logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Лингвистика
  4. Qadimiy xalqlar va ularning yozuvlari

Qadimiy xalqlar va ularning yozuvlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

93 KB
Скачать
Qadimiy xalqlar va ularning yozuvlari REJA: 1. Fonografik yozuvning taraqqiyot yo’li. 2. Jahon xalqlarining asosiy yozuvlari. 3. Sug’d yozuvl va uning yodgorliklari 4. Jahon madaniyati taraqqiyotida lotin imlosining o`rni. 5. Milliy uyg`onish davri va yangi alifboni isloh qilish. 6. Lotin yozuviga asoslangan o`zbek alifbosining yaratilishi. 7. Mutaqillik davrida yangi o`zbek imlosi. Finkiy yozuv. Ushbu yozuvdan finkiylar, karfagenlar qadimiy yahudiylar tomonidan finikiya, Suriya, Falastin va qisman Misr , Kipr, Kiliniya(kichik osiyodagi viloyat), Karfagen kabi qadimiy davlatlar foydalanganlar. Finikiy yozuvga daxldor katibalar miloddan avvalgi 2- 4 ming yilliklarga taalluqlidir. Bu yozuvning paydo bo’lishi sarchashmasi haligacha aniq emas. Taxmin qilishlaricha finikiy yozuv qadimiy Qan’onning bo’g’in va undosh yozuvi asosida vujudga kelgan. Finikiyyozuvda 22 ta undsh harf mavjud edi . Keyinchalik qattiq unlilar uchun maxsus alomatlar ishlab chiqildi. Keyinchalik qariyb hamma harfi va ovozli xatlar sistemasi, jumladan yozuvlarning ikki katta bo’g’ini - yunon va yozuvlar ham finikiy yozuvidan ibtido oldi. Oromiy yozuv. Ushbu yozuv undosh tovushlardan iborat bo’lib, 22 ta harfi bor edi. Miloddan oldingi birinchi ming yillikning avvallarida finikiy yozuv zaminida vujudga keldi. Oromiy yozuvning qadimiy osori Bar – Xadod( shimoliy Suriya) va Zokir (Xamodan) katibalardir. Keyinchalik oromiy yozuvni boshqa somiy xalqlar, yahudiylar, oshriylar, bobiliylar qabul qildilar. Miloddan avvalgi 3- 2 asrlarda ushbu yozuv bir necha shoxaga - yahudiy yozuvning murabba xili palmir va nabatiy yozuvlariga bo’lindi. Mazkur yozuv Baynannahrga mixsimon bobil va akkad yozuvlari o’rnini egalladi. Haxomanishiylar davlati (imperiyasi) davrida ham oromiy yozuvi qadimiy fors yozuvi bilan baravar qo’llangan. Jamshid taxtidan 500 taga yaqin oromiy katibalar yozilgan loy taxtachalar topilgan. O’rta eroniy yozuvlarning aksariyati- pahlaviy, forsiy, so’g’diy, monaviy, xorazmiy yozuvlari oromiy xatdanpaydo bo’gan. So’g’d yozuvi. Bu yozuv oromiy yozuv asosida eramizdan avvalgi birinchi ming yillikda qadimiy So’g’d zaminida yaratilgan. U 23 alomatni o’z ichiga olar edi. So’g’d yozuviga mansub birinchi yozma yodgorlik eramizdan oldingi I asrga taalluqlidir. So’g’d yozuvining alomatlarini birinchi bor frnsuz olimi R. Goto fransliteratsiya qilgan edi. So’g’d yozuvida avvallari bir – biriga ulangan harflar (ligaturalar) juda kam bo’lgan. Har bir harf o’zining alohida yozma shakliga ega bo’lib, ularni bemalol bir- biridan farq qilishi mumkin edi. VI –asrning boshlarida ,,sutra yozuvi’’ nomukammal finik so’g’d yozuvi taraqqiy etdi va X asrda keng qo’llanildi. Bu yozuv bilan budda dinining yozma yodgorliklari yozilgan. Mukammal finik so’g’d yozuvi sakkizinchi asr o’rtalarida vujudga keldi. Bu yozuv bilan Mug’ tog’ Afrosiyob va panjakent katibalari yozilgan Siniq so’g’d yozuvida ulangan harflar ko’proq ishlatilgan va alomatlarni bir – biridan farqlash ancha qiyin bo’lgan. Mutaaxir siniq so’g’d yozuvi ( bu yozuvni “uyg’uriy so’g’d “ yo “ uyg’uriy” ham deganlar) IX - XI asrlarda taraqqiy etgan. Uyg’uriy yozuvida harflarni bir- biridan farq qilishi uchun dlakritik alomatlarni ishlatish kotiblar ixtiyorida edi. Bu umumso’g’d yozuvlaridan tashqari yana ikki xil so’g’d yozuvi taraqqiy etgan edi. Bularning bittasiga Buxoriy va ikkinchisiga istaravshaniy nomini berish mumkin. Miloddan avvalgi II – III asrlarda shakllangan so’g’d yozuvi ulkamiz madaniyati tarixida muhim rol o’ynaganini isbotlovchi dalillar juda ko’p topilgan. Dalillarning guvohlik berishicha bu yozuv ijtimoiy va madaniy hayotning hamma sohalarida keng