуқи тенг даражада бўлади, хоким-тобелик алоқаси кўзга ташланмайди. Синтактик конструкциянинг компонентлари орасидаги боғланиш бу компонентлар орқали ифодаланган маъноларнинг (предмет, белги ва улар орасидаги муносабатни ифодаловчи маъноларнинг) боғланишини билдиради. Бу маънолар материал дунёнинг киши онгида акс этишидан туғилади. Ҳар қандай шаклий синтагматик алоқа маълум мазмуний синтагматик муносабатни ифодалайди ва бу икки муносабат бирлиги шакл ва мазмун диалектикасини акс эттиради. Масалан, эга ва кесмнинг шаклий муносабатидан ташкил топган мен келдим синтактик қурилмаси субьект ва предикатнинг мазмуний муносаба ни ифода қилади. (Субьект, предикат кабилар билан алоҳида танишамиз). Анъанага кўра,эга билан кесим гапнинг структур асосини ташкил қилади. Эга ва кесим муносабати минимал гап деб ҳам юритилади. қолган бўлаклар эса шу бўлаклардан бирига боғланиб, гапни ёйиқ тусга киритади. Шунга мувофик синтактик муносабат иерархиясини иккита сатҳга ажратиш ҳам мумкин! 1. Предикатив сатҳ (эга ва кесим муносабати). 2. Нопредикатив алоқалар сатҳи. Айтиш лозимки, бир тизимда келаётган сўз шакллар боғланиш ҳарактерига кура энг аввало ё хоқим тобелик муносабатида ёки тенглик алоқасида келиши мумкин. Шунинг учун дастлаб синтактик алоқа турларининг икки хил: а)тенгланиш; б)тобеланиш турлари мавжудлигини

www.arxiv.uz алоҳида таъкидлашимиз зарур.Буни қуйидаги жадвал орқали яна ҳам ёркинроқ куриш мумкин: !Сўзлараро синтактик алоқа !Тенгланиш! !Тобеланиш эргашиш !Сўз тизмаси! !Қўшма гап !! !Қисмлараро синт- !Кисмлар микдорига! ! ! !б-ли, б-сиз! ! алоқа ! кўра ! ! Нопредикат алоқа !! Предикатив алоқа ! ! сўз бир.маси !! гап ___ а)тенгланиш. Ҳар бир синтактик конструкция икки компонентли бўлади: сўз сўз(сўз бирикмасида ва содда гапда булар кенгайган ҳолатда ҳам бўла олади) ёки гап Қ гап (қўшма гап). Тенгланиш алоқасининг хусусиятларидан бири алоқанинг очиқ ёки ёпиқ бўлишидир. Ёпиқ алоқада икки компонент боғланган бўлади (Ҳаво ёқимли, лекин совуқроқ), очиқ алоқада бир қанча компонентлар боғланган бўлади (Баҳор. Майин шамоллар, тиниқ сувлар, тоза ҳаво, кўм-кўк осмон ...). Бунда компонентларнинг сони-миқдори мундарижа билан боғлиқ. Очик ва ёпик алоқалар,бу алоқалар натижасида хосил булган синтактик конструкциялар бир-биридан турли белгилар билан фарқланади: очиқ алоқаларни бириктирувчи боғловчилар, айирувчи боғловчилар; ёпиқ алоқаларни эса зидловчи боғловчилар ифодалайди. Ёпиқ алоқалар тобеланиш алоқаси билан умумий белгиларга эга. Масалан, улар икки компонентнигина боғлайди. Тенгланиш алоқаси-грамматик жиҳатдан тенг ҳуқуқли компонентларнинг алоқаси бўлиб, бунда: 1. уюшиқ бўлаклар; 2. қўшма гапнинг предикатив қисмлари; З. уюшмаган, бироқ бир хил функцияда келадиган бўлаклар(ажратилган изоҳловчилар) бир тизимда кела оладидар; Толиб ака, қоровул, кенгашга аъзо бўлиб кирди. Тенг муносабатдаги синтактик бирликлар кўпинча бир хил грамматик шаклда, бир хил синтактик вазиятда туради ва бир

