Қўшма гапларда синонимия ҳодисаси ва унинг матнда намоён бўлиши - Лингвистика - Рефераты

Қўшма гапларда синонимия ҳодисаси ва унинг матнда намоён бўлиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

300 KB

Қўшма гапларда синонимия ҳодисаси ва унинг матнда намоён бўлиши Режа: 1. Бириктириш мазмунини ифодаловчи қўшма гаплар синонимияси 2. Айириш мазмунини ифодаловчи қўшма гаплар синонимияси 3. Зидлаш муносабатини ифодаловчи қўшма гаплар синонимияси 5. Пайт муносабатини ифодаловчи қўшма гаплар синонимияси 6. Шарт муносабатини ифодаловчи қўшма гаплар синонимияси 7. Сабаб-натижа муносабатини ифодаловчи қўшма гаплар синонимияси

Синонимия ҳодисаси тилнинг бойлигини кўрсатувчи омиллардан бири бўлиб, муҳим прагматик категориялардан бўлган экспрессивлик ва эмоционалликни ифодалаш учун аҳамиятлидир. Айни пайтда, бу ҳодиса тилнинг коммуникатив алоқа ҳамда эстетик ва услубий вазифаларини амалга ошириш учун ҳам ғоят муҳим имкониятдир. Синонимия ҳодисаси доирасида қараладиган синтактик синонимия анча кенг тарқалган алоҳида нутқий ифода воситаси саналиб, қўшма гаплар синонимияси масаласи ҳам унинг таркибида ўрганилади. Ўзбек тилшунослигида қўшма гаплар синонимияси масаласи анча ўрганилган. Қўшма гаплар синонимияси деганда, бир турдаги қўшма гапларнинг турли конструкцияда тузилиши ёки ҳар хил турдаги қўшма гапларнинг мазмунан уйғунлашуви тушунилади 1 . Тадқиқотчиларнинг таъкидлашича, синтактик синонимияда ўзаро синонимик муносабатга киришаётган қурилмалардаги умумий мазмун сақланади. Фарқ фақат мазмун оттенкаларида ва гап қурилишида бўлиб, содда гап қўшма гапга айланиши ёки аксинча бўлиши мумкин. Шунингдек, содда ёки қўшма гапнинг бир тури иккинчи турга айланади 2 . Бадиий асарлар матнида қўлланган қўшма гаплар синонимияси қаторига кирувчи тузилмаларни бир неча гуруҳларга ажратиб таҳлил қилиш мақсадга мувофиқдир. Бириктириш мазмунини ифодаловчи қўшма гаплар синонимияси Бириктирув муносабатини ифодаловчи қўшма гап қисмларида ифодаланган воқеа-ҳодиса бир пайтда ёки кетма-кет рўй бериши мумкин. Бундай мазмуннинг юзага чиқишини, масалан, Ойбекнинг «Навоий» романи матнида учрайдиган қуйидаги мураккаб синтактик қурилмаларда кўриш мумкин: 1 Абдуллаев А. Ўзбек тилида экспрессивлик ифодалашнинг синтактик усули. –Тошкент: Фан, 1987. – 88 б. 2 Мамажонов А. Қўшма гап стилистикаси. – Тошкент: Фан, 1990. – 111 б.; Махмудов Н. Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1995. – 228 б.

Лисони й қолип М и с о л л а р Р , Р Шоир кўзлари юмуқ ҳолда завқ билан чертар, қиллар ҳаётнинг, кўнгилнинг пинҳон оҳангини садоларнинг фусункор тили билан сайратар эди... (Н.). Р ва Р Бу – подшонинг саройи эди ва дарвоза ёнида беклар, катта мансабдорлар, қуролли сипоҳилар ҳар вақтдагидан кўпроқ кўринди (Н.). Р, ҳам Р Ақлга бой, ҳам эл-улус орасида обрўси баланд (Н.). Р –да , Р Бир неча қадам қолганда, уйнинг ҳайбатига ярашмаган кичкина эшик очилди-да, шакли ажойиб кўзачани кўтариб, бир киши чиқди (Н.). Р- оқ , Р Шоир узангига оёқ қўйиб, ўзини эгарга олишга улгурмасданоқ, от аста юриб кетди (Н.). Кўриниб турибдики, бириктириш мазмуни боғловчисиз қўшма гапда ҳам, боғланган қўшма гап таркибида ҳам бир хилда мавжуд бўлади. Бириктириш мазмуни ифодаланган боғловчисиз ҳамда боғловчили қўшма гаплар тузилиши билан фарқланса-да, уларда бир хил воқеа-ҳодисалар ифодаланиб, ўзаро синонимик қатор ҳосил бўлади. Масалан: Эрталаб хастанинг ҳоли яна оғирлашди, кўп ўтмасдан ўлим ўз оғушига тортди (Н.) - боғловчисиз қўшма гап; Эрталаб хастанинг ҳоли яна огирлашди ва кўп ўтмасдан ўлим ўз оғушига тортди - боғланган қўшма гап; Чунки ёш боланинг баҳодирлиги, ақли ҳаммага тарқалган, ҳамманинг юрагида унга чуқур муҳаббат уйғотган эди (Н.) - боғловчисиз қўшма гап; Чунки ёш

боланинг баҳодирлиги, ақли ҳаммага тарқалган ва ҳамманинг юрагида унга чуқур муҳаббат уйғотган эди – боғланган қўшма гап. Мазкур боғловчисиз ҳамда боғланган қўшма гапларни «формал жиҳатдан эргаш гапли қўшма гап ҳолида ҳам кўллаш мумкин» 3 : Эрта лаб хастанинг ҳоли яна оғирлашиб, кўп ўтмасдан ўлим ўз оғушига тортди. Чунки ёш боланинг баҳодирлиги, ақли ҳаммага тарқалиб, ҳамманинг юрагида унга чуқур муҳаббат уйғотган эди. Боғловчисиз қўшма гаплар боғланган қўшма гаплардан, биринчидан, гаплар ўртасидаги мазмуний алоқани аниқ ифодалаши билан, иккинчидан, бевосита табиийлиги, кўпроқ экспрессивлиги ва сўзлашув нутқида кенг қўлланиши билан фарқланади. Бириктирув муносабатини ифодаловчи синтактик қурилма таркибидаги қисмлар миқдори чегараланмаган (очиқ структурали) бўлади. Масалан: Одамлар йиқилди, қиличлар синди, эгасиз отлар, эгарлари қийшайган, жиловлари оёқларига ўрашган ҳолда, кўзларини чақчайтириб пароканда кезардилар (Н.). Санаш интонацияси икки қисмли синтактик қурилмага нисбатан кўп қисмли синтактик қурилмада яққолроқ сезилади. Қўшма гапни ташкил этган гаплардан англашилган мазмун заминидаги воқеа бир пайтда ёки биргаликда рўй беради. Бу турдаги қўшма гап қисмларининг кесимлари бир хил замон шаклида бўлади. Бу ҳолат гаплар орасидаги тугал мазмуний ва шаклий параллеллик, яқинлик, ўхшашликдан далолат беради. Масалан: Султонмурод дўстини табассум билан тинглаб, Ҳиротнинг баҳорда тоза ҳусн билан яшнаган ажойиб манзараларига суқланиб қарар, шодликдан, ҳисларнинг шўхлигидан кўкси тўлиб тошарди (Н.); Унда-мунда маст қийқириқлар ва посбонларнинг яримта-юримта овозлари эшитилиб қолади, унда-мунда ҳовлилардан жафокаш аёлларнинг чиғириқ ва чархларининг якнасак садолари тунги жимжитликда мўнг билан учади (Н.). 3 Мамажонов А. Қўшма гап стилистикаси. – Тошкент: Фан, 1990, 74-б.

Ҳозирги пайтда рўй берадиган воқеа-ҳодиса, белги-хусусиятни ифодаловчи боғловчисиз қўшма гапларда ёлғиз пайт мазмун муносабати ифодаланиб қолмай, бошқа маъно оттенкалари ҳам англашилади. Бу ҳол, кўпинча, қўшма гап таркибий қисмлари кесимларининг турли шаклда бўлиши натижасидир 4 . Қуйидаги боғланган қўшма гапда қисмлардаги воқеа, ҳодисалардан бирининг бошқаси учун сабаб бўлиш маъноси мавжуд: Бир тўп асир, кўпроқ аскар бошлиқлари шу топдаёқ ўлдирилди ва шу топдаёқ карнай-сурнайлар янграб, ғалаба шодиёнаси жанг қизғини ҳали сўнмаган тўзонли кўкни титратди (Н.). Шунингдек, тенг боғловчилар вазифасида қўлланувчи – у(ю), -да юкламалари ёрдамида ҳосил бўлган боғланган қўшма гапларда воқеа- ҳодисаларнинг турли пайтда бажарилиши, воқеа-ҳодисалардан бирининг бошқаси учун сабаб бўлиши, ўзаро зидланиши, ўзаро қиёсланиши ва ҳ.к. маънолар ифодалана олади 5 . Айириш мазмунини ифодаловчи қўшма гаплар синонимияси Айирув муносабати фақат айирув боғловчили қўшма гапларда шаклланади, шунинг учун у боғловчисиз ва эргашган қўшма гаплар билан синонимияни ҳосил қилмайди. Масалан : 4 Ўзбек тили грамматикаси. 2-том. Синтаксис. – Тошкент: Фан, 1976, 303-б. 5 Розиқова Г. Ўзбек тилида синтактик полисемия. НДА . – Тошкент , 1999 , 17-б.

Лисоний қолип М и с о л л а р Р, ё Р У мусиқий тинглайди ё ўзи чалади (Н.). Ё Р, ёки Р Ё подшо бирор ерга чиқади, ё элчи келиши кутилади (Н.). Дам Р, дам Р Дам шодликдан болаларча қувонади, дам қўрқинч ўйларга ботиб юраги ўйнаб кетади (Н.). Гоҳ Р, гоҳ Р Майдонда гоҳ шовқин тинар, гоҳ ғулғула фалакка етгандек туюлар эди (А.ё.) Р, ё бўлмаса Р Балки ҳозир Дилдорни осаётгандирлар, ё бўлмаса уни қийнамоқдалар, ё бўлмаса азамат шериклари зиндонга босқин ясашга мажбур бўлиб, бари қирилдими (Н.). Н.И.Формановская айирув мазмунли қўшма гаплар фақат ўз доирасида синонимияни ҳосил қилиши ҳамда гапда ўхшаш ва фарқ қилувчи айирувчи боғловчилар қўлланилишини таъкидлайди 6 . Олима айирув мазмунини ифодаловчи қўшма гаплар бошқа қўшма гап турлари билан синтактик синонимияни ҳосил қилмаслигини таькидлаган ҳолда, яна у бир тур доирасида синоним бўлиб келгани ҳолда айирув боғловчиларнинг бири ўрнида бошқасининг қўлланишини назарда тутган. Айирув мазмунли боғланган қўшма гаплар умумий тузилишига кўра бириктирув мазмунли боғланган қўшма гаплар билан ўхшаш хусусиятларга эга: айирув боғловчили боғланган қўшма гапларда ифодаланган воқеа, ҳодисалар саналади (фақат кетма-кетлик); шунингдек, бундай қўшма гаплар очиқ структурали бўлади, яъни қўшма гап қисмлари миқдори чегараланмаган бўлади. 6 Формановская Н.И. Стилистика сложного предложения. – Москва: Наука, 1978. – 134 с.

Айирувчи боғловчилар якка, такроран ҳамда гап бошида қўлланиши мумкин: У мусиқий тинглайди ё ўзи чалади (Н.). Дам шодликдан болаларча қувонади, дам қўрқинч ўйларга ботиб юраги ўйнаб кетади (Н.). Қиличбоз йигитларнинг юраклари тошиб, қўллари қичиб, жангни қўмсар, бўронли кунларни кутиб сабрсизланардилар. Гоҳ душман уларнинг кўнглини юпантириб қўярди (Н.). Мазкур шаклдаги қўшма гапларда воқеа-ҳодисалардан биттасининг рўй бериши кутилади ва бу оттенка (маъно)нинг ифодаланишида ё, ёки боғловчиларининг ўрни бўлиб, бундай синтактик қурилмалар, асосан, икки қисмдан иборат бўлади ҳамда предикатлари ҳозирги-келаси, ўтган замон феъллари билан ифодаланади. Масалан: Ё подшо бирор ерга чиқади ёки элчи келиши кутилади (Н.). Баъзи айирув мазмунли боғланган қўшма гап қисмлари сўроқ гаплар қолипига эга бўлиб, унда гумон, шубҳа, ишонмаслик маьнолари ифодаланади: Балки ҳозир Дилдорни осаётгандирлар, ё бўлмаса уни қийнамоқдалар, ё бўлмаса азамат шериклари зиндонга босқин ясашга мажбур бўлиб, бари қирилдими (Н.). Мазкур гапда ё бўлмаса айирув боғловчиси қўлланган бўлиб, унда айирув билан бирга шарт маъноси ҳам мавжуд 7 . Шунингдек, бу қўшма гапда гумон, ишончсизлик маъносининг ифодаланишида ё боғловчиси билан бирга синтактик қурилма таркибида қўлланган балки лексик бирлиги ҳамда –дир элементи ҳам муҳим аҳамият касб этади. Юқорида таҳлил этилган қўшма гаплар таркибидаги ё, ёки, ё бўлмаса боғловчилари оғзаки нутққа хосланган. Грамматик формаси ё... ёки, ё бўлмаса бўлган боғланган қўшма гаплар очиқ структурали гаплар бўлиб, шу жиҳати билан бошқа айирувчи боғловчилар грамматик формаси бўлган 7 Нурмонов А., Махмудов Н., Ахмедов А., Солихўжаева С. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. – Тошкент: Фан, 1992, 203-б.