qo’llangan. Shu murakkab jarayonda so’g’d yozuvining tashqi shakli takomillasha brogan hamda ichki mazmuni - til tovush sistemasi tobora aniq ifodalanishi tomon o’say brogan, muyyan orfografik normalar vujudga kela boshlagan. Bu qadimiy so’g’d yozuvi orqali eramizning boshlaridan to X – XI asrlarga qadar yozilgan ko’plab noyob yodgorliklar bizgacha yetib kelgan. Bu yodgorliklar orasida ko’plab nimizmatik materiallar ( tanga yozuvlari) metall, spool, yog’och, charm, qog’oz va boshqa buyumlarga bitilgan matnlar, shaxsiy maktublar, diniy, axloqiy falsafiy matnlarning parchalari, xo’jalik huquqiy va diplomatoik hujjatlar mavjud. Shunday noyob yodgorliklarning katta guruhi Panjakent yaqinidagi mug’ tog’I tepasidagi qadimgi qasr xarobalaridan tipilgan so’g’d hujjatlaridir. Mazkur yodgorlik majmuasi “ Mug’ tog’I so’g’d tarixi” deb nomlangan va o’z ichiga VII asr oxiri VIII asr boshlarida oid ga yaqin noob hujjatlarni qamrab oladi. Bu hujjatlar so’g’d podsholigida tobe Panj hokimiligi saroyi hamda turli viloyat hokimligi va ayonlariga tegishli hujjatlar yig’indisidan iborat. Arab istilosi kunlarida , xususan, 722 – yilda Panj hokimi, bir muddat So’g’d podshosi taxtiga da’vogar sifatida ish ko’rgan Devashtich boshliq guruh mug’ tog’I joylashgan mudofaa qasrga chekingan. Shu sababli saroy hujjatlari qasrga keltirilgan. Tarix kitobisahifalaridan ayonki 722 yili arablar qasrni bosib olib, vayron qildilar. Mug’ qasri xarobalarida qolib ketgan so’g’d arxivi oradan 1210 yil o’tgach, 1932- 1933 yilarda topilgan. Bu hujjatlar shu vaqt davomida ancha o’rganildi, barcha matnlarning izohli nashrlari e’lon qilinmoqda va ularning til xususiyatlari o’rganlmoqda. Qadimgi so’g’d yozuvi bo’yicha paleografik tadqiqotlar bajrilmoqda. Bir turkum so’g’d hijjatlarining o’zbek tiliga tarjimasi va izohlri 1992 –yil Mirsodiq Is’hoqov tomonidan nashr etildi. Yunon yozuvi: Bu yozuvdan qadimgi yunonliklar miloddan avvalgi X- VIII asrlarda foydalanganlar. Ayni damda u hozirgi yunon tilida ham ba’zi bir tadqiqotlar bilan foydalanildi. Finkiy yozuvdan paydo bo’lgan yunoniklar finkiy yozuvni o’z tillariga mohirlik bilan tadbiq etdilar. Yozuv tarixida birinchi bor unlilar uchun alohida harflar joriy qildilar va undoshlar uchun bir necha harf ilova qildilar. Finikiylar rostdan chapga qarab yozardilar. Yunonliklar ham avval shu usulni qo’llagan. Keyinchalik bir qatorni o’ngdan chapga , ikkinchi qatorni chapdan unga qarab yoza boshladilar. Miloddan oldingi VII – VI asrlardan boshlab chapdan unga qarab yozishni joriy qildilar. Yunon alifbosi 24 harfdan iborat bo’lib, jahonning ko’pgina tillari alifbosi, jumladan lotin, slaviyan, arman, gruzin, got tillarning alifbosi o’z asosini yunon alifbosidan oldi. Avesto yozuvi: ( Zand yozuvi ham deyiladi) III- IV asrlarda pahlaviy yozuvi asosida ixtro qilingan va Avesto kitobini yozish uchun qo’llangan. Unda 48 ta harf va 3 ligatura ( birlashgan harflar) mavjud edi. Ushbu yozuv Avestoni bexato va to’g’ri o’qish uchun ixtro qilingan. Avesto yozuvi sosoniylar zamonida “ din – dabura”, ya’ni diniy matnlarni zabt etish uchun yaratilgan yozuv nomi bilan yuritilgan. Pahlaviy yozuv: III asrda oromiy yozuv asosida yaratilgan. Pahlaviy tilning qadimiy kotibalari shu yozuvda bitilgan . Ushbu yozuv 22 alomatdan iborat edi. Keyinchalik tez yozish ( kursiv ) usuli qo’llanilgach alomatlar miqdori 14 – 15 ta bo’ldi. Pahlaviy yozuvda faqat uzun unlilar o’z alomatiga ega edi. Ushbu yozuv o’ngdan chapga qarab yozilar edi. Lotin yozuvi: Eramizdan avvalgi 403 –yildan boshlab Afinada klassik grek alfaviti qo’llana boshlandi. Ushbu alfavitda hammasi bo’lib 24 ta harf bo’lib undan 7 taasi unli, qolganlari undosh tovushlarni ifoda etgan. Glarbiy grek yozuvi asosida lotin yozuvi raydo bo’lgan bo’lsa, sharqiy grek yozuvi asosida kirillitsa, gruziya va arman alfavitlari yaratilgan, Ko’p o’tmay lotin yozuvi G’arbiy Yevrpopada keng tarqala boshladi. XIV asrga kelib qog’oz yaratiladi va kitob nashri yo’lga qo’yildi, Hozirgi zamon yozuvlaridan 70 tasi ( bundan 30 tasi Yevropa, 20 tasi Osiyo, 20 tasi Afrikada yashovchi xalqlarga taalluqli) lotin yozuvga asoslangan. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar. 1. Fonografik yozuvning taraqqiyot bosqichlari haqida gapirib bering. 2. Jahonda qanday yozuvlar keng tarqalgan? Buning sababi nimada deb o’ylaysiz? 3. So’g’d yozuvi haqida nimani bilasiz? 4. Mug’ tog’I so’g’d yozuvi haqida gapirib bering. 5. Qaysi xalqlar yozuvi lotin yozuvi asosida ixtro qilingan? Mavzu: O`rta osiyoda xattotlik san`ati. Reja: 1. Hattotlik san`ati tarixiga nazar. 2. Arab yozuvi va hattotlik san`ati. 3. Xushnavislik va uning qonuniyatlari. Tayanch iboralar: Kaligrafiya, xat, yozuv, xattot, xattotlik, qalam, qilqalam, kitob, chiroyli va to`g`ri yozish san’ati, kitob ko`cherish kasbi, kitobat, arab yozuvi, matbaachilik, nusxa ko`cherish, xattotlik tamoyillari, oltilik silsilasi (suls, nasx, muhaqqaq, rayhon, tavqe’ , riqo), xushnavislik, uchburchak, kvadrat va beshburchak, Sultonali Mashhadiy, ,,Odob ul – mashq” nazariy va qalamiy usul , kufiy xati, xati sitta, munshaot, tug`ro xati, nastaliq xati, xattotlar sultoni. Adabiyotlar: 8, 10, 11, 12, 13, 15, 20 Xattotlik (kaligrafiya) - chiroyli va to`g`ri yozish san’ati, kitob ko`cherish kasbdir. Bu san’at O’rta Osiyoda qadimdan rivoj topgan. Xattotlik tarixi yozuv taraqqiyoti va kitobatning asosiy silohi qalam (nayqalam) bilan chambarchas bog`liqdir. Yozuv va qalam paydo bo`lgandan keyin maxsus kishilar xattotlik bilan shug`ullana boshlaganlar. Ayniqsa, arab yozuvi tarqalgandan keyin xattotlik keng rivoj topgan Matbaachilik vujudga kelgunga qadar kitob tayyorlash ularning nusxasini ko`paytirish ishi bilan xattot shug`ullanganlar. Saroylarda ayrim amaldorlar huzurida xattotlar jamoalari tashkil etilgan. Masalan, Mirzo Boysung`ur o’z saroyida 40 hattotdan iborat guruhni to`plagan edi. Shunday hattotlardan biri Sultonali Mashhadiy bo`lib, u 1432 – yilda tug`ilib, 1520 yilda to`g`ilb 1520 – yilda vafot etgan. U “qiblatul kuttob” (kitoblar qiblasi) va “sultonul –xattot- ayn”(xattotlar sultoni) kabifaxriy laqablar bilan mashhur bo’lgan. Unga shoirkik zavqi ham begona bo’magan. Quyidagi parcha uning qalamiga mansubdir: Az javony ba hatbo’dy maylam, Ishki hat rondiaz mija saylam. Bar sari ko’y kam kadam zadamye, To tavonistan kalan zadamye. Ro’z to shom mashk myekardam, Na gami hob bo’dy na ho’rdam, (3). (Mazmuni: Yoshlikdan xatga maylim bor edi uning ishqi ko’imdan uyquni qochirar edi. Bekordan bekorga ko’p yurmasdan qo’limgaqalam olardim Ertalabdan kechgacha mashq qilar edim shuning uchun minga na yotish va na yeyishning g’amibar edi) . Sultonali Mashhadiy 1461 –yil Nizomiyning “Maxzanul - asror” masnaviysi, 1464–yil Hofizning devoni, 1465-1466-yillar esa Alisher Navoiyning q’azaliyot devonini kitobat qilib, shuhrat topdi. Keyinchalik Navoiyning taklifi Mashhaddan Hirotga kelib, Husayn Bayqaro kutubxonasida hattotlarga boshchilik qilgan .Hozirga qadar u oqqa ko`chirgan 50 ta asar bizgacha yetib kelgan. Sultonali Mashhadiyning faoliyati borasida Hazrat Navoiy ,,Majolisun- nafois” da, Qozi Ahmad va Som Mirzolar o`zlarining tazkiralarida ma’lumot berib o`tganlar. Yaxshi chiroyli yozishdan maqsad faqat oson o`qishdan emas, balki o`quvchiga estetik zavq bag`ishlash , yozuvni maleh bade` qilishdir. Ta’kidlaganimizdek, xattotlk san’ati yaqin sharq xalqlari o`rtasida arab yozuvi asosida keng tarqaldi. Arab yozuvining oltilik silsilasi - suls, nasx, muhaqqaq, rayhon, tavqe` va riqo` yozuvlari arab hattotlik san`atiga asos soldi. Hattotlik uusuli yozuv turiga bog`liqdir. Hattotlik o`z nazariy va amaliy qonunlariga bo`g`liq ediki, xushnavislar bunga qatiy rioya etar edilar. Hattotlik nazariyasiga X- XI asr mashhur hattotlari Abu Ali Muhammad (Ibn