www.arxiv.uz хил сўроқка жавоб бўлади. Ўзаро тенг боғловчилар, санаш оҳанги ва тенг боғловчи вазифасидаги бошқа воситалар ёрдамида боғланади. Масалан: Олимлар, фозиллар, шоирлар шаҳри. (У). Ўзаро тенг муносабатда бўлган синтактик шакллар бошқа бир умумий синтактик шакл билан тобе муносабатда бўлади. Яъни: Олимлар, фозиллар, шоирлар шаҳри. Айрим тилшунослар ўзаро тенг муносабатда бўлган синтактик бирликлар ўртасида шаклий боғланишнинг мавжудлигини инкор қиладилар. А.М.Пешковский фикрича, Салим, Карим, Халим келишди каби қурилмаларда Салим, Карим, Халим бўлаклари битта келди бўлаги устидан ҳокимлик қилиш туфайли ўзаро боғланади. Аслида эса уюшиқ бўлаклар ўртасида шаклий боғланиш йўқ, улар биргаликда келди бўлаги билан алоқага киришади. Т.П.Ломтев уюшиқ бўлаклар ўртасида мазмуний муносабат мавжудлигини эътироф этади. Унинг таъкидлашича, уюшиқ бўлаклар ўртасида шаклий муносабатнинг йўқлиги бу сўзлар орқали ифодаланган предметлар ўртасида муносабатнинг йўқлигини билдирмайди. Предметлар ўртасида муносабат бор: бу муносабат уюшиқ бўлаклар орқали ифодаланган предметларнинг бир хил ҳолатдаги муносабатидир. Уюшиқлик муносабати ифодаланмиш муносабатини акс эттирганлиги туфайли унга сўз шакллари ўртасидаги алоқа тури сифатида қаралиши мумкин эмас. Лекин уюшиқ бўлаклар бир хил вазиятдаги синтактик бирликларнинг шаклий жиҳатдан маълум боғловчи воситалар (тенг богловчилар ва санаш оханги) ёрдамида боғланиши бўлганлиги сабабли, улар ўртасидаги шаклий синтагматик муносабатни инкор қилиб бўлмайди. Демак, тенг сўзли бирикишларда икки ва ундан ортиқ сўз мустақил грамматик-семантик жиҳатдан ўзаро тенг муносабатга киришади. Тенг сўзли бирикманинг таркибига кирган сўзлар бирикма доирасида ҳамда гап ичида ҳам алоҳида-алоҳида тушунчани англатади. б)тобеланиш (эргашиш) муносабатидаги алоқа. Суз бирикмалари

www.arxiv.uz одатда, бир сузнинг иккинчисига мазмун ва грамматик жиҳатдан эргашиб, ҳоким-тобелик муносабатига киришишидан ташкил топади. Икки ва ундан ортиқ мустақил сўзларнинг ҳоким-тобелик муносабати дан ташкил топадиган бундай бирикмалар тобе(эргаш) боғланиш дейилади. Маълумки, тенг сўзли бирикмаларда компонентларнинг бирикиши, боғланиш даражаси эргаш сўзли бирикмаларга қараганда кучсиз, гап қурилишидаги роли пассив бўлди. Эргаш сўзли бирикмаларда компонентларнинг бири тобе, иккинчиси хоқим саналади: бундаги ҳоким- тобелик қўшилишнинг характеридан: Бошқарувчи сўзнинг семантикаси, сўз формаси ва сўз тартибидан англашилиб туради. Тобе сўзли бирикманинг тобе компоненти бош компонентнинг маъносини аниқлайди, изоҳлайди, тўлдиради. Бош компонент грамматик жиҳатдан ҳоким ҳолатда бўлади. Масалан, Оққўрғоннинг анжири, -бош компонент -анжири, китобни севмоқ- бош компонент севмоқ, тез гапирмоқ -бош компонент гапирмоқ. Бирикмалардаги бош компонентларнинг маънолари, ўринга хослик, обьект, актив ва пассив белгилар жиҳатидан аниқланган, конкретлаштирилган, тўлдирилган. Ҳоким-тобеликни белгилашда компонентларнинг фақат ички маъно томони асос қилиб олинмайди. Акс ҳолда Навоийнинг ғазали (Газал Навоийники), Каримнинг ўғли(ўғил Каримга қарашли), дарахтнинг барги (барг дарахтники) каби бирикмаларда аниқ- ловчи компонент ҳоким,аниқланмиш компонент тобе ҳисобланган бўлар эди. Ҳолбуки, грамматика тил фактларини ўрганаётганда, унинг формасини, грамматик маъносини ҳам ҳисобга олади. Гапдаги айни бир сўз бошқа бир сўз учун ҳоким, иккинчиси учун эса тобе бўлиб келиши мумкин. Масалан, Навоийнинг ғазалини ўқиди гапида ғ а з а л сўзи Навоийнинг ғазали бирикмасида ҳоким, ғазалини ўқимоқ бирикмасида эса тобе. Эргаштирувчи воситалар(келишик, кўмакчилар) билан шаклланган тобе компонентлар бу воситаларни ҳоким сўз талаби билан