боғланган қўшма гаплардан фарқланади. Бундай гаплар структурасида тўрттагача компонент иштирок этиши мумкин 8 . Гоҳ Р, гоҳ Р; дам Р, дам Р лисоний қолипли боғланган қўшма гаплар қисмлари асосан иккитадан ташкил топади ва унда ифодаланган воқеа, ҳодисалар кетма-кет рўй беради. Бундай тузилишдаги боғланган қўшма гаплардаги воқеа, ҳодисалар бириктирув боғловчили боғланган қўшма гаплардаги каби саналади, фақатгина бунда санаш усули кучли бўлади. Бир...бир, дам..., дам, баъзан..., баъзан, гоҳ..., гоҳ боғловчилари грамматик формаси бўлган боғланган қўшма гаплар мазмуний жиҳатдан бир-бирига жуда яқин гаплар бўлиб, асосан кетма-кет содир бўлган воқеаларни ифодалайди. Бир..., бир, дам..., дам боғловчилари грамматик формаси бўлган боғланган қўшма гаплар баъзан..., баъзан, гоҳ..., гоҳ боғловчилари грамматик формаси бўлган боғланган қўшма гаплардан фарқи биринчи компонентда ифодаланган воқеа билан иккинчи компонентда ифодаланган воқеанинг содир бўлиши, яъни юзага чиқишидаги вақт оралиғидир. Яъни бир..., бир , дам..., дам боғловчилари грамматик формаси бўлган боғланган қўшма гапларда биринчи компонентда ифодаланган воқеа билан иккинчи компонентда ифодаланган воқеанинг содир бўлишидаги вақт оралиғи қисқа бўлади; баъзан..., баъзан, гоҳ..., гоҳ боғловчилари грамматик формаси бўлган боғланган қўшма гап компонентларида ифодаланган воқеаларнинг содир бўлиш вақт оралиғи нисбатан узунроқ бўлади 9 . «Навоий» романи матнида уч қисмдан ташкил топган қуйидаги айирув боғловчили боғланган қўшма гап қўлланган: Катта ҳовузлардаги сувларда кўланкалар ва шуълалар жим-жим ўйнашади, гоҳ кўланкалар ёниб кетади, гоҳ шуълаларни кўланкалар ютади (Н.). Мазкур қўшма гапдаги гоҳ, ...гоҳ боғловчисини тушириб қолдирсак, боғловчисиз қўшма гап ҳосил бўлади: Катта ҳовузлардаги сувларда кўланкалар ва шуълалар жим-жим ўйнашади, кўланкалар ёниб кетади, шуълаларни кўланкалар ютади. 8 Ўша асар, 204-б. 9 Ўша асар, 205-б.

Таҳлил этилаётган мазкур қўшма гап уч қисмдан ташкил топганлиги учун уларнинг орасига дам..., дам; баъзан боғловчиларидан бошқа боғловчиларни қўйиб бўлмайди. Демак, гоҳ..., гоҳ ; дам..., дам; баъзан боғловчили қўшма гаплар бир вариантни юзага келтиради. Катта ҳовузлардаги сувларда кўланкалар ва шуълалар жим-жим ўйнашади, дам кўланкалар ёниб кетади, дам шуълаларни кўланкалар ютади. Катта ҳовузлардаги сувларда кўланкалар ва шуълалар жим-жим ўйнашади, баъзан кўланкалар ёниб кетади, баъзан шуълаларни кўланкалар ютади . Юқоридаги қўшма гап вариантларининг боғловчилари бадиий нутққа хосланган. Шуни таъкидлаш жоизки, икки қисмли айирув боғловчили боғланган қўшма гаплар табиати уч қисмли айирув боғловчили боғланган қўшма гаплардан фарқланади. Биз буни қуйидаги қўшма гап таҳлилида кўришимиз мумкин: Дам шодликдан болаларча қувонади, дам қўрқинч ўйларга ботиб юраги ўйнаб кетади (Н.). Бу гапда воқеа, ҳодисалар кетма-кет рўй берган бўлиб, предикатлар ҳозирги-келаси замон феъллари билан ифодаланган. Бу гапда айириш маъноси билан бирга зидлик, қиёс маънолари ҳам мавжуд. Зидлик ҳамда қиёс маънолари қўшма гап таркибидаги зид маъноли сўзлар ( шодликдан ва қўрқинч ўйларга ботиб қувонади ва юраги ўйнаб кетади )нинг қўлланиши сабабли юзага келган. Таҳлил этилаётган боғланган қўшма гап таркибидаги айирув боғловчиларини тушириб қолдирсак, боғловчисиз қўшма гап ҳосил бўлади ва унинг қисмлари бириктириш мазмунини ифода этиш учун хизмат қилади: Шодликдан болаларча қувонади, қўрқинч ўйларга ботиб юраги ўйнаб кетади. Мазкур боғловчисиз қўшма гапда бириктирув мазмуни бўлгани учун қўшма гап қисмлари орасига ва боғловчисини киритиб, бириктирув боғловчили боғланган қўшма гап ҳосил қилиш мумкин: Шодликдан болаларча қувонади ва қўрқинч ўйларга ботиб юраги ўйнаб кетади. Шунингдек, юқоридаги боғланган қўшма гап таркибидаги боғловчини тушириб, унинг ўрнига зидлов боғловчисини қўллаб, зидлов боғловчили

боғланган қўшма гап, шунингдек, чоғиштириш эргаш гапли қўшма гап ҳам ҳосил қилиш мумкин: Шодликдан болаларча қувонади, лекин қўрқинч ўйларга ботиб юраги ўйнаб кетади. Шодликдан болаларча қувонса, қўрқинч ўйларга ботиб юраги ўйнаб кетади. Хуллас, айирув боғловчили боғланган қўшма гапларда учта оттенка мавжуд бўлади: бир-бирини инкор этиш, кетма-кетлик ва ишончсизлик (гумон). Кетма-кетлик маъноси барча айирув боғловчили боғланган қўшма гапларда бўлади, лекин бошқа маъноларнинг ифодаланиши айирув боғловчиларининг муносабатига боғлиқ. Зидлаш муносабатини ифодаловчи қўшма гаплар синонимияси Бир-бирига мос келмайдиган, зид воқеа-ҳодисаларни ифодалашда икки қисмли (бундай гаплар ёпиқ структурали бўлади) турли хил қўшма гаплардан: боғловчили (кўпинча) - эргашган қўшма гаплар ва боғланган қўшма гаплар, шунингдек, боғловчисиз қўшма гаплардан фойдаланилади. Масалан: Айтиш осон, лекин монеликни бартараф этмоқ маҳол (Н.) - боғланган қўшма гап; Навоий ўттиздан ошмаган бўлса ҳам, ёши улуғроқ кўринади (Н.) - эргашган қўшма гап; - Майли, азалдан шундай, деҳқон қўзғолон кўтаради, подшо эзиб ташлайди. (Н.) - боғловчисиз қўшма гап. Зидлик мазмуни боғланган қўшма гап, боғловчисиз қўшма гап ҳамда эргашган қўшма гапларда аниқ ифодаланади. «Компонентлари аммо, лекин, бироқ боғловчилари орқали боғланган қўшма гапларда ҳам кўпмаънолилик ҳодисасини кузатиш мумкин. Бундай қўшма гаплар учун «зидлик» семаси инвариант ҳисобланади. Бевосита «зидлик» семаси ўсиб чиққан ва унга боғлиқ бўлган «қиёс», «изоҳ», «шарт», «тўсиқсизлик» маъно муносабатлари бундай моделдаги қўшма гапларнинг фарқловчи семалари ҳисобланади». 10 Юқорида келтирилган – Майли, азалдан шундай, деҳқон қўзғолон кўтаради, подшо эзиб ташлайди боғловчисиз қўшма гапи қисмларидан англашилган мазмун бир-бирига қарама-қарши қўйилган. Мазкур қўшма гап 10 Розиқова Г. Ўзбек тилида синтактик полисемия. НДА. – Тошкент, 1999 , 18-б .

қисмлари орасига зидлов боғловчиси қўйилса, боғланган қўшма гапга айланади. Демак, таҳлил этилаётган боғловчисиз қўшма гап боғланган қўшма гап билан синоним бўлади. Яъни: Майли, азалдан шундай, деҳқон қўзғолон кўтаради, аммо подшо эзиб ташлайди . Шунингдек, мазкур боғловчисиз қўшма гап тўсиқсиз эргаш гапли қўшма гап билан ҳам синонимик қаторни ҳосил этади:- Майли, азалдан шундай, деҳқон қўзғолон кўтарса ҳам, подшо эзиб ташлайди. Айтиш жоизки, матн таркибида маълум бир боғловчининг фаоллашуви кўпгина ҳолатларда муаллифнинг шахсий лисоний қобилияти ёки кўзланаётган коммуникатив мақсади билан боғлиқдир. Масалан, бадиий асарлар тилида аммо, лекин боғловчилари билан боғланган қўшма гаплар кўп миқдорни ташкил этади. Айниқса, уларнинг матн таркибида содда гаплар билан маълум бир мазмуний алоқага киришиб келиши аҳамиятга молик: Лекин Тўғонбек очдан ўлишга рози бўлса ҳам, бу буюмдан ажралишни истамасди (Н.) гапидан олдин Сотилгудек нарсадан унда сопи фил тиши ва кумуш билан ишланган бир ханжаргина бор жумласи қўлланганки, улар ўз мазмуни билан бири иккинчисининг таркибий қисмига айланган ва яхлит ҳолда зидлик муносабатини ифодалайди. Маълумки, аммо, лекин, бироқ боғловчиларининг қўлланиш доираси матнда ифодаланаётган ахборот мазмунига мос равишда чегараланган бўлиб, улардан аммо боғловчисида зидлик маъноси бироқ, лекин боғловчиларига нисбатан кучсиздир, шунингдек, у чоғиштириш, қиёслаш муносабатини ҳам ифодалаш хусусиятига эга. Баъзан аммо боғловчили қўшма гаплар таркибида – у(-ю), -ку, -я, -да юкламалари иштирок этиб, у қайси компонент таркибида иштирок этган бўлса, шу компонент семантикасини таъкидлаб, кучайтириб келади. – у(-ю), -ку, -я юкламалари асосан биринчи компонент предикатига қўшилиб келади ва зидлик маъносини янада кучайтиради. – да юкламаси

иккинчи компонент предикатига қўшилиб, шу компонент ифодалаган маънонинг экспрессивлигини оширади 11 . Зидлик мазмунини ифодаловчи боғловчили қўшма гаплар ўзига хос интонацияга эга бўлиб, уларда ҳам қарама-қаршилик, тўсиқсизлик маънолари бўлади. Қиёсланг: 1. Самарқанддан саёҳат учун катта аммамиз Хонзода бегим келибдилар, ҳануз кўришганимизча йўқ (А.ё.); Самарқанддан саёҳат учун катта аммамиз Хонзода бегим келибдилар, лекин ҳануз кўришганимизча йўқ. 2. Хайр, биз кўп сўзладик, ҳануз тингламадингиз (Н.); Хайр, биз кўп сўзладик, бироқ ҳануз тингламадингиз. Бу қўшма гаплар яна ўз навбатида тўсиқсиз эргаш гапли қўшма гаплар билан ҳам синонимик муносабат ҳосил қилади: Самарқанддан саёҳат учун катта аммамиз Хонзода бегим келсалар ҳам, ҳануз кўришганимизча йўқ. Мазкур тўсиқсиз эргаш гапли қўшма гапларнинг - са-да;-са ҳам лекин ; -га қарамай (қарамасдан) боғловчилари билан боғланган вариантлари ҳам мавжуд. Эргашган қўшма гаплар ёрдамида ҳам зидлик мазмуни юзага чиқиши мумкин. Тўсиқсиз эргаш гапли қўшма гапларда эргаш гап бош гапдаги ҳаракатнинг юзага чиқишида тўсиқ бўлган шартни ифодалаш билан бирга шу шартнинг юзага келишида бош гапдаги ҳаракат-ҳолат тўсиқ бўлмаслигини билдиради. Бундай мазмуний-синтактик муносабат ифодасини қуйидаги жадвалдаги мисолларда кўриш мумкин: 11 Нурмонов А., Махмудов Н., Ахмедов А., Солихўжаева С. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. – Т ошкент : Фан, 1992 , 176-б .

Лисоний қолип М и с о л л а р Рса ҳам, Р Гарчи бу ишга менинг дахлим йўқ бўлса ҳам, сўзингизни ерда қолдирмасликка тиришурмен (Н.). Рса-да, Р Шунинг учун Навоий сафар муҳлатини орқага суришни илтимос қилса-да, у унамади (Н.). Рса ҳам, лекин Р Булар душманни орқага тебратишга муваффақ бўлсалар ҳам, лекин бутун ҳолда, жангнинг оқибати бу ерда ҳал бўлмади (Н.). Р эса-да, Р Мактаб саройга яқин эса-да, шаҳзодалар от устига сакраб, ўша томон чопдилар (А.ё.). Р га қарамай, Р Эшикчанинг ланг очиқ бўлишига, баҳор қуёшида кўз қамаштириб порлаган кундузга қарамай, бу ерда нимқоронғилик ҳукм сурарди (Н.). Р син,Р Ўз қўшинига ота сингари ғамхўрлик қилмаган ҳар бир подшоҳ, гарчи у қаҳрамонлик майдонида Рустам бўлсин, охири пушаймон бўлур (Н.). Р ган тақдирда ҳам, Р Қандайдир номсиз бир шоир тарафидан айтилган бир рубоий, бир байт ёки бир муаммо устида сўз кетган тақдирда ҳам, Навоий жиддий суриштиради (Н.). Демак, «Навоий» романи матни учун фақат Р эса-да, Р ва Р эсада, лекин Р лисоний қолипли синтактик қурилмалар характерлидир.