Musla) All Ibni Hilol(Ibni Bavvob) asos solganlar. Ular an`anasini Yoqut Mustasimiy nazariy jihatdan rivojlantirdi. Hattotlik san’ati ta’kidlaganimizdekmuayyan qonun va talablarga asoslangan va bu talablar matematik aniqlikni talab qilar edi. Oltilik sistemaga asoslangan hattotlik san’ati me`or sifatida doira shaklini tanlar edi. Bu doira ichida tomonlari barobar uchburchak , kvadrat va besh burchak chizilib unda harflar andozasi muayyan qilingan . Har bir harf uchun romb shaklidagi yuqoridan pastga qarab qo`yilgan nuqtalar ishlatilar edi. Yozuv turlariga qarab nuqtalar miqdori o`zgartirilgan. Masalan muhaqqq yozuvi uchun sakkiz no`ta , suls yozuvi uchun yeti va tavqe` yozuvi uchun olti no`qta muqarrar qilingan edi. Arab yozuviga ko`ra doira ichidagi uchburchak, kvadrat va beshburchak shakllarida foydalangan.Dol, qot, mim va vov harflarini yozishda uchburchakdan foydalansalar, jim harfining boshi va shunga o`xshashharflarni yozishda beshburchak andoza sifatida xizmat qilgan. Ba’zan murakkab sistema o`rniga oddiy usul - nuqtalar hisobi qo`llangan. Masalan, suls yozuvida alif harfiga yetti nuqtaga , muhaqqaqyozuvida sakkiz nuqtaga, tavqeyozuvida 10,5 muhaqqaq va tavqe` yozuvlaida to`qqiz nuqta hajmida belgilangan va yozilgan. Xattotlik san’atini rivojlantirishda Ibn Muqta, Ibni Tavvob va Yoqub Mustasiniy bilan qatorda XV asrning mashhur xushnavisi Sultonali Mashhadiyning ham xizmatlari kattadir. Uning ,, Odob ul- mashq” risolasida birinchi bor chiroyli yozuvga o`rgatishning ikki usuli - nazariy va qalamiy usullari bayon etilgan. Nazariy usul o`tgan ustozlar yozuvini o`rganish va mushohada etishni taqozo etsa, qalamiy usul- chiroyli nusxaga qarab payvasta mashq qilishni talab etadi. Xushnavislar aksaran ikki tarzda jalliy va xafiy tarzda yozardilar. Odatatan xafiy mashqi kunduzi, jalliy mashqi kechasi amalga oshirilar edi. Chunki xafiy xati kichik yozilsa, jaliy yozuvi katta - katta yozilar edi. Ko`pgina kitoblarning hoshiyalarida xafiy xatida kitobat qilingan yozuvlarni ko`ramiz . O`rta asrlarda har bir xushnavis hech bo`lmaganda uch xil yozuvda -sils, nasx, nastaliq yozuvlarida mashq qilib bilar edi. Aksariyat oltilik va nastaliq yozuvida juda yaxshi va chiroyli yozar edi. Xushnavislarning asosiy qurollari siyoh, rangli jo`shalar , oq va rangli qog`oz, nayqalam, qalamtarosh, mistar, qalamdon, siyohdon , mehrak va qalamqat edi. Sultonali Mashhadiyning ,,Risolai xat” Mirali Hiraviyning ,,Mirod ul -xutut’’ Mirimodi Qazviyning ,,Odob ul -mashq’’ Majnun ibn Kamoliddin Mahmudi Rafiqiyning ,, Risolaixati manzum’’ Shafiyoniyning ,,Risolaiy xat’’ Fathulloh Ahmad ibn Muhammadning ,,Risola dar usul va qavoidi xututi sitta ‘’ kabi risolalarida siyoni tayyorlash texnologiyasi, nayqalam qog`ozning sifatini bilish usullri, umuman yozish qurollari borsida qimmatli ma’lumotlar berilgan. Xushnavislikka ma’lum va joriy bo`lgan qoidalar o`n ikkilik qoidasi debnomlanar va bilar : sul, tarkib, kursi, suud, nuzul, nisbat, davr, sath, quvvat, za`f, safo va nishon edi. VII asrda arab yozuvining keng tarqalgan uslublaridan biri kufiy xati ixtro qilguncha (ixtirochisi Yarab ibn Kahton) O`rta osiyoda tuurliyozuv usullari mavjud bo`lgan . Masalan, makkiy, madaniy, basariy va boshqalar. Bu xatlardan oldinroq ma`qaliy (tik chiziqli0 yozuvi mavjud edi. Kufiy yozuvi ko`pincha madaniy yodgorliklarning naqshlarida saqlanib qolgan. Xalifa muqtadir zamonida yashagan olimIbn Muqla` (864 – 934) ni xatti sitta (okti Xil yozuv: suls, nasx, muhaqqaq, rayhoniy, tavqe`, riqo)ixtirochisi deb tan olganlar. Vaqt o`tishi bilan kufiy yozuvining turli variantlari ixtro qilingan. Qur`oni Karimning ilk namunalari shu yozuvda yozilgan. Zamonlar o`tishi bilan hattotlar bu yozuvni ham binolarning bezaklarida ishlatganlar. Muhaqqaq yozuvi kufiyning biroz o`zgartirilgan shaklidir. Rayhoniy uslubi muhaqqaq uslubi o`xshagan, lekin harf shaklan