www.arxiv.uz қабул қилади. Масалан: сизни кўрмоқ, сизга айтмоқ, сиздан олмоқ, сиз билан бормоқ, сиз учун олмоқ каби. Конпонентлар ички маъно якинлиги туфайли муносабатга киришганда, ҳоким-тобеликни кўрсатувчи формал кўрсаткич бўлмайди. Бундай ҳолда бирикманинг семантикасидан билиб олиш мумкин: чиройли китоб-белги китобга оид, тез юрмоқ-белги ҳаракатга оид. Ҳоким-тобеликни аниқлашда сўз тартиби ҳам катта роль ўй найди. Ўзбек тилида кўпинча тобе компонент ҳоким компонентдан олдин келади: хушбичим кўйлак, китобдан ўқимоқ. Баъзан поэтик асарларда стилистик талаблар билан компонентларнинг одатдаги ўрни алмашиб қўлланади: Ватаним менинг, гулистоним менинг ҳоким-тобе). Баъзан тартибнинг ўзгариши билан сўз бирикмаси гапга айланиб қолиши мумкин: тиниқ осмон - Осмон тиниқ. Эргаш сўзли бирикмаларда тобе компонент баъзан уюшиб ёки кенгайиб, ёйиқ шаклда келиши мумкин. Бирикманинг бундай шаклланиши ҳам ҳоким компонинт талаби билан бўлади, ҳоким вазиятдаги сўз бир неча уюшиқ компонентларни ўзига тобелантириб келади: ақлли, ўқимишли ва гўзал қиз, ширин сўз одам ва ҳ.зо. Бу хил бирикмалардаги тобе компонентлар булинмас, яҳлит бирлик сифатида бош компонентга боғланади. Бирдан ортиқ бўлинмас бирикмалар уюшиб ҳоким сўзга боғланиб келиши ҳам мумкин: узун бўйли, қора қош йигит, сурнай почали шим кийган йигит. Бирикма таркибидаги элементларнинг ҳоким-тобелиги абсолют ёки нисбий бўлиши мумкин. Бирикма икки компонентли бўлса, ҳоким-тобелик абсалют бўлади: меҳрибон она, она-абсолют ҳоким. Бирикма иккидан ортиқ компонентли бўлса, компонентлар орасидаги ҳоким-тобелик муносабати нисбий бўлади: халқимиз меҳнатининг туганмас дурдоналари. Бу ерда дурдоналари - абсолют ҳоким, халқимиз - абсолют тобе, туганмас - абсолют тобе, меҳнатнинг нисбий ҳоким; бу сўз халқимиз компонентига нисбатан - ҳоким, дурдоналари компонентига нисбатан-тобе. Бу каби муносабатларда тобе вазиятдаги синтактик шакл ҳоким вазиятдаги синтактик шаклнинг "бўш

www.arxiv.uz ўринлари" ни тўлдиради, унинг шаклий ва мазмуний кенгайтирувчиларини юзага чиқаради. Ҳозирги тилшуносликда гап бўлаклари иерархиясида фақат кесимнинг энг муҳим бўлак, гапнинг структур асоси деб қаралиши гапни ташкил этувчи синтактик элементлар ўртасидаги синтактик алоқалар ҳарактерига ҳам таъсир қилади. Ҳар қандай гап предикат ва унинг аргументлари муносабати бирлиги сифатида қаралар экан, предикат ва унинг аргументлари ўртасидаги синтакти муносабатлар тушунчаси ҳозирги тилшуносликда морфологик муносабатлар типларининг Бошқарув, мослашув,битишув каби таҳлили орқали эмас, балки валентлик тушунчаси орқали белгиланади. Синтактик алоқа реаллашган валентлик сифатида қаралади.Кейинги йилларда валентлик назарияси ўз муаммоси жиҳатидан тилшуносликда алоҳида соҳа сифатида ажрала бошлади. Бу термин аслида 1948 йилда С.Д.Кацнельсон томонидан қўлланилган эди. У сўзнинг гапда маълум тарзда реаллашиши ва бошқа сўз билан маълум комбинацияга киришиши хусусиятини унинг синтактик валентлиги ҳисоблайди. С.Д.Кайнельсон билан бир вақтда, аммо ўзи мустақил ҳолда француз тилшуноси Л.Теньер ҳам 50-йилларда тобелик грамматикаси доирасида валентлик назариясини ишлаб чиқди. Унинг бу назарияси жаҳон тилшунослигига кенг тарқалди, янги-янги тадқиқотлар вужудга келишига туртки бўлди. Тенъер ўз грамматикасида гапни структур жиҳатдан таҳлил қилиш жараёнида унинг структур асоси сифатида феълга таянди. Феъл валентлиги назарияси гапнинг вербоцнтрик концепцияси натижасидир. Бунга кўра гап структурасини предикат(кўп ҳолларда феълдан ифодаланган) белгилайди ва у ўзига мувофиқ категориал белгиларга ўрин очади. Гапнинг барча компонентлари феъл-предикат валентлиги муносабатига кўра у билан боғлиқ аргумент, актант, агенс, локалис, кенгайтирувчилар каби терминлар билан бир-биридан фарқланди.