Айнан шу қолипли синтактик қурилмаларнинг кенг қўлланиши табиий ҳолдир. Зеро, зидлов боғловчиларининг асосий вазифаларидан бири нутқий бирикма таркибига тўсиқсиз эргаш гапни киритишдир. Шунингдек, тўсиқсиз эргаш гапни бош гапга боғловчи воситалар ёрдамида тузилган қўшма гапларда зидлик мазмуни бирмунча ифодалироқ, таъсирлироқ сезилиши маълумдир 12 . Эргаш гапдаги тўсиқсиз шартни таъкидлаб, бўрттириб кўрсатиш учун гарчи, гарчанд сўзлари қўшиб ишлатилади. Бу сўзлар юкламага яқин функцияни бажаради 13 . Айрим ҳолларда бу сўзлар тўсиқсизлик таъкидланган бўлак олдидан ҳам қўлланади: Амирлик рутбаси ва девонда муҳр босмоқлик, гарчи шарофатли бўлса ҳам, кўнгил эркинликка кўпроқ мойилдир (Н.) ; Бу гапда гарчи сўзи кесим таркибида қўлланиб, унинг маьносини таькидлаган. Мазкур гапни қуйидаги ҳолатда ҳам қўллаш мумкин: Гарчи амирлик рутбаси ва девонда муҳр босмоқлик шарофатли бўлса ҳам, кўнгил эркинликка кўпроқ мойилдир . Шунингдек, тўсиқсиз эргаш гапли қўшма гаплар таркибида зидловчи боғловчининг қўлланиши зидлик мазмунини янада бўрттириб кўрсатади: Амир Мўғул ўзга ишларда қаллоблик, зўравонлик, чатоқликни афзал кўрса-да, бироқ қиморда таомил ва қоидани ҳурмат қилар, ютқизмаган замонларида ҳатто мардлик ҳам кўрсатиб қўяр эди (Н.). Пайт муносабатини ифодаловчи қўшма гаплар синонимияси Тўпланган мисоллар таҳлили кўрсатишича, боғланган, боғловчисиз ва эргашган қўшма гапларда пайт мазмунининг турли хил оттенкалари ўз ифодасини топади: Лисони й қолип М и с о л л а р Р гач, Р Тўғонбек қизнинг билагидан ушлагач, 12 Мамажонов А. Қўшма гап стилистикаси. – Тошкент: Фан, 1990, 83-84 б. 13 Ўзбек тили грамматикаси. 2-том. Синтаксис. – Тошкент: Фан, 1976, 449-б.

Дилдор сапчиб ўрнидан турди (Н.). Р гунча, Р Салтанатимизнинг сиз каби нодир шахсини амирлик рутбаи олийси билан сарафроз қилмагунча, кўнглимиз қарор топмас (Н.). Р иб, Р Йўл азобини торта – торта жамоат охир Ҳиротга етиб, ҳамма уй-уйига тарқалди (А.ё.). Р ар- мас, Р Унинг кўланкаси кўздан ғойиб бўлар- бўлмас, навкари Бобоали орқадан қилич яланғочлаб югурди (Н.). Р масдан илгари, Р Совуқ, машъум шамоллар бўлмасдан илгари, илҳом гулзоридан кўпроқ гулдасталар теришга тиришади. (Н.). Р са, Р Бошқалар гул тепасида булбул бўлиб хониш қилсалар, мен узардим, қочардим (Н.). Р гандан сўнг, Р Дастурхон йиғиштирилгандан сўнг, Навоий яна Беҳзод расмларини шам нурида қарай бошлади (Н.). Р гандан буён, Р Хусусан, Мажидиддин мансабдан тушгандан буён, шаҳзодага кучук садоқати билан яна маҳкамроқ боғланди (Н.). Р ганда, Р Қизлар бир-бирлари билан пичирлашиб, дастурхонни йиғиб чиқиб кетганда, вақт алла – палла бўлган эди (Н.). Р ган эди, Р Жимгина пусиб, янги ҳужумни кутиб турган ҳиротлик паҳлавон бирдан

меҳмоннинг оёғидан чалиб юборган эди, гуп этиб йиқилиб тушди (Н.). Р ган эдики, Р Ҳирот ҳунармандлари бу йил халққа кўрсатиш учун ажойиб бир шиша ясаб, унга ҳар нав расмлар ишлаганлари ва ҳоказо тўғрисидаги гапларнинг ҳали кети узилмаган эдики, Зайниддин кириб келди (Н.). Рмоқчи экан, Р Паҳлавон Муҳаммад Сайид кулиб, яна чолни гапга солмоқчи экан, саройдан махсус мулозимлар етиб келишди (Н.). Рми, Р Бизда бировдан жиноят содир бўлдими, дарров оқловчилар ҳақида лоф урувчилар пайдо бўлади. (Н.). Рар экан, Р Мусиқийнинг сўнгги мавжлари, қуюқ яшиллик қўйнида секингина титраб, тина бошларкан, Навоий бошини кўтарди (Н.). Рган вақтда, Р Р ган ҳамон, Р Улар бош қасрнинг олдидаги катта гулзорга етган вақтда, узоқдан, боғнинг нариги бурчидан бир гала кабутарлар ҳавога кўтарилди (Н.). Р , Р «Рубоий» ни ичида ўқиди, юзини табассум қоплади (Н.). Кузатишлардан маълум бўлдики, Ойбекнинг тарихий мавзудаги асарлари матнида учрайдиган пайт эргаш гапни бош гапга боғловчи воситалар ҳозирги ўзбек адабий тилидагидан умуман фарқ қилмайди. Чунки худди шу давр тилини ўзида акс эттирган «Бобурнома» асари тилида учрайдиган пайт эргаш гапни бош гапга боғловчи - р(-ур, -ар), -гали (-гали, -кали, -кали), -б(-иб) -

эдики, -ган-била, бор-эдиким 14 каби воситалар Ойбек асарлари тилида қўлланмаган. Шунингдек, пайт эргаш гапни бош гапга боғлашда асос бўлиб келадиган равишдошнинг -ип (-уб),-уп,-гач; сифатдошнинг - ган, -дук, -тук, - муш ; чиқиш келишигининг - дин каби тарихий шакллари ҳам тарихий мавзудаги асарлар матнида қарийб учрамайди. Лекин бу ўринда таъкидлаш жоизки, сифатдошнинг – муш шакли пайт эргаш гапни бош гапга боғламаса- да, у ўз маъносида, яьни предметнинг ҳаракат белгисини атрибутив йўл билан ифодалаб, сифатловчи аниқловчи ёки кесим вазифаларида қўлланган: - Сизда таҳсил кўрмиш бир неча зот Машҳадда, мадрасаларда дарс этмоқдалар, барчалари сизга беҳад салом дедилар (Н.). -Мунажжимлар билан баҳамжиҳат бўлган кўп сафарлар бениҳоят фоже оқибатлар туғдирмушдир (Н.). Мақсад йўлидаги ҳар турли мушкилотларни ҳам бартараф этмоқ мумкин. (Н.). Эргаш гапнинг кесими – ган -эди, -ган эдики шаклида келган пайт эргаш гапли қўшма гаплар эски ўзбек адабий тилида қўлланмаганлиги ва бунинг ўрнига, унга синоним бўлган -б(-иб) эдики конструкцияли пайт эргаш гапли қўшма гаплар салмоқли ўрин эгаллаганлиги ҳақидаги фикр махсус тадқиқотларда айтиб ўтилган 15 . Лекин Ойбекнинг тарихий мавзуда ёзилган асарларида Х IV -Х V асрларга оид воқеалар акс эттирилса-да, уларда эски ўзбек тили синтаксисининг кўрсатилган хусусиятлари унчалик кенг акс топмаган. Бунинг ўрнига, юқорида таъкидланганидек, эски ўзбек тилига хос бўлмаган, ҳозирги ўзбек адабий тилида шаклланган -ган эди, -ган эдики, -ми каби воситали синтактик қурилмаларга кенг ўрин берилган. Қўшма гапдаги воқеа-ҳодиса, ҳаракатнинг бир пайтда ёки кетма-кет рўёбга чиқишида қисмларни боғловчи воситалар, шунингдек, синтактик қурилманинг феъл-кесими муҳим ўрин тутади. Пайт эргаш гап кесими бош гапга –и(ш) –эгалик қўшимчаси –билан, -ган ҳамон (заҳоти), -эди ҳамки, -ган эдики, -ми шакллари билан боғланганда, 14 Назарова Х. «Бобирнома» асари тилидаги пайт эргаш гапли қўшма гапларга доир // Ўзбек тили ва адабиёти. 1977, 2- сон, 29-33 б. 15 Ўша асар.

бош гапдаги воқеа – ҳодиса эргаш гапдаги воқеа-ҳодиса бошланиши биланоқ бажарилади ёки бажарилмайди. Шунингдек, бундай тузилишдаги гапларда кутилмаганлик маъноси мавжуд бўлади. Қўшма гаплардаги пайт билан боғлиқ бўлган оттенка (воқеаларнинг биридан иккинчисига тез кўчиши, воқеанинг одатдагидан кўра тез юзага келиши, тусатдан юз берадиган ҳаракатлар) феъл кесим таркибидаги воситаларга ҳам боғлиқ. Пайт муносабати мавжуд бўлган баъзи боғловчисиз қўшма гаплар пайт эргаш гапли қўшма гаплар ҳамда боғланган қўшма гаплар билан синонимик қатор ҳосил қилади. Қиёсланг: Қ иморбоз амир Мўғул парвоначига қараб, маст кўзларини маьнодор қисиб қўйди, Мажидиддин ҳам унга имо билан жавоб берди (Н.) /Қиморбоз Амир Мўғул парвоначига қараб, маст кўзларини маьнодор қисиб қўйди ва Мажидиддин ҳам унга имо билан жавоб берди. / Қиморбоз Амир Мўғул парвоначига қараб, маст кўзларини маьнодор қисиб қўйгандан кейин, Мажидиддин ҳам унга имо билан жавоб берди. Мазкур синонимик қаторга кирувчи қурилмалар мазмун жиҳатидан айрим фарқларга эгадир. Бундай фарқ, айниқса, воқеалар занжири, уларнинг кетма- кетлигида намоён бўлади. Бинобарин, келтирилган боғловчисиз қўшма гапнинг иккинчи қисмидаги воқеа биринчи қисмдаги воқеадан сўнг зудлик билан амалга ошган бўлса, боғловчили боғланган қўшма гап таркибида иккинчи воқеа маълум бир муддатдан сўнг руёбга чиққанлиги кўриниб турибди. –ган дан кейин воситаси билан боғланган пайт эргаш гапда ифодаланган воқеа бош гапда сўз юритилаётган воқеадан олдин юзага келган. Келтирилган қўшма гап қисмларини яна -гач, -(и) ш -и билан, -ган ҳамон (заҳоти), -ган ҳам эдики, -ар-мас синонимик воситалари билан боғлаш мумкин. Бу боғловчилар умумий бир мазмун - пайт мазмунини ифодалаш учун хизмат қилса ҳам, уларнинг қўлланиши нутқнинг қайси ҳолатда кўчаётганлиги, нутқ ижодкорининг руҳий ҳолатига ишора қилувчи белгиларнинг ифодаланиши билан боғлиқ.

Қуйидаги қўшма гап турлари ўзаро синонимик қаторни ташкил этади: Мажлис бир оз кулди, Соҳиб Доро қизариб бир чеккага ўтирди (Н.) - боғловчисиз қўшма гап; Мажлис бир оз кулди ва Соҳиб Доро қизариб бир чеккага ўтирди - боғланган қўшма гап; Мажлис бир оз кулгач, Соҳиб Доро қизариб бир чеккага ўтирди - эргашган қўшма гап. Синонимик қатордаги эргашган қўшма гап таркибидаги эргаш гап бош гапга -(и) ши билан, -ган ҳамон (заҳоти), -ган ҳам эдики, -ган эди, -ар экан шакллари ёрдамида боғланиб, қўшма гапнинг турли вариантларини ҳосил қилади, турли вариантдаги пайт эргаш гапли қўшма гапларнинг барчасида пайт мазмуни ифодаланган бўлади. Лекин улар пайт мазмунининг қандай усулда ифодаланиши жиҳатдан ўзаро фарқланади. Пайт эргаш гапли қўшма гапларда эргаш гап бош гапдаги ҳаракатнинг фақат пайтинигина билдириб қолмай, шунга боғланган ҳолда шарт ва сабаб оттенкаларини ҳам кўрсатади. Лекин бундай гапларда пайт мазмуни сабаб, шарт маъноларидан устун туради. Сабаб, шарт маънолари эса унга қўшимча бўлиб келади 16 . Шарт муносабатини ифодаловчи қўшма гаплар синонимияси Шарт эргаш гап бош гапдаги воқеа-ҳодисанинг қандай шарт билан юзага келганини билдиради. Шарт эргаш гаплар ҳар уч замонда реал равишда юзага келадиган ҳаракатни ёки тахмин қилинган воқеани ифодалайди. Шунга кўра шарт эргаш гаплар икки турга ажратилади: 1) реал воқеа-ҳодисани ифодалайдиган шарт эргаш гаплар; 2) мўлжалланган, тахмин қилинган воқеа- ҳодисани ифодалайдиган шарт эргаш гаплар 17 . Рус тилшуноси Н.И.Формановская ўз тадқиқотида шарт муносабатини ифодаловчи гапларда яширин, аммо юзага чиқиши мумкин бўлган (потенциал) шарт бўлишини ҳам таъкидлайди 18 . 16 Ўзбек тили грамматикаси. 2-том. Синтаксис. – Тошкент: Фан, 1976, 430-431 б. 17 Fуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. – Тошкент: Ўқитувчи, 1987, 215-б. 18 Формановская Н.И. Стилистика сложного предложения. – Москва: Наука, 1978, 108-б.

Шарт муносабати боғловчисиз ва боғловчили турли қўшма гаплар таркибида ҳам мавжудлигини барча эътироф этади, лекин ушбу муносабат эргаш гапли қўшма гапларда бир қанча воситалар ёрдамида қўшимча оттенкаларни олган ҳолда аниқроқ ифодаланади 19 . Биз кузатган асарлар матнида учрайдиган шарт эргаш гапли қўшма гаплар гуруҳи қуйидагича: Лисоний қолип М и с о л л а р Р са, Р Улар кашф этган ҳақиқат қуёшлари юртимиз самосини нурга тўлдирса, мақсадимизга етган бўлурмиз (Н.). Р ми, Р У жанобнинг кўнгли ранжидими, бошинг кесилади, уқдингми ( Н.). Р ганда эди, Р Бундай оқ кўнгил, ҳақпараст одамлар бўлмаган-да эди, дунё ҳамиша қоронғулик остида қолган бўлар эди (Н.). Р са эди, Р Унинг изларига шоир яна бир қатла кўзларини сурса эди, кўзларида бутун умр нашъа ёнарди (Н.). Р гунча, Р Тўғонбекни топширмагунларича, бу ердан кетмаймиз (Н.)! Реал воқеа-ҳодисани ифодалайдиган шарт эргаш гапларда амалга ошаётган, амалга ошган ва амалга ошмоқчи бўлган шарт маъноси ифодаланади: Мактаб сўзини оғзимга олгудек бўлсам, отамнинг жони ҳалқумига келади (А.ё); Чин исмини яширган бўлса, қиёфатини айтурсиз (Н). Юзага чиқиши мумкин бўлган (потенциал) шарт эргаш гапларда шарт маъноси ифодаланган воқеа-ҳодиса албатта юзага чиқади: - Сен танласанг бас, эртагаёқ совчиликка бораман (Н). Қадамингиз қутлуғ бўлса, мартабангиз улуғланур (Н). 19 Fуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. – Тошкент: Ўқитувчи, 1987, 215-б.