rayhon barglariga o`xshagani uchun shu nomga loyiq topilgan. Nasx yozuvi kufiy va muhaqqaq xatlaridan ko`ra Qur`on ko`chirishda ma`qulroq topilgan. Tavqe` yozuvi esa asosan buyruq va farmonlar yozishda qo`llangan. Riqo yozuvi tavqe`ga ancha yaqin. Lekin undan nozikroq. Asosan munshaot (maktub yozishda ) da ishlatilgani va qog`ozlarga nafis qilib yozilgani uchun riqo deb atalgan. Mazkur yozuvlardan tashqari numor g`ubor, shajariy, tug`ro va boshqa xat turlari ham bo`lgan. Tug`ro imzo qoyilganda ishlatilgan. XV asr boshlaridan kitob ko`chirishda (fors – tojik va eski o`zbek tillarida) nastaliq xati rasm bo`ldi. Hazrat Alisher Navoiy ta`biricha xattotlar sultoni bo`lgan Sultonali Mashhadiy nastaliq xatini ajoyib san`at darajasiga ko`targan ekan. Lotin yozuviga asoslangan o`zbek alifbosi tarixi Turkiy xalqlarning qadim – qadimdan o`z yozuvlari bo`lgan va hozir ham bor. Jahondagi 220 xil yozuvining tarqalish hududi va ulardan foydalanuvchilar soni har xil. Keng tarqalgan yozuvlardan biri o`lik lotin tilining yozuvi, ya`ni lotin yozuvi bo`lib, bizning davrimizda jahon xalqlarining 30 foizdan ziyodi o`z fikrini ana shu yozuv asosida yaratilgan alifboda bayon qiladi. Yangi mustaqil Respublikamizning har tomonlama kamol topishi va jahon kommunikatsiya tizimiga kirishini jadallashtiruvchi qulay sharoit yaratishga xizmat qiladi(1). O’zbekiston Respublikasida lotin yozuvi asosidagi yangi alifboga o`tish fikri 1921 yildan paydo bo`lgan. Bunda Mahmud Hodiyev- Botu kabi ziyolilar tashabbuskor bo`lganlar. Ular lotin va lotin –rus yozuvlari aosidagi o`zbek alifbosini tuzganlar va ilmiy jamoatchilik muhokamasida qo`yganlar. Bizning hududimizda arab alifbosi VIII asrning 20 –yillaridan XX asrning 30 yillarigacha qo`llangan. ,, Milliy uyg`onish’’ davrida arab imlosi va alifbosiga ayrim islohlar kiritish boshlangan. Ammo bu masalani rasmiy ravishda hal qilish 1917 –yilgi to`ntarilishdan so`ng bo`lgan. Arab alifbosini isloh qilish jarayonida bu alifbodan voz kechib, lotin alifbosiga o`tish masalasi ham o`rtaga qo`yilgan. 1917 – yil oktabr to`ntarishdan so`ng mahalliy tillar ularning imlosiga rasmiy ravishda e`tabor berila boshlangan. Ayniqsa 1919 – yil26 dekabrda rusiya Respublikasda savodsizlikni tugatish to`g`risida Dekret chiqqandan so`ng Qo`shma Sho’rolarining Turkiston Muxtor Jumhuriyatidada ham alifbo va imlo masalalarni tezroq hal qilish o`rtaga qo`yilganchunki imlo va harflar shakli masalalarni hal qilmay turib, ko`pchilik xalqni savodxon qilib bo`lmas edi. Turkiston jumhuriyati Xalq Maorifi Komissarligi o`zbek maorifchilarning 1918 – yil avgustda bo`lib o`tgan birinchi qurultoyida arabcha harflarni isloh qilish yuzasidan quyidagi qarorga kelib harflarning ikki xil shaklda, ya`ni alohida yozilish shakli hamda so`z boshida yozilish shakligina bo`lishi lozim. 1921 –yilgi til va imlo qurultyi. Turkiston Xalq Maorif Komissarligining tashabbusi bilan 1921 –yilning yanvar oyi boshida Toshkentda o`zbek tili va imlosi yuzasidan Turkiston Muxtor Jumhuriyati qurultoyi o`tkaziladi. Bu anjumanda va imlo masalasi yuzasidan ma`ruza qilgan Fitrat o`z so`zini: ,, Maorifimizni eski imlo va yozuv bilan kengaytmak va savodsizlikni isloh etmak lozimdir” - degan chaqiriq bilan yakunlagan. Turiston maorifchilarning yig`inida ma`ruza ham qilgan. Ilmiy jamoatchilik bu urinishga o`z munosabatini bildirmagan. Shuni qayd qilish kerakki, 1921 – yil yanvargacha ,, Yangi imlochilar’’ bilan ( Chig`atoy gurunggi” qatnashchilari). ,,Eski imlochilar’’, ,, O`rta imlochilar’’ o`rtasida ilmiy bahs – kurash bo`lgan edi, 1921 –yilgi qurultoydan so`ng ,,Lotinchilar”, ya`ni lotin yozuvi asosidagi o`zbek alifbosini yaratuvchilar (Mahmud Hodiyev – Botu rahbarligida) paydo bo`ldilar, bular ham kurashga qo`shildilar. 