www.arxiv.uz Валентлик назариясининг мукаммаллашишида немис тилшуноси Г.Хельбиг катта рол уйнади. У немис тили материаллари асосида феълнинг валентлик моделларини ишлаб чикди ва "Немис тилидаги феъллар валентликлари ва дистрибуцияси лугати" ни тузди. Дастлаб валентлик назарияси валентлик табиатини турлича хал киладиган икки йуналиш-форма ва семантик йуналишга ажралди. Кейинги даврларда бу икки йуналиш орасида узаро якинлашиш, суз шакл ва суз лексик маъноси валентликлари уртасидаги муносабатнинг мавжудлигига эътибор берилмоқда. Хозирда валентликнинг асосан икки тури синтактик (конфигурацион) ва семантик турлари куп тилшуносларга яхши таниш. Синтактик валентлик - маълум мустакил сузнинг Бошқа мустакил суз билан бирика олиш имконияти ва семантика билан ҳам боглик. Семантик валентлик лексемалар уртасидаги турли синтагматик муносабатларни курсатади. Масалан, узбек тилида "сайрамоқ" лексемаси кушларнинг овоз чиқурғурши маъносини ифодалайди. Шунинг учун у факат кушлар сузи билан боғлана олади. Аммо у "куп гапириш" маъноси билан "одам" классига кирувчилар билан ҳам бирикади. Бу сайрамоқ лексемасининг семантик валентлигидир. Хулоса тарзида яна шуни ҳам таъкидламоқчимизки, тобелик асосидаги синтактик алоқанинг йуналишига кура улар иккига булинади; а)икки томонлама алоқа (координация). б)бир томонлама алоқа (субординация). Икки томонлама алоқада икки синтактик шакл узаро икки томондан боғланади, яъни ҳам чапдан унгга қараб, ҳам унгдан чапга қараб. Ҳар икки синтактик шакл богловчи восита олади. Бундай алоқада синтактик шаклнинг бирини хоқим, иккинчисини тобе деб булиайди. Тобеланишнинг бир йуналишида хоқим кисм, Бошқа йуналишида тобе вазиятни эгаллайди. Маслан, менинг каламим типидаги караткич ва каралмиш алоқасида каратувчи караткич келишиги, каралмиш эса каратувчининг шаклига мувофик равишда I шахс эгалик

www.arxiv.uz кушимчасини олиб, узаро боғланади. Бундай боғланишда бир томондан, каратувчи каралмишнинг узига мос эгалик шаклларидан бирида келишини, иккинчи томондан, каратувчини караткич келишигида келишини талаб килади. Ана шу хусусиятларини хисобга олиб айрим муалллифлар бундай алоқани тенг алоқадан ҳам, тобе алоқадан ҳам фарклашни маъкул курадилар ҳамда синтактик алоқанинг алохида бир тури деб, тобедош алоқа, муносабатдорлашиш терминлари билан юритилишини тавсия киладилар. Биз эса бу алоқани мувофиклашув термини билан юритилишини максадга мувофик деб биламиз. Валентликда ҳам кординатив алоқа бор, буни ўрганиш алоҳида тадқиқотни талаб қилади.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар: 1. А . Гуломов . М . Асқарова . Ҳозирги ўзбек адабий тили . Синтаксис. Тошкент. Ўқитувчи. 1887 йил. 2. Г.Абдураҳмонов. А.Сулаймонов. X .Холиёров. Ж.Омонтурдиев. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. Тошкент. Ўқитувчи. 1979 йил. З. Н.Маҳмудов. А.Нурмонов. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. Тошкент. Ўқитувчи. 1995 йил. 4. Чеснокова Л.Д. Связи слов в современном русском язўке. Москава. Просвешение. 1980. 5. Ш.Акрамов. Ўзбек тилининг гап қурилишида тўлдирувчи ва ҳол. Валентлиги аспектида. (Номз.дисс.си) Тошкент. 1997 йил. 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Синтактик алока воситалари. Формал, лексик-грамматик ва позицион муносабатлар

Боғловчисиз шаклланган тенг компонентли мураккаб синтактик қурилмалар деривацияси

БОҒЛОВЧИСИЗ ШАКЛЛАНГАН ТЕНГ КОМПОНЕНТЛИ МУРАККАБ СИНТАКТИК ҚУРИЛМАЛАР ДЕРИВАЦИЯСИ

Соний парадигма ва унинг турлари

Узга гап ва унинг турлари