Ирреал воқеа-ҳодисани ифодалаган шарт эргаш гапларда рўёбга чиқмайдиган, рўёбга чиқиши мумкин бўлмаган шарт маъноси бўлади: Агар навкарлар, амалдорлар чигирткага айлансалар, тез кунда эл гадой тўрбасини бўйнига осур, бир мисқол кумушсиз хазинада сичқонлар базм қурур (Н). Реал ва ирреал шарт муносабатини ифодалайдиган қўшма гапларда турли модал маънолар бўлади, ирреал гаплар кесими истак майлидаги феъл билан ифодаланса, потенциал воқеа-ҳодисани ифодалайдиган гапларнинг кесими ўтган замон феъли билан ифодаланади. Шарт муносабати боғловчисиз қўшма гапларда ҳам мавжуд бўлади. қуйидаги боғловчисиз қўшма гапларни шарт эргаш гапли қўшма гапларга трансформация қилсак, айтилган фикр янада ойдинлашади. Қиёсланг: 1. Ҳукмдор мавжуд, қонун ва хуқуқ мавжуд (Н). Ҳукмдор мавжуд экан, қонун ва ҳуқуқ ҳам мавжуд бўлади. 2. Модомики, халойиқ қўлига тош олибдир, унинг кўнглида дарди бордир (Н.). Модомики, халойиқ қўлига тош олса, унинг кўнглида дарди бордир. 3. Модомики, ўлим хавфи йўқ, албатта, борурмен (Н.). Модомики, ўлим хавфи йўқ бўлса, албатта, борурмен. Г.Розиқованинг тадқиқотида зидлов боғловчили боғланган қўшма гапларда ҳам зидлик, ҳам шарт маъно муносабати ифодаланиши, шунингдек, -гунча шакли орқали боғланган эргашган қўшма гапларда ҳам пайт маъноси билан боғланган шарт маъноси ифодаланиши таъкидланган 20 . Ойбек асарлари тилида ҳам – гунча шакли худди шу маънода қўлланган: Салтанатимизнинг сиз каби нодир шахсини амирлик рутбаи олийси билан сарафроз қилмагунча, кўнглимиз қарор топмас (Н). Баъзан шарт эргаш гапнинг предикати бўлишсиз феъл билан ифодаланган бўлади, бош гапдаги предикат эса бўлишли феъл билан ифодаланади, бу табиийки, бош ва эргаш гаплар ўртасидаги контрастни, зидликни кучайтиради. Бунинг натижасида шарт воқеа бир қадар таъкидли ифодага эга 20 Розиқова Г. Ўзбек тилида синтактик полисемия. НДА. – Тошкент , 1999 , 21-б.

бўлади 21 . Масалан: Давлатнинг илдизи бир бўлмаса, халқ жабр денгизига ботиб кетгуси (Н); Ишқ бўлмаса, киши ҳеч бир ишда муваффақият кўра олмас (Н). Айрим ҳолларда шарт эргаш гап формасида шаклланган эргаш гаплар бир вақтнинг ўзида ҳам шарт, ҳам пайт мазмунини ифодалайди, қўшма гап компонентлари ўртасида мураккаб мазмуний муносабатлар ўрнатилади: бирдан ортиқ мазмуний муносабат бир-бирига қўшилиб кетади 22 . Шарт эргаш гаплар орқали қуйидаги маъно оттенкалари ифодаланади. 1) аниқ шарт: Ёзаётган илмий асарлари тез орада тугаса, бир нусхадан Марвга бериб юборишларини Мир Миртоз ва Султонмуроддан ўтинди (Н.). 2) танбеҳ, огоҳлантириш: Чироғим, бир ўйнаб кел, хархаша қилаверсанг, найни бузиб қўюрмен (А.ё.); Кимнинг косасида бир томчи қолса, у тўққиз косани устма - уст дам олмасдан ичар эди (Н.). 3) гумон, ачиниш, афсусланиш: Чодир йиғиштирилса, у бечорага озор етур (Н.); Агар закотни биздан ҳам ўндирмоқчи бўлса, нима қилурмиз (Н.); Агар мен ўлиб қолсам, у пулларни кафанимга ва кўммак учун бошқа керакли нарсаларга сарф қилурлар (Н.). Шарт эргаш гапларда қисмларнинг ўринлашиши турли услубий талабга, асарнинг жанр хусусияти ва шунингдек, қисмларни боғловчи ёрдамчи бирликларнинг жойлашишига қараб турлича бўлиши мумкин. Бош гапга -са (эди), -ганда (эди), -р(-ар) экан, бўлмаса, йўқса, -ми каби ёрдамчи бирликлар орқали бириккан шарт эргаш гап кўпинча олдинги ўринни эгаллайди. Бош гапнинг эга таркиби ёки бутун бир предикатив тузилма алоҳида таъкидланса, эргаш гап бош гапнинг ўртасида ёки ундан кейин келади: Оқшом, агар тинчлик бўлса, Зайниддиннинг уйида учрашмоққа тил бириктириб, ҳужрани тарк этишди (Н.); Мулозим яқинда келтирилган урушқоқ қўчқорларни, агар у амр этса, кўрсатиш мумкинлигини билдирди (Н.); Бу кеча қилмоқчи бўлган андак юмушимиз бор, агар сизлар мақбул топсангизлар (Н.). 21 Нурмонов А., Махмудов Н., Ахмедов А., Солихўжаева С. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. – Тошкент: Фан, 1992, 283-б. 22 Мамажонов А. Қўшма гап стилистикаси. – Тошкент: Фан, 1990, 77-б.

Мазкур кўшма гап таркибидаги бўлак ҳамда қисмлар инверсияси улар орқали ифодаланган фикрни кучайтирган, ҳиссий таъсирчанликни таъминлаган. Сабаб-натижа муносабатини ифодаловчи қўшма гаплар синонимияси Биз таҳлил қилган асарлар матнида сабаб эргаш гапли қўшма гапларнинг қуйидаги вариантлари мавжуд: Лисоний қолип М и с о л л а р Р ганидан, Р Подшонинг суюкли ўғли бўлганидан, Музаффар Мирзо ҳар жиҳатдан улардан устунликка тиришмоғи кераклигини уқдирди (Н.). Р гани учун, Р Токчаларга қаланган китобларнинг қарийб ҳаммаси уларга таниш бўлгани учун, бирон янги асар бормикан, деган умид билангина ялпи кўз югуртириб, кейин дарича тагига тиз чўкишди (Н.). Р ган шекилли , Р Шоир ўз касали ҳақида тўғри айтган экан шекилли, касал соат сайин оғирлашарди (Н.). Р гани учун Р Лекин ёшликда ҳам фикри, хаёли кўп вақт тож ва салтанат орзу-армонлари билан банд бўлгани учун бўлса керак, шоирликка оз қунт қилар, гоҳо-гоҳо биронта ғазал ёзиб қўяр эди (Н.). Р моқ учун, Р Султонмуродга бир-икки соат дарс бермоқ учун, у баъзан ўз уйида ҳафталаб китоб кўрар эди (Н.). Р гач, Р Унинг ҳақиқатан аёл эканини билгач, ҳайрати яна ошди (Н.). Р иб, Р Намоз асрга яқин оломоннинг ғазаби

аста-секин совуна бошлаб, бир қисми тарқалди (Н.). Р гандан кейин, Р Хазинада етарлик олтин, кумуш қолмагандан кейин, уларнинг қўллари ноилож эл молига узатилур (Н.)! Р ми, Р Бундан ташқари, подшога гина сақлаганиданми ёки Мирзо Ёдгор билан зимдан тил бириктирганиданми, бир кўп беклар ва йигитлар урдугоҳдан қоча бошлаган эди (Н.). Сабаб эргаш гапли қўшма гапнинг Р шекилли , Р лисоний қолипли вариантидаги шекилли ёрдамчиси гапнинг умумий мазмунига ишончсизлик ёки гумон билан қараш маъноларини беради . Р ми, Р лисоний қолипли сабаб эргаш гапли қўшма гапларда сўзловчи ўзи учун номаълум бўлган сабабга алоҳида эътибор бермаганлик маъноси бўлса, Р гандан кейин, Р тузилишидаги сабаб эргаш гапли қўшма гапларда норозилик маъноси бўлади. Қўшма гапларнинг биринчи қисми сабаб, иккинчи қисми натижа муносабатини ифодалаган тури ҳам мавжудки, биз буни сабаб эргаш гапли қўшма гапларда, шунингдек, боғланган ва боғловчисиз қўшма гапларда кузатамиз. Боғловчисиз қўшма гап: Юксак тоқли мадрасанинг деворларида акс-садо билан янграйдиган товушлар тинган, улуғвор бир жимжитлик ҳукм сурар эди (Н); Алоиддин Машҳадий асабий, жиззаки, сезгир шахс; арзимаган нарсага кишидан кўнгли қолади (Н). Боғланган қўшма гап: Иккинчи томондан, Мирзо Ёдгор каби душман бартараф қилинмаган ва унинг тарафдорлари кўпайиб турган бир шароитда давлатнинг юраги бўлган Ҳиротдаги ғалаённи илдамлик билан тугатиш зарур эди (Н); Бир тўп асир, кўпроқ аскар бошлиқлари шу топдаёқ ўлдирилди ва шу топдаёқ карнай-сурнайлар янграб, ғалаба шодиёнаси жанг қизғини ҳали сўнмаган тўзонли кўкни титратди (Н).

Эргашган қўшма гаплар: Қизнинг дилини ғаш қилган ташвишни йўқотгани учун Арслонқул ичдан қувонди (Н); Атрофда одам кўп бўлганидан, кўз учи билан фолчини дарахтзорга имлади (Н). Оқибат мазмуни фақат сабаб ҳоли ва кесим ёки сабаб эргаш ва бош гап ўртасидагина ифодаланмайди, чунки у эргашган қўшма гапларнинг бошқа турлари доирасида ҳам кузатилиши мумкин. Бу ҳолат натижа эргаш гапли қўшма гапларда кузатилади: Туркона соз билан тараннум этайликки (сабаб), элнинг юраги мавжга келсин (натижа) (Н); Мавлоно Хўжа ўзи чилдирма чалиб, айни вақтда шундай чиройли рақс этдики (сабаб), ўлтирганлар беихтиёр қичқириб юборишди (натижа) (Н). Юқоридаги қолиплар асосида тузилган сабаб-натижа муносабатини ифодаловчи қўшма гаплар қуйидаги синонимик қаторларни ҳосил қилиши мумкин: 1. Боғловчисиз қўшма гап ва эргаш гапли қўшма гап синонимик қатори: 1) Уйимизда сичқонларнинг ҳам ини қуп-қуруқ, биздақаларга мактаб чикора (А.ё.). Уйимизда сичқонларнинг ҳам ини қуп-қуруқ, шунинг учун биздақаларга мактаб чикора; 2) Арслонқул кучли таажжубда қолди, ҳалиги одам қимматбаҳо тўнининг этакларини белига қистириб, енг учларини шимарган ҳолда, астойдил ишламоқда - усталарга ғишт, ганч узатмоқда эди (Н.); Арслонқул кучли таажжубда қолди, негаки ҳалиги одам қимматбаҳо тўнининг этакларини белига қистириб, енг учларини шимарган ҳолда астойдил ишламоқда - усталарга ғишт, ганч узатмоқда эди. Юқорида келтирилган боғловчисиз қўшма гап қисмларининг биринчисида сабаб, иккинчисида шу сабабдан келиб чиқадиган натижа мазмуни англашилади. Шунга асосан уларни трансформалардаги сабаб эргаш гапли тузилмалар билан синоним сифатида қараш мумкин. 2. Боғланган қўшма гап ва эргашган қўшма гаплар: 1) Мирзо Ёдгорни салтанат тепасига улар олиб келди ва рақиблардан улар ҳимоя қилишлари керак эди ҳам (Н.). Мирзо Ёдгорни салтанат тепасига улар олиб келди, шунинг учун рақиблардан улар ҳимоя қилишлари

керак эди ҳам. 2) Иккинчи томондан, Мирзо Ёдгор каби душман бартараф қилинмаган ва унинг тарафдорлари кўпайиб турган бир шароитда давлатнинг юраги бўлган Ҳиротдаги ғалаённи илдамлик билан тугатиш зарур эди (Н.). Иккинчи томондан, Мирзо Ёдгор каби душман бартараф қилинмаган, шунинг учун унинг тарафдорлари кўпайиб турган бир шароитда давлатнинг юраги бўлган Ҳиротдаги ғалаённи илдамлик билан тугатиш зарур эди. Мисоллар таҳлилидан маълум бўладики, ва боғловчили боғланган қўшма гаплар билан сабаб эргаш гапли қўшма гаплар синтактик синонимияни ҳосил этган. Юқорида келтирилган ва боғловчили қўшма гапларда ифодаланган воқеаларнинг кетма-кетлиги кузатилади. Шуни айтиб ўтиш жоизки, ва боғловчили боғланган қўшма гапларнинг барчаси ҳам сабаб эргаш гапли қўшма гаплар билан синтактик синонимияни ҳосил қилавермайди. 3. Боғловчисиз, боғланган ва эргашган қўшма гаплардан ташкил топган синонимик қатор: 1) Шохрух ўлди, Темурбек салтанати шу билан тамом бўлса керак (А.ё.). Шохрух ўлди ва Темурбек салтанати шу билан тамом бўлса керак. Шохрух ўлди, шунинг учун Темурбек салтанати шу билан тамом бўлса керак. Ойбек асарларида мазкур синтактик синонимиянинг фақат боғловчисиз қўшма гапли шаклидан фойдаланилади ва шу йўсинда бир воқеликдан кейин иккинчи воқеликнинг зудлик билан юзага келаётгани қайд қилинади. Бундай маънони ифодалаш учун иккинчи қисмда бирдан ҳолат равиши ҳам қўлланади. Изоҳлаш мазмунини ифодаловчи қўшма гаплар синонимияси Изоҳлаш мазмунини ифодалаш учун хизмат қиладиган қўшма гап қисмларидан бирининг мазмуни орқали иккинчи қисмда ифодаланмай қолган гап бўлагининг маъноси янада аниқлаштирилади. Маъноси конкретлаштириладиган бўлаклар – бу, шу, шу нарса, бу нарса, буни, шуни,