1923 – yil 3-9 oktabrda O`rta Osiyo o`zbeklari yozuvi va imlosini isloh qilish yuzasidan Buxoro alifbo imlo konferensiyasi bo`lib o`tadi. 1924 – yilning 11- aprelida Turkiston Maorif Komissarligida bo`lgan majlisda Moskvadan Komissarlikka yuborilgan yangi tuzilgan lotin alifbosi loyihasi mutaxassislar bilan muhoama qilinadi. Demak , arab alifbosidan lotin alifbosiga o`tishda O`zbekistonda ham, markazda ham tayyorgarlik ishlari olib borilgan. Ozarbayjon hukumati va tilshunoslari sobiq ittifoqdagi turkshunoslarning 1- qurultoyini 1926 –yil 26 fevraldan Boku shahrida o`tkazish tashabbusi bilan chiqqanlar. Bu qurultoyga tayyorgarlik ko`rish maqsadi O`zbekiston Xalq Maorif Komissarligim\ning Ilmiy markazi huzuridagi o`zbeklarni o`rganish qumitasi 1925 –yil 29 – 30 noyabr kunlari Samarqandda til mutaxassislari hamda o`zbekshunoslarninh kengashi o`tkazildi. (Ma`ruzachilarning familiyasini qavs ichiga ko`rsatdik). Til va istiloh (G`ozi OLim Yunusov, E. D. Poivanov), imlo va harf (E. D. Polivanov ). Alisher Navoiy yubileyi to`g`risida (Vadud Mahmudov). Boku qurultoyiga vakil ko`rsatish. Bu kengashda imlo alifbo to`g`risida quyidagi qaror qabul qilingan:,,Bugun ishlatilmoqda bo`lgan imloni yetishmasliklariga qaramasdan aytish mumkinki’’ ko`p imlolardan mukammaldir. Bu imlo yetishmasliklarini bir imlo kengashi yig`ish bilan to`lditrish mumkindir. Shuninf\g uchun - da boshqadan bir lotin harf va imlo masalasi korsatish ortiqchadir’’. Bu qarorni sharhlashga zaruriyat yo`qdir. 1926 – yilning 26 –fevralidan Bokuda sobiq ittifoqdagi turkshunoslarning birinchi qurultoyi ish boshladi. Bu qurultoyda 150 mutaxassis ishtirok etgan. Ozbekistondagi Rahim In`omov (Maorif Komissari), Nazir Turaqulov (ma`ruza qilgan ), Ashurali Zohiriy , Shokitjon Rahimiy, Bekjon Rahmon rasmiy vakili sifatida qatnashganlar. Markazdan prof. L. V. Shcherbak va Yakovlevishtirok etganlar. Turkiyadan mehmon tarzida Kuprilizoda Mehmed Fiod hamda Alibek Husaynzoda qatnashgan. Boku qurultoyida bir necha ilmiy masalalar qatorida harf va imlo masalasiga keng o`rin berilgan. Arab alifbosidan lotin yozuvi asosida gi yangi alifboga o`tish masalasi keng muhokama qilingan. O`zbekistondan qatnashgan vakillar o`rtaga qo`yilgan masalani yakdillik bilan bilaan ma`qullaganlar. Turkiyadagi Istambul dorulfununi mudarissi Kirgilizoda Mehmed Fiod arab yozuvidan voz kechib lotin yozuviga o`tishga jiddiy e`tiroz bildirgan. 1926 –yilda o`zi ishlaydigan dorulfununning to`plamida harf masalasi’’ nomli maqolasida ,, Latin hrfleririn alinmasina karsi chikmisti’’. Qurultoyda xorazmlik Bekjon Rahmon o`g`li so`zga chiqib, bunday degan edi: ,,O`zbekiston Ozarbayjon hukumatini yangi turk alifbosini amaliy suratda vujudga chiqarish ishida ko`rgan muvaffaqiyatlari bilan qizg`in ravishda salomlaydir va usha bilan barobar, Ozbekiston davlati ichida yangi turk alifbosini amalga qo`yishga chora va tadbirlar ko`rishga so`z beradir’’. Bu qurultoyda sho`rolar hududi dagi turkiy xalqlar o`z yozuvlari uchun lotin alifbosini asos qilib olishlari to`g`risida tavsiya qabul qilingan. O`zbekistonda Boku qurultoyidan keyin yangi alifboga o`tish yuzasidan qizg`in boshlangan. O`zbekiston Markaziy Ijroya Qo`mitasining 1926 – yil uyun oyida o`tgan 4 – sessiyasida o`zbek imlosini lotinlashtirish masalasi ko`rilib texnika jihatdan ko`p qulay bo`lgan lotin harflarini o`zbekchaga qabul qilish bilan o`zbek xalqini milliy va madaniy jihatdan yuksalishini e`tiborga oldi va lotin harflari asosidagi yangi alifboni qabul qilishni lozim topib, quyidagi qarorlarni chiqardi: 1. Markaziy Ijroqo`m sessiyasi bu masalani hayotga joriy qilish yuzasidan choralar ko`rishni Markaziy Ijroqo`mning hayati rayosatiga buyuradi. 2. Bu masalani ko`rib, ishlab chiqib uni amalga oshirish uchun Markaziy Ijroqo`m huzurida ,,Yangi o`zbek alifbo qo`mitasi ‘’ tuzadir va bu qo`mitaga quyidagi o`rtqlar belgilanadilar; Oxunboboyev o`g`li( rais) `zolari 13 nafar kishi, chunonchi: Rahim In`omov (o`rinbosar), Akmal Ikromov, Fayzulla Xo`jayev, Abdulla Qodiriy, Fitrat , Elbek (Mashriq Yunusov, Ashurali Zohiriy, Bekjon Rahmon , Orif Olimjon (kotib) v a boshqalar. Keng jamoatchilikning fikri alifbe masalasiga jalb qilinadi. Lotin yozuvi asosidagi yangi o`zbek alifbosi loyuhasi bir necha marta qayta tuziladi va muhokama qilinadi. 1926 –yil 19 – 21 mayda lotin yozuviga asoslangan ozbek alifbosining birinchi tturi Samarqandda ilmiy anjumanda mutaxassislar bilan muhokama qilinadi. Bu anjumanni Respublika Xalq maorifi Komissarligi uyushtirgan edi. Muhokama qatnashchilari yangi alifboda unlilar soni 12 ta bo`lishi to`g`risida qaror qabul qiladilar. Bu loyihani O`zbekiston Xalq Maorif Komissarligi qullaydi.. 1926 yil 27 – 29 mayda o`zbek tiliga birinchi marta moslab tuzilgan lotin yozuvi asosidagi o`zbek alifbosiga yo`g`onlik va ingichkalik hamda uzun va qisqalik hisobga olinib unli tovushlarni ifodalash uchun 12 belgi (harf) olinishi tavsiya qilingan edi. 1926- yil 27 – 29 avgustda ozbek alifbo qo`mitasi V Ilmiy Markaz mutaxassislarining ishtirokida konferinsiyasini chaqirdi. Bu konferensiyada may oyida ma`qullangan alifbo loyihasi bekor qilinib, yangi tuzilgan alifbo muhokama qilinadi. Bu alifboda unlilar 9 ta , undoshlar 23 ta harf bilan ifodalanishga qaror qilindi. Muhokama qilingan alifbo loyihasi ma`qullandi. Unlilar soni 9 ta qilib belgilangan. Bu kengashda alifboga tuzatishlar kiritish va imlo qoidalari tuzish topshirilgan. Bu ishlar sentabr oyida o’tgan yig`ilishda hal qilingan. Shu bilan tarixda birinchi marta lotin yozuviga asoslangan o`zbek alifbosini tuzish masalasi asosan hal qilingan. Shu yili o`z davri saviyasida ,, Imlo qoidalari’’ hozirlangan. Chunonchi, ,, imloda ikki usul qo`llanadi: savtiy( fonetik) ham sarfiy (morfologik ) . Bizning tilimizda bir qancha shevalar bo`lganidan ta`lim tarbiya - ishlarida yengillik uchun har ikki usuldan ham foydalanishga qaror berdik. So`zning tomiri (o`zak nazarda tutilgan ) eshitilganda yoziladi, qo`shimchalar safiy usul bilan yoziladi. Bular haqida izohat va misollar qo`yida yozilgandir’’. Bu qoidalarda ilmiy umumlashmalar juda oz bo`lib, fe`llarning zamonlari va ularning tuslanishi va imlosi berilgan ; Men boraman, sen borasan…. 1928 – yil yanvarda Toshkent shahrida sobiq butunittifoq Yangi alifbo Markaziy qo`mitasining II plenumi bo`ldi. (Qo`mita 1927 - yil 11- mayda qilingan edi. Rais - Samad Og`amali o`g`li ) . Bunda O`zbekiston, Totoriston, Qirg`iziston, Abxaziya, Yoqutiston respublikalarida yangi alifbo yuzasidan qilinayotgan ishlar xususida hisobar tinglandi. Ozbekiston Xalq Maorifi Komissari Mannon Ramz ,,O`zbekistonda lotinlashtirish ishlari va kelgusi vazifalar’’ mavzusida ma`ruza qildi. Bu plenumda yangi alifboga o`tish yuzasidan tegishli ko`rsatmalar beriladi. Samad Og`amali : ,, O`zbek yangi alifbosi o`zbek to`rig`iga yo`l ochg`uvsidir’’, - deydi. 1928 – yil 11- martda O`zbekiston Yangi alifbo markaziy qo`mitasining 1- plenumi bo`ldi. Bunda yangi alifboni hayotga joriy qilish rejasi ko`rib chiqiladi, shu yili dekabr oyida II- plenum bo`lib o`tgan. Maktablarga yangi alifboga o`tish 1927 – 1928 – o`quv yilidan boshlanib 1929 – 1930 – o`quv yilida tugallangan, davlat idoralarida 1928-1930 –yilda o’tilgan Lotin alifbosini hayotga joriy qilish jarayonida unga ayrim to`ldirish va tuzatishlar kiritib borilgan. Chunonchi, 1926 – yil avgust oyida ma`qullangan alifboda bosh harflar umuman berilmagan edi. (Ehtimol, bu ish arab alifbosi an`anasi asosida ro`y bergan bo`lsa kerak). Alifbodagi bu kamchilik tuzatilib 1929 – yil 15 – mayda Samarqand shahrida adabiy til, imlo va atamalar yuzasidan o`tkazilgan konferensiyada amaldagi alifboda bosh harflar qo`shilgan. Bunday masalalar 1934 – yil imlo va adabiy til yuzasidan Toshkentda o`tkazilgan ilmiy konferensiyada ham ko`rilgan va qarorlar qabul qilingan. 