шу нарсани, шунга, бунга, шунда, шундан, у, шунинг, уни, унда, ундан, шундай, шу ерда, ўша ерда каби олмошлар билан ифодаланади 23 . Қўшма гапларнинг изоҳлаш муносабатини ифодаловчи гуруҳида қўшма гапнинг иккинчи қисми биринчи қисмдан англашилган умумий мазмунни изоҳлайди ёки сўзловчининг биринчи қисмнинг мазмуни ҳақидаги фикри, баҳоси, муносабатини кўрсатади. Бундай муносабатни ифодаловчи қўшма гаплар боғловчисиз қўшма гаплар билан бир синонимик қаторни ҳосил қилади: 1. Бу хислат унинг кўнглида баъзан кучли чайқалишлар ясар, лекин бу уни дарвеш кулбасига судрамас эди, халқ ва жамиятга нисбатан ўзининг инсоний бурчига, одамларнинг бахтига, адолат, инсонлик нури билан суғорилган гўзалликка ундар эди (Н.) Бу хислат унинг кўнглида баъзан кучли чайқалишлар ясар эди: уни дарвеш кулбасига судрамас эди, халқ ва жамиятга нисбатан ўзининг инсоний бурчига, одамларнинг бахтига, адолат, инсонлик нури билан суғорилган гўзалликка ундар эди. Маълумки, эга эргаш гапли қўшма гапларда асосан икки хил табиатли мазмуний муносабат ифодаланади. Бундай қўшма гапларнинг шакл жиҳатдан икки кўриниши мавжуд, яъни бир ҳавола бўлакли ва икки ҳавола бўлакли. 24 Бир ҳавола бўлакли эга эргаш гапли қўшма гапларнинг бош гапи эгаси шуниси, шулар, бир нарса, ҳамма нарса, турли нарса каби олмош ва табиатан олмошга яқин сўзлар билан ифодаланади: Шу нарса муҳаққақки, подшо хизматидаги инсон гунг ва шол бўлиши керак экан (Н). Бу эргашган қўшма гап боғловчисиз қўшма гап билан синонимик қаторни ҳосил қилади. Яъни: Шу нарса муҳаққақ: подшо хизматидаги инсон гунг ва шол бўлиши керак. Шунингдек, бу қўшма гап содда гапга синоним бўлади: Подшо хизматидаги инсон гунг ва шол бўлиши кераклиги муҳаққақ. Эргашган қўшма гаплар таркибидаги бош гапнинг эгаси тушиб қолиши ҳам мумкин: -Жанобларига офтобдай равшанки, хазинага маблағ эл-улусдан 23 Мамажонов А. Қўшма гап стилистикаси. – Тошкент: Фан, 1990, 80-б. 24 Нурмонов А., Махмудов Н., Ахмедов А., Солихўжаева С. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. – Тошкент: Фан, 1992, 251-б.

қатра-қатра томиб келади (Н.). Мазкур гап ҳам боғловчисиз қўшма гап билан синтактик синонимияни ҳосил қилади: -Жанобларига офтобдай равшан: хазинага маблағ эл-улусдан қатра-қатра томиб келади. Бу қўшма гап содда гап билан синтактик синонимия муносабатида бўлиши мумкин: Хазинага маблағ эл-улусдан қатра-қатра томиб келиши жанобларига офтобдай равшан. Синтактик синонимия қаторига кирувчи эргашган қўшма гапларда боғловчисиз қўшма гаплардагига нисбатан таькид кучли ифодаланган. Таъкидни янада кучайтириш мақсадида баъзан бош гапнинг фақат кесимигина сақланиб, қолган бўлаклар тушиб қолиши мумкин. Масалан: Хотиримдадирки, бир вақтлар сени ҳурмат қилар эди (Н) . Хотирингиздами, гўдаклик мавсумингизда тилимизни қандай муҳаббат билан ташвиқ этардингиз (Н). Икки ҳавола бўлакли эга эргаш гапли қўшма гаплар таркибида ким – шу, ким –у, ким – ўша, нима – шу, нима – ўша, нима нарса – ўша нарса каби олмошлар эга вазифасида келади. Ойбек асарларида қўлланган эга эргаш гапли қўшма гаплар таркибида қуйидагича ҳавола бўлаклардан фойдаланилган: Кимдан халққа жабр-зулм содир бўлса, у бизнинг душманимиз бўлғусидир (Н.). Нимаики яратган бўлса, ҳаммаси пароканда, ҳар кимнинг қўлида қолиб кетибди (Н.). Шунингдек, эргашган қўшма гап таркибидаги бош гапнинг ҳавола бўлаги қўлланмаслиги ҳам мумкин: -Кимда салтанат дағдағаси бўлса, майдонга чиқсин (Н.). Изоҳ мазмунли боғловчисиз қўшма гапнинг ҳам биринчи қисмида олмош билан ифодаланган эга қўлланмайди ва бундай гап эга эргаш гапли қўшма гап ҳамда содда гап билан синтактик синонимияни ҳосил қилади: - Сизга ҳам маълум бўлса керак, падари бузрукворимиз улуғ илтифот кўргазиб, Астробод вилоятини менга ҳадя этдилар (Н.). Падари бузрукворимиз улуғ илтифот кўргазиб, Астробод вилоятини менга ҳадя этганлиги сизга ҳам маълум бўлса керак.

Бундан ташқари, айрим матнларда фақат бир ҳавола бўлакли изоҳ мазмунини ифодаловчи кесим эргаш гапли қўшма гаплар ҳамда изоҳ мазмунини ифодаловчи боғловчисиз қўшма гаплар ҳам учрайди. Бундай эргашган қўшма гаплар бош гапининг кесими қуйидаги сўз ва бирикмалар билан ифодаланган: Биродарингизнинг холис нияти шулки , хазинага тангани биз қанорлаб ағдарсак-да, сўнг элдан бир-бир териб олсак ...(Н.). - Хурсандлигим шу важҳданки , бу ерда баъзи нобоп зотларнинг башараларини кўрмак қайғусидан тангрим мени тез кунда қутқарур (Н.)! Асли мушкулот шундаки , бу масалада шаҳзода Музаффар Мирзонинг раъйи ва орзуларига қарши бир нима қилмоқ имконсиздир (Н.). Шунингдек, ушбу асарларда бош гапнинг кесими вазифасини бажарувчи шаклнинг икки хил вариантидан ҳам фойдаланилганини кузатамиз: Аммо на қилсинки , бу даргоҳдан қочиш мумкин эмас (Н.). Нима қилсинки , ёнида қора чақа йўқ (Н.). Менинг ягона илтимосим шуки , бу таклиф тўғрисида асло мунозара қилмаслигимиз керак (Н.). Фақирнинг холис нияти шулки , бу ерда Хуросоннинг ва ўзга мамлакати исломнинг барча уламо, фузало, шуароси китоблардан истифода қилғай (Н.). Изоҳ мазмунини ифодаловчи бир ҳавола бўлакли кесим эргаш гапли қўшма гаплар боғловчисиз қўшма гаплар ва содда гаплар билан синтактик синонимияни ҳосил қилади. Қиёсланг: Шунинг учун энг ишончли чора шуки , Алишерни бу дунёдан олиб ташлаш керак - вассалом (Н.). Шунинг учун энг ишончли чора шу: Алишерни бу дунёдан олиб ташлаш керак-вассалом. Энг ишончли чора: Алишерни бу дунёдан олиб ташлаш керак-вассалом. Боғловчисиз қўшма гапларда ҳам изоҳ мазмуни мавжуд бўлиб, улар ҳам ўз навбатида изоҳ мазмунли эргашган қўшма гапга синоним бўлади: Ниятимиз худди шундай , ўқ итмоқни орзу қилурмиз (А.ё.). Ниятимиз худди шундайки, ўқитмоқни орзу қилурмиз. -Дунё шундоқ, бўтам, тирикчилик ғами елкамизда оғир юк (А.ё.). -Дунё шундоқки , бўтам, тирикчилик ғами елкамизда оғир юк.

Баъзан бош гап кириш ибора тарзида қўлланади. Изоҳ мазмунли боғловчисиз қўшма гапларда ҳам шу ҳолатни кўришимиз мумкин: Аҳвол шундай экан, яна хазинага тоғ-тоғ олтин тўпламоқни хаёл қиладилар (Н). Изоҳ мазмунини ифодаловчи тўлдирувчи эргаш гапли қўшма гаплар таркибидаги эргаш гап бош гапдаги олмош билан ифодаланган тўлдирувчининг маъносига аниқлик киритади. Бундай гаплар ҳам бир ҳавола бўлакли ва икки ҳавола бўлакли гапларга гуруҳланади: Алишер, буни яхши биламизки, болалик йилларда икки тилда бадиалар ижод қилиб, «Зуллисонайн» лақаби билан шуҳрат топдилар (Н.). Бу қўшма гапда инверсия ҳодисаси бўлиб, тўлдирувчи эргаш гап субъектини ажратиб кўрсатган. Ойбек асарлари матнини кузатар эканмиз, уларда икки ҳавола бўлакли изоҳ мазмунини ифодаловчи синтактик қурилмаларни учратмадик. Лекин тадқиқотимиз объекти бўлган асарларда олмош билан ифодаланган эганинг мазмунини бир хил изоҳловчи синтактик қурилмалар кўп миқдорни ташкил этади. Бундай мазмунни ифодаловчи синтактик қурилмалар ўртасида ҳам синтактик синонимия мавжуд: Боғловчисиз қўшма гаплар: 1. Мен биламен, ҳозирги кунда подшо ҳазратлари учун катта маблағ керак (Н.). Мен биламенки, ҳозирги кунда подшо ҳазратлари учун катта маблағ керак . Мен ҳозирги кунда подшо ҳазратлари учун катта маблағ кераклигини биламен. 2. Биласен, менинг аслим ҳиротлик (Н.). Биласенки, менинг аслим ҳиротлик. Менинг аслим ҳиротлик эканлигини биласен. Эргашган қўшма гаплар: 1. -Мажидиддин билсинки, у кирдикорларини гарчи ғоят усталик билан хаспўш қилишга интилса ҳам, ўз ифлослигини одамлардан яширолмайди (Н.). -Мажидиддин билсин: у кирдикорларини гарчи ғоят усталик билан хаспўш қилишга интилса ҳам, ўз ифлослигини одамлардан яширолмайди. - Мажидиддин кирдикорларини гарчи ғоят усталик билан хаспўш қилишга интилса ҳам, ўз ифлослигини одамлардан яширолмаслигини билсин.

2. Камина ўйлардики, бунда ҳозир бўлмиш зотлар бу ишдан хабардор бўлмоқлари лозим (Н.). Камина ўйларди: бунда ҳозир бўлмиш зотлар бу ишдан хабардор бўлмоқлари лозим. Камина бунда ҳозир бўлмиш зотлар бу ишдан хабардор бўлмоқлари лозимлигини ўйлаймен. Бу ўринда таъкидлаш жоизки, изоҳловчи эргаш гапли қўшма гаплар таркибидаги қисмларни боғлашда - ким эргаштирувчи боғловчиси нисбатан кам қўлланади: Тарих кўрсатур ким , мунажжимлар билан баҳамжиҳат бўлган кўп сафарлар бениҳоят фоже оқибатлар туғдирмушдир (Н.). Демак, юқоридаги мисоллар таҳлилидан маълум бўлдики, олмош билан ифодаланган тўлдирувчини изоҳловчи эргашган қўшма гаплар ҳамда боғловчисиз қўшма гаплар ва содда гаплар синтактик синонимияни ҳосил қилади. Маъноси изоҳланаётган эга эргаш гапли қўшма гап ҳамда боғловчисиз қўшма гап таркибидаги қисмларнинг ўрни услуб талаби билан турлича бўлади. Ойбек асарлари матнида қуйидаги синтактик қурилма мавжуд: 1. Оқибати не бўлур, билмаймен (Н.). 2. Билмадим, оқибати не бўлур (А.ё.)! Мазкур синтактик қурилмаларда бир хил мазмуний муносабат ифодаланган бўлса-да, биринчисида инверсия ҳодисаси мавжуд бўлганлиги учун Оқибати не бўлур синтактик қурилмасидаги маъно алоҳида ажратилиб, таъкидлаб кўрсатилган. Шунингдек, «Навоий» романида Айтинг, оқибати нима бўлур (Н.) боғловчисиз қўшма гапи ҳам қўлланган бўлиб, унинг иккинчи қисми предикати нима бўлур шакли билан ифодаланган. Кўриниб турибдики, ёзувчи бу ўринда сўроқ олмошининг нима ва не варинатларидан параллел фойдаланган. Шунингдек, шахс-сон аффиксининг - ман, -мен ва - сан, -сен вариантларининг қўлланишида ҳам шу ҳолатни кузатамиз: Умид қиламенки, бизни ҳамиша йўқлаб турурсиз (Н.). Такрор айтаманки, элнинг қаҳри, ғазаби асослидир (Н.). -Мана, қараб сан ки, қаддимиз букилиб чўкди ... (А.ё.). -Бир кун қарай сен ки, бу шаҳри азимга Румданми, Ҳиндданми, Хитой ичиданми-анов «Чалабий»га ўхшаган олим келиб қолади (Н.).

Сўзлашув нутқига хос матнда маъноси изоҳланаётган синтактик қурилманинг кесими вазифасида билмоқ, ишонмоқ, амин бўлмоқ, қарамоқ, кўрмоқ, тушунмоқ, такрор айтмоқ, хабарингиз бордир феълларининг қўлланиши кузатилади: Биламенки, бу дардисар воқеалар сизни кўпроқ ташвишга солмоқдадир (Н.). Балки, хабарингиз бордир, отангиз подшоҳ ҳазратларига ҳам ҳамма вақт тарих ўқимоқни тавсия қиламен (Н.). Кўрдим , нияти ёмон экан (Н.). -Кўрмайсенми, кўкариб кетибди! (Н.). Такрор айтаманки , элнинг қаҳри, ғазаби асослидир (Н.). Тушундим, қиличбозликнинг сизга зарурати каттадур (Н.). Баъзан бош гапнинг кесими вазифасида ишонч, тахмин ва шу каби маънолардаги отлашган сўзлар, сўз бирикмалари ёки фразеологик бирликлар келади. Масалан, Ў йлаб турсам, болам, бекамга ўхшашлиги бор эди онамнинг (А.ё.). У дер эмишки, менинг уч юз минг тангамни Мирзо пирим беҳуда сарф қилибди... (Н.) Камина ўйлардики, бунда ҳозир бўлмиш зотла0р бу ишдан хабардор бўлмоқлари лозим (Н.) синтактик қурилмаларида тахмин, ишончсизлик маънолари мавжуд. Бироқ билиб қўйки, иккимиз бир жойга борамиз, насибамиз бир парча совуқ тупроқ! (Н.) синтактик қурилмасида таъкид маъноси бўлса , Мен аминменки, бизнинг лисонимиз фикр гавҳарларини назм ипига теришда форс лисонидан кўра кўпроқ имкониятларга моликдир (Н.) синтактик қурилмасида ишонч маъноси ифодаланган. Изоҳ мазмунини ифодаловчи қўшма гапларнинг иккинчи қисми биринчи қисм таркибидаги олмош ёки от, сифатнинг маъносини аниқлаштириб келади: Замонамизда шундай кишилар борки, улар дўстлар орасидаги самимиятни бузишни ҳунар қилиб олганлар (Н.) Зеро, ул жанобнинг бошларида турли-туман ишлар борки, тоққа тортилса, тоғ ҳам бардош беролмас эди (Н.). Бундай изоҳлаш маъноси аниқловчи эргаш гапли қўшма гапларда ҳамда боғловчисиз қўшма гапларда ифодаланиб, улар ўзаро синтактик синонимия қаторини ҳосил қилади:

1. -Ҳиротда шундай шоирлар борки, улар кўча ва бозорларда ўткинчиларни тўхтатиб, ўз ғазалларини ўқиб берадилар (Н.) - аниқловчи эргаш гапли қўшма гап. -Ҳиротда шундай шоирлар бор: улар кўча ва бозорларда ўткинчиларни тўхтатиб, ўз ғазалларини ўқиб берадилар - боғловчисиз қўшма гап. 2. Бу бир сиёсатки, унинг асли мазмуни бизга белгилидир (Н.)-аниқловчи эргаш гапли қўшма гап. Бу бир сиёсат: унинг асли мазмуни бизга белгилидир - боғловчисиз қўшма гап. 3. Маънодор ҳазил, латифа ва ҳоказо - ёрқин бир гулдурки, ҳидласанг маза қиласан (Н.) - аниқловчи эргаш гапли қўшма гап. Маънодор ҳазил, латифа ва ҳоказо - ёрқин бир гулдур: ҳидласанг маза қиласан - боғловчисиз қўшма гап. Мазкур қўшма гапларда ифодаланган мазмунни содда гап шаклида ҳам ифодалаш мумкин. Бунинг учун изоҳланаётган қисм мавжуд бўлган гапдаги ҳавола бўлак ўрнига қўшма гапнинг иккинчи қисми қўйилади: 1. -Ҳиротда кўча ва бозорларда ўткинчиларни тўхтатиб, ўз ғазалларини ўқиб берадиган шоирлар бор. 2. Бу асли мазмуни бизга белгили бўлган сиёсатдир. 3. Маънодор ҳазил, латифа ва ҳоказо - ҳидласанг маза қиладиган гулдур. Ойбек асарларида изоҳ мазмунини ифодаловчи аниқловчи эргаш гапли қўшма гаплар ҳамда боғловчисиз қўшма гаплар мавжуд: Шундай аёллар бўладики, улар ишқни эътиқод каби муқаддас тутадилар (Н.). Унинг кўзлари шундай ғамгин: у улуғ тарихчи бобонинг ўлимидан сўнг, тамоман шоирга суяниб қолган эди (Н.). Изоҳ мазмунини ифодаловчи аниқловчи эргаш гапли қўшма гаплар таркибида ундалма ҳам иштирок этади. Унинг қандай вазифада келаётганини аниқлаш учун матнга мурожаат қилиш керак бўлади: Қўлидаги чиройли мўъжаз олтин қадаҳни катталардек ғурур ва завқ билан сипқариб, мастликдан сузук кўзларини Тўғонбекка тикди-да, бачкана керилиш билан деди: «Мен сиз билан бирга шундай ишларни орзу қиламенки, Тўғонбек жаноблари, у ишлар дунёда ҳеч бир тождорга муяссар бўлмагандир...» (Н.)

Кўриниб турибдики, Мен сиз билан бирга шундай ишларни орзу қиламенки, Тўғонбек жаноблари, у ишлар дунёда ҳеч бир тождорга муяссар бўлмагандир... изоҳ мазмунини ифодаловчи аниқловчи эргаш гапли қўшма гапда қўлланган ундалмада менсимаслик маъноси ифодаланиб, у услубий восита вазифасини бажарган. Мазкур қўшма гапда – ки ундалмали қўшма гап қисмларини боғлаш хизматини ўтайди, гапда ҳиссий таъсирчанлик кучли ифодаланган. Шунингдек, бу синтактик қурилмада таъкид маъноси ҳам мавжуд. Баъзан изоҳ мазмунини ифодаловчи аниқловчи эргашган қўшма гаплар ҳамда боғловчисиз қўшма гапларнинг бир қисми-да изоҳланаётган бўлак (олмош) қўлланмаслиги ҳам мумкин: Вақтлар бўлдики, ундан нафрат қилди, уни лаънатлади (Н.). Золимлар борки, фаришта тўнини киядилар (Н.). Бу қўшма гапларда қўлланмаган ҳавола бўлак шундай сўзи бўлиши мум-кин ва у қўлланганда аниқловчи вазифасини ўтаган бўлар эди. Изоҳ маъносини ифодаловчи аниқловчи эргаш гап бош гапга, асосан, -ки (-ким) воситаси билан боғланади: Яна у фармонда шундай сўзлар бўлмоғи керакким, улар золим, мунофиқ амалдорлар, улус молини ғасб этувчилар бошига «сангборон» бўлиб ёғилгай (Н.). Форси ашъорда «Фоний», туркий ашъорда «Навоий» тахаллус қўллаган бу бола сўз денгизида шундай дурри- гавҳарлар сочдиким, энг нодир қаламлар таажжубда қолди; ёдимда бор (Н.). Баъзан - ки боғловчисининг - ган шаклли сифатдошга қўшилиб келиш ҳоллари тез-тез учрайди. «Навоий» романининг бир ўрнида - ки эргаштирувчи боғловчи сифатдошнинг - миш шаклига қўшилиб аниқловчи эргаш гапни бош гапга боғлаган. -Фирдавсий ҳам Низомийларнинг забони асли зотида илҳом ва шеър учун яратилмишки, бу ҳақиқатга бутун тарих гувоҳдир, бутун жаҳон унга қойилдир (Н.). Мақсад муносабатини ифодаловчи қўшма гаплар синонимияси Мақсад эргаш гапли қўшма гапларнинг эргаш гапи бош гапдаги воқеа- ҳодиса, ҳаракатнинг бажарилиш мақсадини билдиради: Бу фалокатнинг

олдини олмоқ керакки, унинг даҳшатли чангали мамлакатни қақшатмасин ( Н) қўшма гапи таркибидаги эргаш гап лексик-грамматик жиҳатдан шаклланган, икки таркибли содда ёйиқ гапдан иборат бўлиб, бош гапдаги фалокатнинг нима мақсадда олдини олиш кераклигини билдиради. Шунингдек, мақсад муносабати боғловчисиз қўшма гапда ҳам ифодаланади: Уларни айиринг, улар ўз ўтларида қовурилсинлар (Н). Тилшуносларнинг таъкидлашича, мақсад муносабатли гапларда мақсадни ифодалайдиган воқеа, асосан ирреал, фаразий, асосий воқеа эса деярли ҳамиша реал бўлади. Мантиқан амалга ошиб бўлган нарса мақсад, ният бўла олмайди. Шунинг учун ҳам мақсаднинг ирреал, асосий воқеанинг реал бўлиши табиий 25 . Мақсад эргаш гап ҳар қандай бош гап билан мазмуний муносабатга киришавермайди. Бундай муносабат бош гапдаги фаол ҳаракатда аниқ бир мақсадга қаратилганлик маъноси бўлсагина юзага келиши мумкин. Бош гапда суст ҳолат, ғайриихтиёрий, ўз-ўзидан содир бўладиган ҳаракатлар ифодаланса, у мақсад эргаш гап билан боғланмайди. Мақсад эргаш гап асосан субъекти шахс отлари ёки от характеридаги олмошлар билан ифодаланган бош гаплар билан логик-грамматик жиҳатдан боғланади. Мақсад эргаш гапли қўшма гапларда эргаш гапни бош гапга бириктирувчи боғловчилар синонимик қаторга эга бўлиб, улар мақсад эргаш гап вариантларини ҳосил қилиш учун хизмат қилади 26 . Тўпланган мисолларда мақсад эргаш гаплар бош гапга - ки, -син деб, -маслик мақсадида, токи воситалари билан боғланган. Аммо биз тўпланган мисолларда инверсияга учраган мақсад эргаш гапли қўшма гаплар қўлланишини кузатилмади. Шунингдек, юқорида таъкидланганидек, мақсад муносабати боғловчисиз қўшма гапда мавжуд бўлади. Н.И.Формановская боғловчисиз қўшма 25 Нурмонов А., Махмудов Н., Ахмедов А., Солихўжаева С. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. – Тошкент: Фан, 1992, 287-б. 26 Мамажонов А. Қўшма гап стилистикаси. – Тошкент: Фан, 1990, 71-б.

гапларда мақсад муносабати ифодаланмас-лигини тааъкидлайди, 27 аммо ўзбек тили материалларида мақсад эргаш гапли қўшма гапга синоним бўлган боғловчисиз қўшма гапларда компонентлардан бири бошқаси орқали юзага келадиган воқеликнинг мақсадини ифодалаши илмий кузатишларда қайд этилган. Жумладан, қуйидаги мисолда ҳам мақсад эргаш гапли қўшма гапларга синоним бўлган боғловчисиз қўшма гаплар қўлланган: 1. Бироқ буни шахсий адоватларга айлантирмайлик, ҳар бир масаланинг ҳолига тўғри, холис ният билан киришмоқ лозим (Н.) - боғловчисиз қўшма гап. Бироқ буни шахсий адоватларга айлантирмайлик, токи ҳар бир масаланинг ҳолига тўғри, холис ният билан киришмоқ лозим. - мақсад эргаш гапли қўшма гап. 2. Уларни айиринг, улар ўз ўтларида қовурилсинлар! (Н.) - боғловчисиз қўшма гап. Ў з ўтларида қовурилсинлар деб, уларни айиринг! -мақсад эргаш гапли қўшма гап. 3. Дарвешали, кўнглингиз ҳар чоғ эл муҳаббати билан лаболаб тўлсин, ҳар ишга бел боғлар экансиз, элнинг манфаат ва заруриятини ўзингиз учун бир мезон, деб билинг... (Н.) - боғловчисиз қўшма гап; Дарвешали, кўнглингиз ҳар чоғ эл муҳаббати билан лаболаб тўлсин учун, ҳар ишга бел боғлар экансиз, элнинг манфаат ва заруриятини ўзингиз учун бир мезон, деб билинг... - мақсад эргаш гапли қўшма гап. «Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси» қўлланмаси муал-лифлари мақсад муносабатли эргашган қўшма гаплар ҳақидаги фикрларини шундай якунлайди: «Қисқаси, мақсад эргаш гапли қўшма гапларда икки денотатив воқеа ифодаланади. Шунга кўра гапда мазмуний-синтактик мувофиқлик сақланади. Бош гап ҳамиша автосемантик, эргаш гап эса синсемантик бўлади» 28 . 27 Формановская Н.И. Стилистика сложного предложения. – Москва: Наука, 1978, 117-б. 28 Нурмонов А., Махмудов Н., Ахмедов А., Солихўжаева С. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. – Тошкент: Фан, 1992, 283-б.

Қ иёслаш муносабатини ифодаловчи қўшма гаплар синонимияси Инсоннинг дунёни билиш жараёнида қиёслаш жуда катта аҳамиятга эга. Икки ёки ундан ортиқ предметни улар ўртасидаги ўхшашлик ёки фарқли томонларни аниқлаш мақсади билан қиёслаш ташқи оламни билишнинг энг кенг тарқалган мантиқий усулларидан бири бўлиб, у инсон фаолиятининг деярли барча соҳаларида кузатилади. Бу муҳим мантиқий категория, табиийки, тилда ҳам ўз ифодасини топади 29 . Ҳозирги ўзбек адабий тилида қиёслаш муносабатини ифодаловчи қўшма гапларнинг таркиби, улар қисмларининг вазифалари, мазмуний боғланиши, ўзга синтактик қурилмалар билан муносабатлари батафсил ўрганилган 30 . Қиёслаш муносабатини ифодалаган боғловчисиз қўшма гап қисмларидан англашилган воқеа, ҳодиса бир - бирига зид қўйилади: 1. -Бўшанг болалар сувдан қўрқади, тетик, дадил болалар ҳайт,-дейди-ю, сакрайди (А.ё.) - боғловчисиз қўшма гап; Бу мазмун синоним қурилмада ҳам мавжуд бўлади. -Бўшанг болалар сувдан қўрқади, тетик, дадил болалар эса, ҳайт, дейди-ю, сакрайди - боғланган қўшма гап; -Бўшанг болалар сувдан қўрқади, лекин тетик, дадил болалар, ҳайт, дейди-ю, сакрайди - боғланган қўшма гап. 2. Маликанинг атрофида бегимлар, бекалар ўзларига хос назокат билан ўтирар, хизматчилар таъзим ва одоб ила, товушсиз қадам ташлаб, ўз ишларини бажарар эдилар (Н) – боғловчисиз қўшма гап; Маликанинг атрофида бегимлар, бекалар ўзларига хос назокат билан ўтирар, хизматчилар эса таъзим ва одоб ила, товушсиз қадам ташлаб, ўз ишларини бажарар эдилар. – боғланган қўшма гап. Биринчи қўшма гапда бўшанг болалар ҳамда тетик, дадил болалар синтактик бирлигидаги бўшанг ҳамда тетик, дадил сифатловчи аниқловчилари синтактик антонимияни ҳосил қилган бўлиб, сувга ўрин ҳоли ҳар иккала қисм учун умумий бўлак ҳисобланади. Мазкур қўшма гапда 29 Махмудов Н. Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1995, 291-б. 30 Махмудов Н. Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1995. – 228 б.; Ўзбек тили грамматикаси. 2-том. Синтаксис. – Тошкент: Фан, 1976. – 560 б.; Нурмонов А., Махмудов Н., Ахмедов А., Солихўжаева С. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. – Тошкент: Фан, 1992. – 292 б.

зидлик маъносидан ташқари, қиёслаш маъноси ҳам мавжуд бўлганлиги учун , қиёслаш муносабатли боғланган қўшма гап билан ҳам синоним бўлиб келади: - Бўшанг болалар сувдан қўрқади, тетик, дадил болалар эса, ҳайт, дейди-ю, сакрайди. Иккинчи гапда маликанинг атрофида содир бўлаётган ҳодисалар ўзаро қиёсланган бўлиб, бу қиёс лексик элементлар орқали ифодаланган, яъни содда гап субъектлари ( бегимлар, бекалар ва хизматчилар ) ҳамда предикатлар ( ўтирар эдилар ҳамда бажарар эдилар ) синтактик антонимияни ҳосил қилган. Бу боғловчисиз қўшма гап қисмлари учун умумий бўлган бўлак ўрин ҳоли ( маликанинг атрофида ) ҳисобланади. Қиёслаш муносабатини ифодаловчи боғловчисиз қўшма гапларга синоним бўладиган гаплар икки турга гуруҳланади: 1) бир хилда зидлов боғловчили ҳамда бўлса, эса воситали синоним қўшма гаплар; 2) фақат бўлса, эса воситалари ёрдамида ташкил топадиган синоним қўшма гаплар. Биринчи қаторга кирувчи қўшма гапларнинг хусусияти шундаки, уларда қиёслаш-зидлик муносабати мавжуд: Ғариб қашшоқларнинг ҳамёни қуруқ, дарди бисёр (А.ё.); Ғариб қашшоқларнинг ҳамёни қуруқ, лекин дарди бисёр; Ғариб қашшоқларнинг ҳамёни қуруқ, дарди эса бисёр. Бўлса, эса воситали иккинчи қатордаги қўшма гапларга синоним бўлган боғловчисиз қўшма гапларда фақатгина қиёс маъноси мавжуд бўлганлиги учун улар зидлов боғловчили қўшма гаплар билан синонимик қатор ҳосил қилмайди: Чиройли қафасларда қумрилар мўнгли - мўнгли ху-хулар, эркин қушлар дарахтларнинг қуюқ яшили ичидан жонли найларини тинликка қўярди (Н.). Бу синтактик қурилмадаги қафасларда ва эркин, мўнгли-мўнгли ху-хулар ва жонли найларини тинликка қўярди бўлаклари антитезани ҳосил қилиб, қўшма гап қисмларида ифодаланган воқеа-ҳодисанинг фарқини кўрсатиб, уларнинг бир-бирига номувофиқ эканлигига ишора қилган. Шунингдек, - шоҳ боласига юрт ва сипоҳ, дарвеш боласига масжиду хонақоҳ керак (Н)! – боғловчисиз қўшма гапи қисмларида ҳам қиёслаш мазмуни мавжуд бўлиб, бу қиёс маъноси тўлдирувчи вазифасида келган шоҳ

боласига ва дарвеш боласига синтактик бирликлари орқали ифодаланган. Ёзувчи бу ўринда шоҳ ҳамда дарвеш сўзларини зид маъноли сўз сифатида қўллаган. Бу гапда яна бир қатор қиёсланаётган бўлаклар бўлиб, улар юрт ва сипоҳ ҳамда масжид ва хонақоҳ сўзларидир. Мазкур боғловчисиз қўшма гапнинг иккинчи қисмида қиёсланаётган аъзодан кейин эса шаклини қўлласак, боғланган қўшма гапга синонимик қатор юзага келади: - Шоҳ боласига юрт ва сипоҳ, дарвеш боласига эса масжиду хонақоҳ керак! Таъкидлаш мумкинки, бўлса асосан оғзаки нутқда , эса ёзма нутқда кенг қўлланади. Қиёслаш мазмуни, шунингдек, чоғиштириш эргаш гапли қўшма гапларда ҳам ифодаланади. «Чоғиштириш эргаш гапли қўшма гаплардаги асосий мақсад икки денотатив воқеа ва улар ўртасидаги фарқли жиҳатни ифодалашдан иборат» 31 . Бундай қўшма гапнинг ҳар икки қисмида ифодаланган воқеа-ҳодисалар реал бўлади. Масалан, Улуғбек ўз текширувлари билан, Навоий таъбирича, осмонни пастга туширган, яъни юлдузларнинг ҳаракат қонунларини инсонларга танитган бўлса, бу чол осмоннинг чексиз узоқлигига яна бениҳоят узоқлик қўшиб, уни қалин сир пардасига чўлғаган эди (Н). Бу эргашган қўшма гап таркибида Улуғбек билан чол яъни субъектлар ўзаро қиёсланган. Шу билан бирга, юлдузларнинг ҳаракат қонунларини инсонларга танитган ҳамда уни қалин сир пардасига чўлғаган предикатлари семантик жиҳатдан бир-бирига қарама-қарши маънони ифодалаб, қиёслаш маъносини юзага келтирган. Бу қўшма гапда яна қиёс қилинаётган бўлаклар ҳам мавжуд: Осмонни пастга туширган ва осмоннинг чексиз узоқлигига яна бениҳоят узоқлик қўшиб синтактик бирликлари мантиқий қиёс кўринишида бўлиб, Улуғбек ва чол томонидан амалга оширилган фаолиятнинг бир-бирига зид эканлиги ифодаланган. Чоғиштириш эргаш гапли қўшма гап боғловчисиз қўшма гап ҳамда боғланган қўшма гаплар билан синоним бўлиб кела олади: Улуғбек ўз 31 Нурмонов А., Махмудов Н., Ахмедов А., Солихўжаева С. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. – Тошкент: Фан, 1992, 291-б.

текширувлари билан, Навоийнинг таъбирича, осмонни пастга туширган, яъни юлдузларнинг ҳаракат қонунларини инсонларга танитган, бу чол осмоннинг чексиз узоқлигига яна бениҳоят узоқлик қўшиб, уни қалин сир пардасига чўлғаган эди (Н.). Улуғбек ўз текширувлари билан, Навоийнинг таъбирича, осмонни пастга туширган, яъни юлдузларнинг ҳаракат қонунларини инсонларга танитган, бу чол эса осмоннинг чексиз узоқлигига яна бениҳоят узоқлик қўшиб, уни қалин сир пардасига чўлғаган эди. Шунингдек, қуйидаги қўшма гапда ҳам ёзувчининг ўзига хос қиёс маъносини яратганини кўрамиз: -Фирдавсий, Низомий, Шайх Саъдий, Ҳофиз Шерозий каби шеър самосининг офтоблари жаҳонни нурга тўлдирсалар, бизнинг туркигўйлар-нинг қора чироғи ўз кулбаларини ҳам ёритмоқдан ожиздир (Н.). Мазкур қўшма гапда Фирдавсий, Низомий, Шайх Саъдий, Ҳофиз Шерозий лар шеър самосининг офтоби га, туркигўй шоирлар эса қора чироққа ўхшатилган, шунингдек, шеър самосининг офтоблари билан туркигўйларнинг қора чироғи ҳамда жаҳонни нурга тўлдирсалар билан ў з кулбаларини ҳам ёритмоқдан ожиздир синтактик бирликлари семантик жиҳатдан бир-бирига қарама-қарши маънони ифодалайди. Кўриниб турибдики, таҳлил қилинаётган қўшма гапда чоғиштириш билан бирга ўхшатиш маъноси ҳам берилган ва у турли кўринишдаги тузилмалар билан синонимлик муносабатига эга. Қиёсланг: - Фирдавсий, Низомий, Шайх Саъдий, Ҳофиз Шерозий каби шеър самосининг офтоблари жаҳонни нурга тўлдиради, бизнинг туркигўйларнинг қора чироғи ўз кулбаларини ҳам ёритмоқдан ожиздир. -Фирдавсий, Низомий, Шайх Саъдий, Ҳофиз Шерозий каби шеър самосининг офтоблари жаҳонни нурга тўлдиради, бизнинг туркигўйларнинг қора чироғи эса ўз кулбаларини ҳам ёритмоқдан ожиздир. Чоғиштириш эргаш гапли қўшма гап боғланган ҳамда боғловчисиз қўшма гаплар билан синонимик қатор ҳосил этади. Бинобарин, Ойбекнинг «Навоий» романида Бири Рум мамлакатидан келган «Чалабий» деган катта олимни

енгган донишманд бўлса, бири катта битикчи (Н.) синтактик қурилмаси қўлланилган. Р.Сайфуллаева ва С.Солихўжаевалар предикати – са шарт феълли Бири гулдаста узатса, бири автограф учун китоб тутқазади тарзидаги синтактик қурилмаларнинг қисмларидан қайси бирининг бош, қайси бирининг эргаш гап эканлигини аниқлаб бўлмаслигини эътиборга олиб, уларни боғланган қўшма гапнинг бир тури деб қарайдилар 32 . Бизнингча, бу синтактик қурилмада субъектлар қиёсланган. Мазкур қўшма гапда қиёс маъноси борлиги учун эса боғловчили боғланган қўшма гап билан синтактик синонимияни ҳосил қилади: Бири Рум мамлакатидан келган «Чалабий» деган катта олимни енгган донишманд, бири эса катта битикчи... Бу қўшма гап таркибидаги қисмлар санаш оҳанги билан айтилса, боғловчисиз қўшма гапга синоним бўлади: Бири Рум мамлакатидан келган «Чалабий» деган катта олимни енгган донишманд, бири катта битикчи... Мазкур синонимик қатордаги эса боғловчили боғланган қўшма гап ёзма нутққа хос бўлганлиги учун ёзувчи сўзлашув нутқида кенг қўлланадиган шаклни, яъни предикати - са шаклли синтактик қурилмани қўллаган. Худди шу шакл ва мазмунни ифодалайдиган бошқа турдаги синтактик курилмалар ҳам мавжуд: Бир гала шўх, шод, етилган қизлар, қайсилари сақич чайнайди, қайси бирлари «чанг» чалади (А.ё.); Кими юзларча даста-даста товоқларни, лаганларни ювади, кими катта кўзаларда сув ташийди. Кими этагининг барини белбоғига қистириб, қатор қурилган ҳайбатли қозонлар остига ўтин ташлаб, тутундан ёшланган кўзини уқалайди (Н.). Шунингдек, матнларда чоғиштириш эргаш гапли қўшма гаплар таркибида қўлланадиган қ андай-шундай нисбий сўзлари баъзи ўринларда шундай - шу йўсинда тарзида ҳам қўлланган: - Подшо ҳазратларига мен фақир қандай қ ул бўлсам, шаҳзодамга ҳам шу йўсинда қ улмен,- деди парвоначи қўлини кўксига қўйиб (Н.). 32 Сайфуллаева Р. Эргашган қўшма гапнинг таснифи // Ўзбек тили ва адабиёти. 1989, 3-сон, 22-23-б.; Нурмонов А., Махмудов Н., Ахмедов А., Солихўжаева С. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. – Тошкент: Фан, 1992, 291-б.

Ўхшатиш муносабатини ифодаловчи қўшма гаплар синонимияси Ўхшатиш мазмунини ифодаловчи қўшма гаплар синонимия-си, асосан, оғзаки нутққа хос бўлган боғловчисиз ҳамда эргаш гапли қўшма гап компонентлари орасида кузатилади 33 . Биз тўплаган материалда ўхшатиш муносабатини ифодалов-чи эргаш гапли қўшма гапларнинг қуйидаги гуруҳи учради: Лисоний қолип Мисоллар Р каби, Р Кўршапалак қуёшдан чўчигани каби, улар Навоийдан қўрқадилар (Н.). Р гандай (дек), Р Ҳамманинг қулфи дили очилгандек, мажлис қизиб кетди (Н.) . Р, Р Тунсиз кун йўқ, доғсиз лола йўқ (Н.). Ўхшатиш эргаш гапли қўшма гапларда бир воқеа билан иккинчиси бир - бирига ўхшатилишдан ташқари , қисман қиёслаш маъноси ҳам бўлиши шарт : Баланд ҳимматли , баҳодир бекларингиз , олижаноб , вазифашунос мулозимларингиз бўлгани каби , давлат дарахтининг гулларини бало қуюнидек совурмоқчи бўлган маҳлуқлар ҳам йўқ эмас ( Н .) . Бундай хусусиятга эга бўлган эргаш гапли қўшма гаплар матнларда кўп учрайди: Буларнинг ичида рангпар, нозикниҳол косиббаччалар, Рустам қомат, ўмровли азаматлар бўлганидек, қадди букчайган чоллар ҳам бор эди (Н.). Бу ерда катта истеъдодли, илми, шуҳрати даражасида камтар, олижаноб шоирлар бўлганидек, Фирдавсий, Низомийларни назар-писанд қилмайдиган ифрот мақтанчоқлар ҳам бор (Н.). 33 Мамажонов А. Қўшма гап стилистикаси. – Тошкент: Фан, 1990, 87-б.

Келтирилган ҳар иккала қўшма гапда ҳам чоғиштириш ва ўхшатиш маънолари мавжуд. Чунки ҳар иккала қўшма гап қисмлари ҳам – дек шакли билан боғланган. Биринчи гапда нозикниҳол косиббаччалар, Рустам қомат, ўмровли азаматлар ва қадди букчайган чоллар чоғиштирилган, иккинчи қўшма гапда эса камтар, олижаноб шоирлар ҳамда ифрот мақтанчоқлар чоғиштирилган. Бу гапда ҳам ўхшатиш маъноси мавжуд. Ўхшатиш эргаш гапларни бош гапга боғловчи воситалар кенг синонимик қаторга эга бўлиб, улар вазифавий услубларда фарқланади. Яъни: - дек - оғзаки, бадиий, илмий; - дай - оғзаки, бадиий; - каби - бадиий, илмий, публицистик; - сингари-бадиий, илмий; гўё – бадиий; худди - оғзаки, бадиий; янглиғ - бадиий; бамисоли - бадиий матнларда қўлланади 34 . «Навоий» романидан олинган бадиий услубга хосланган Кўршапалак қуёшдан чўчигани каби, улар Навоийдан қўрқадилар ўхшатиш эргаш гапли қўшма гапининг вариантлари қуйидагича: Кўршапалак қуёшдан чўчигандай , улар Навоийдан қўрқадилар. Кўршапалак қуёшдан чўчигандек, улар Навоийдан қўрқадилар. Кўршапалак қуёшдан чўчиган сингари , улар Навоийдан қўрқадилар. Худди кўршапалак қуёшдан чўчигандай , улар Навоийдан қўрқадилар. Гўё кўршапалак қуёшдан чўчиган каби , улар Навоийдан қўрқадилар. Кўршапалак қуёшдан чўчиган янглиғ , улар Навоийдан қўрқадилар. Бамисоли кўршапалак қуёшдан чўчигандай , улар Навоийдан қўрқадилар. Баъзи боғловчисиз қўшма гапнинг иккинчи қисмида ифодаланган воқеа- ҳодиса ёки шахсга ўхшатиш маъноси бўлгани учун ифодаланаётган фикрга аниқлик киритиш учун матнга мурожаат қилиш лозим бўлади: Эчки бояқишни панага олганингиз яхши бўлибди: оч бўри ёмон бўлади (Н.). Хилини, таъмини суриштирмай, қозоқлар қимиз ичишгандай, жуда кўп ичадиган Тўғонбекка икки коса май ҳеч кор қилмади; чанқоқ туянинг лаби сувга тегди, холос (Н.)! 34 Мамажонов А. Қўшма гап стилистикаси. – Тошкент: Фан, 1990, 71-б.

Матнга мурожаат қилинмаган ҳолда ўқувчи оч бўри ёмон бўлади ва туянинг лаби сувга тегди гапларида ўхшатиш маъноси мавжудлигини сезмайди. Фикр ким ҳақида кетаётганини пайқаган китобхон Тўғонбекнинг оч бўри ва чанқоқ туяга ў хшатилаётганини билиб олади. Ўхшатиш маъноси мавжуд бўлган биринчи қўшма гап сабаб эргаш гапли қўшма гапга, кейингиси эса ўхшатиш эргаш гапли қўшма гапга синоним бўлади: Эчки бояқишни панага олганингиз яхши бўлибди, чунки оч бўри ёмон бўлади. Хилини, таъмини суриштирмай, қозоқлар қимиз ичишгандай, жуда кўп ичадиган Тўғонбекка икки коса май ҳеч кор қилмади; гуё чанқоқ туянинг лаби сувга тегди, холос! Романда - Эшитдик, - деди Алоиддин қозонга термулиб. -Халқ эмас, бир гуруҳ ҳайвон наъра тортмоқда (Н.)! нутқий қурилмаси ҳам мавжуд бўлиб, ундаги қўшма гапнинг иккинчи қисмида ўхшатиш маъноси мавжуд. Матн таркибидаги боғловчисиз қўшма гап балки боғловчили қўшма гап ҳамда ўхшатиш эргаш гапли қўшма гапга синоним бўлади: Халқ эмас, балки бир гуруҳ ҳайвон наъра тортмоқда! Халқ эмас, гўё бир гуруҳ ҳайвон наъра тортмоқда! Матнга боғланмаган ўқувчи ҳақиқатан ҳам қўшма гапнинг иккинчи қисмида ифодаланган воқеа - ҳодисани тўғри маънода тушунади. Лекин матнга боғланилганда, фикр ўзгаради: - Ажаб воқеалар бўлмоқда. Халқнинг ҳақиқат талаб қилган овозидан бутун Ҳирот ларзада…шавқ билан деди Султонмурод (Н). Маълум бўладики, юқоридаги қўшма гапнинг биринчи қисмида эллипсис ҳодисаси рўй берган бўлиб, унда эга қўлланмаган. Яъни бу гап Ҳиротни ларзага келтираётган халқ эмас, бир гуруҳ ҳайвон наъра тортмоқда – тузилишига эга. Бу гапда Алоиддин Машҳадий халққа паст назар билан қараб, халқнинг бутун Ҳиротни ларзага солган овозини наърага, кўпчиликни ташкил қилган халқни бир гуруҳ ҳайвонга ўхшатган. Ушбу романда Бу янглиғ овчилар кўп, уларнинг ўзлари овчининг итига арзимайдилар (Н.) боғловчисиз қўшма гапи мавжуд бўлиб, у зидлов

боғловчили боғланган қўшма гап билан синонимик қатор ҳосил қилади: Бу янглиғ овчилар кўп, лекин уларнинг ўзлари овчининг итига арзимайди. Шунингдек, матн таркибида яна шундай турдаги боғловчисиз қўшма гаплар ҳам фаоллашадики, уларнинг қисмлари орасида ўзаро тенглик мазмуни ифодаланади: Подшоҳ мусулмон, вазирлар мусулмон (Н.). Тангри бир, сўз бир (Н.). Романда Тангри бир, сўз бир синтактик қурилмасининг Сўз бир-олло бир варианти ҳам қўлланган. Бундай тузилишдаги гапларнинг қисмларида ҳам юкламасини қўллаш мумкин: Подшоҳ ҳам мусулмон, вазирлар ҳам мусулмон. Подшоҳ мусулмон, вазирлар ҳам мусулмон. Тангри ҳам бир, сўз ҳам бир. Тангри бир, сўз ҳам бир. Ҳам юкламаси иккала қисмда қўлланганда, тенг боғланишдаги подшоҳ ва вазир сўзларининг маъносини таъкидласа, кейинги синтактик қурилмаларда эса фақат биргина бўлак вазир ёки сўз нинг гап мазмунида тутган мантиқий ўрнини алоҳида қайд қилади. Бу қурилмалардаги ҳам юкламасининг пресуппозицияга ишорасидан яна бошқа кимларнингдир мусулмон, ниманингдир ягона эканлиги англашилади . Бу пресуппозицияларга одатда синтактик қурилма таркибида иштирок этадиган турли хилдаги кўмакчи, юклама, ундов сўз каби элементлар йўл очади 35 . Н.И.Формановская ҳам юкламаси қўшма гапнинг иккинчи қисмида қўлланиб, мазкур қисмдаги воқеа, ҳаракат, хусусиятга тенг эканлигини кўрсатади: Акам аълочи, опам ҳам яхши ўқийди 36 . Таҳлил қилинган матнларни кузатишдан шу нарса маълум бўлдики, бу матнларда қўлланган ўхшатиш муносабати мавжуд бўлган боғловчисиз қўшма гаплар қисмларида иккита ўхшаш воқелик эмас, балки тенг воқеликлар ифодаланган. Тарз мазмунини ифодаловчи қўшма гаплар услуби 35 Қаранг: Нурмонов А., Махмудов Н., Ахмедов А., Солихўжаева С. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. – Тошкент: Фан, 1992, 115-б.; Нурмонов А. Кўмакчили конструкциялар пресуппозицияси //Ўзбек тили ва адабиёти. – 1986, 6-сон, 42- б.; Махмудов Н. Пресуппозиция ва гап // Ўзбек тили ва адабиёти. –1986, 6-сон, 28-31 б.; Рахимов У. Ўзбек тилида юкламалар пресуппозицияси. Филол. фан. ном. ...дис. автореф. – Самарқанд, 1994. – 23 б. 36 Формановская Н.И. Стилистика сложного предложения. – Москва: Наука, 1978, с.45.

Тарз муносабати равиш эргаш гапли қўшма гапларда ифодаланади. Тарз мазмунини ифодаловчи эргаш гап бош гап кесимидан англашилган ҳаракатнинг ёки бош гапдаги бутун воқеанинг қай тарзда юзага келишини кўрсатади: Нонвойхонадаги нонларнинг, ошпазлар қичқириб мақтаб сотаётган ҳар нав таомларнинг ҳиди унинг думоғига гуппа уриб, сўлагини оқизар, оч меъда ичдан кемириб, бутун борлиғини бетоқат қилар эди. (Н). Ҳусайн Бойқаро хушомад гапларга энди қулоқ осмай, кабутарлари ҳақида ёлғиз ўзи сўзламоққа тиришди (Н.). Таҳлил қилинган асарлар матнида ҳам равиш эргаш гапли қўшма гаплар миқдори унчалик кўп эмас. Лекин равиш эргаш гапларнинг муаллиф нутқидаги кўчирма гапли мураккаб тузилмалар таркибида қўлланиши анча кўп учрайди 37 . Масалан: - Фақир ҳам шу фикрнинг телба бандасидир,- деди чолга Навоий қўлини кўксига қўйиб (Н.). -Баланд мавқели зотлардан, -деди навкар бошини оғир тебратиб (Н.) -Ўзга мулоҳазаларнинг аҳамияти йўқдир,- саросималаниб жавоб берди Мажидиддин (Н.). Шунингдек, айрим ҳолатларда услуб талабига мувофиқ муаллиф гапи кўчирма гапдан олдин келади: Қ ошларини жаҳл ва киноя билан чимирди-да, ақлли чолларга хос ишонч билан деди: «Алишер Навоийга қарши тилларингни мунча қайрай бердиларинг?» Бизнингча, эргаш гапли қўшма гапларнинг бошқа вазифада келиши учун контекст ҳар доим ҳам муҳим ўрин тутмайди. Умуман, синтактик тузилмаларнинг, шу жумладан, эргаш гапли қўшма гапларнинг мазмун ва вазифа жиҳатидан бир-бирига кўчиб туриши анча кенг тарқалган ҳодисадир. А.Мамажонов бу ҳодиса ҳақида гапириб, бир турдаги эргаш гапнинг ўзга бир турдаги эргаш гап функциясини бажаришини контекст талаби асосида юзага келади деб ҳисоблайди 38 . Айрим ҳолларда қўшма гаплар функциясининг ўзгариши уларнинг қисмлари ўртасидаги мантиқий муносабатларнинг намоён бўлиши билан ҳам боғлиқдир. Масалан, қуйидаги ҳолда эргаш гапнинг қандай функцияда 37 Ўзбек тили грамматикаси. 2-том. Синтаксис. – Тошкент: Фан, 1976, 424-б. 38 Мамажонов А. Қўшма гап стилистикаси. – Тошкент: Фан, 1990, 89-б.

келиши бош гап таркибидаги ҳаракатни аниқлаш билан боғлиқ. Масалан: Бир кўп одамлар дуонинг, туморнинг кучига қандай ишонса, у ҳам тиғнинг сеҳрли кучига шундай эътиқод қилади ( Н.). Бунда чоғиштириш эргаш гапли қўшма гап таркибидаги эргаш гап равиш эргаш гап вазифасини бажариб, бош гапдан англашилган ҳаракатнинг қай тарзда юзага чиққанлигини билдиради. Бу қўшма гап шаклан чоғиштириш эргаш гапли қўшма гап бўлса ҳам, лекин бош гапда ифодаланган ҳаракатга нисбатан қ ай тарзда эътиқод қилади саволи билан мурожаат этишимиз мумкин. Шунингдек, баъзи равиш эргаш гапли қўшма гапларда сабаб-натижа ва пайт маънолари ҳам сезилиб туради. Чол ханжарга бир зум қараб, кўзлари аллақандай қувониб кетди (Н.). Бироқ осмон яна тезда ферузаланиб, қуёш ҳатто баҳоргидай қиздира бошлайди (Н.). Биз таҳлил қилган матнлардаги мисолларда равиш эргаш гап бош гапга асосан -(и) б, -май равишдош шакллари ёрдамида боғланганлиги кузатилди. Ўлчов-даража мазмунини ифодаловчи қўшма гаплар Ўлчов-даража эргаш гаплар бош гапдаги воқеа билан эргаш гапдаги воқеанинг муносабати даражасини аниқлаш ва миқдорини ўлчаш учун қўлланади. Ўлчов-даража эргаш гаплар бош гапга -са, -ки, -ган сари, -ган сайин воситалари ёрдамида боғланади: Мирзо Пирим шу даражада хушсуҳбат йигитки, бир дафъа суҳбатида бўлган одам ўзга билан суҳбатни орзу қилмас (Н.). Бу турдаги эргаш гапли қўшма гапларнинг мазмунидан баъзан натижа маъноси ҳам англашилиб туради. Бундай қўшма гапларда ўлчов-даража маъносини кучайтириб, таъкидлаб кўрсатиш учун миқдори ўлчаниб, даражаси белгиланаётган бўлаклардан кейин кўпинча ҳам юкламаси ишлатилади 39 . Ўлчов-даража эргаш гапли қўшма гапларнинг мазмун муносабатининг ифодаланишига кўра икки хил кўриниш фарқланади: 1) икки ҳавола бўлакли 39 Ўзбек тили грамматикаси. 2-том. Синтаксис. – Тошкент: Фан, 1976. 427-б.

ва 2) бир ҳавола бўлакли. Икки ҳавола бўлакли ўлчов-даража эргаш гапли қўшма гаплар нисбатан кенг тарқалган 40 . Ўлчов-даража мазмуни қўшма гапнинг бошқа турлари орқали ифодаланмайди. Шунинг учун бундай гапларнинг синонимик қатори мавжуд эмас. 40 Қаранг: Нурмонов А., Махмудов Н., Ахмедов А., Солихўжаева С. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. – Тошкент: Фан, 1992, 289-б.

Адабиётлар: 1. А.Гуломов.М.Асқарова. Ҳозирги ўзбек адабий тили. (синтаксис) Тошкент. Ўқитувчи. 1987. 2. Ўзбек тили грамматикаси. 2 том. Тошкент. Фан. 1976. 3. М.Мирзаев.С.Усмонов.И.Расулов. Ўзбек тили. Ўқитувчи. Тошк. 1978. 4. Г.Абдураҳмонов.А.Сулаймонов. ва бошқа. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. Тошкент. Ўқитувчи. 1979. 5. Н.Маҳмудов.А.Нурмонов. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. Тошкент. Ўқитувчи. 1995. 6 . www . ziyonet . uz 7. Arxiv . uz

Похожие

Қўшма гапларда экспрессивликни ифодалаш ва уларнинг услубий имкониятлари

Қўшма гаплар услубияти

Қўшма гаплар полисемияси ва омонимияси

Синтактик услубият содда гаплар услубияти

Прагматик синонимия