1934 - yilgi konferensiyada ,,yo`g`onlik va ingichkalik’’ tamoyilidan voz kechilgan. Bu bilan o`zbek imlosi tarixida yangi bosqich – davr boshlangan, ammo mazkur ilmiy anjumanda ham o`zbek tilida o lovcho va a lovchi mahalliy shevalar bor deb, adabiy tildagi o va a fonemalari uchun bir harf, ya`ni a qoldirgan natijada bola so`zi bala , lola - lala, non - nan shaklida yozila boshlangan. Mazkur konferensiya so`z ma`nosi o`zgaradigan hollrdagina harflar yozilgan., qoidalashtirilgan edi. Bunday harflar so`zlarning talaffuzida qiyinchiliklar tug`dirgan, savodxonlikka ta`sir ko`rsatgan, ta`lim - tarbiya ichida qo`shimcha qiyinchiliklar tug`dirgan. Shuningdek, birdan ortiq bo`g`in so`zlarning birinchi bo`g`inida qisqa talaffuz qilinadigan i tovushini qiziq, qizil, bilan, biroq kabi so`zlarda yozmaslik haqida qaror qabul qilingan. Shunday qilib, O`zbekistonda arab yozuvidan lotin harflariga asoslangan o`zbek alifbosiga o`tish ishi katta tayyorgarlik bilan 1930 – yilning 1- yarmida to`liq amalga oshirilgan. (Bu ishga o`z davrida e`tiroz bildirgan shaxslar ham bo`lgan). Barcha shahar va qishloqlarga yangi alifboni o`rganish yuzasidan 50 soatga muljallangan kurslar tashkil qilingan. Xalqni savodga o`rgatish maqsadiga n maxsus jurnal - O`zbek yangi alifbe markaziy qo`mitasining fikr tarqatuvchisi ,, Alanga’’ jurnali va ,, Qizil tamg`a ‘’ gazetasi nashr qilingan. Mutaxassislardan Naim Said, Shokir Sulaymon, Abduraim Yo`ldoshevlar tomonidan savodsizlikni bitirishga oid darslik varaqalar nashr qilingan. Mashhur kinorejissor Nabi G`aniyev ,,Lotinlashtirish’’ filmini yaratgan. Bu kabi ishlar savodsizlikni tugatishda katta ahamiyat kasb etgan. 1920 – yillarda O`zbekistonda ham yangi alifboga o`tilishi ,, Sharqda inqilob’’ deb baholangan edi. 1940 – yil 8 –mayda amaldagi o`zbek yozuvi o`rnida kirill alifbosi asosidagi yangi alifboga o`tish t`og`risida qonun qabul qiladi. O`zbekiston Respublikasi mustaqilligi e`lon qilingandan so`ng (1991 – yil 31 – avgust) lotin yozuvi asosidagi o`zbek alifbosi masalasi o`rtaga qo`yildi. Rasmiy yozuvda qaysi alifbodan foydalanish bo`yicha erkin fikr bildirish gazeta va jurnallarda, turli yig`inlarda bir yarim yil davom etdi. Muhokamada ichidan tortib akademikkacha , dehqondan tortib adibgacha hamma - hamma o`z fikr – mulohazasini erkin bildiradi. Bu masala O`zbekiston Oliy kengash sessiyasida ham muhokama qilinib, lotin yozuviga asoslangan o`zbek alifbosini tuzish yuzasidan guruh tuzildi. O`zbekiston Oliy kengashining 1993 – yilda o`tgan XII chaqiriq XII sessiyasida noib P. Qodirovning lotin yozuviga asoslangan o`zbek alifbosini tuzish yuzasidan olib borayotgan ishlar to`g`risida axborot tinglandi. Shu yil 16 - avgustda Toshkent shahrida o`zbek yozuvi istiqboliga bag`ishlangan respublika ilmiy - amaliy konferensiyasi bo`ldi. Bunda P. Qodirov, Hojiyev, I. Qo`chqortoyev, N. Mahmudovlarning ma`ruzalari tinglandi. Ma`ruzalar yuzasidan O. Yoqubov, Jamol Kamol, Abdulla Oripov , Sobir Kamol, Izzat Sultonov, H. Ne`matov Y. Abdullayev, S. Otamirzayeva va boshqalarning fikr mulohazalari eshitildi. Konferensiya yakunida lotin yozuvi asosidagi o`zbek alifbosi asosan ma`qullanib, 4 moddadan iborat qaror qabul qilindi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1993 – yil 2- 3 – sentabrdagi XII chaqiriq XIII sessiyasida yangi alifbo masalasi muhokama qilinib, lotin yozuviga asoslangan o`zbek alifbosiga o`tish to`g`risida qonun qabul qilindi. ,,Lotin yozuviga asoslangan o`zbek alifbosini joriy etish to`g`risida O`zbekiston Respublikasi qonunini amalga kiritish tartibi haqida ‘’ gi qarori matbuotda berildi. Mazkur qarorga binoan, yangi o`zbek alifbosini joriy etish bo`yicha respublika davlat komissiyasi tashkil qilindi; yangi alifbo asosidagi o`zbek tilining asosiyimlo qoidalarini ishlab chiquvchi ishchi guruh tuzildi va 1993 – yilning dekabr oyidan ish boshladi. ,, O`zbek tilining asosiy imlo qoidalari’’ni hozirlash jarayonida alifbodagi ayrim harflarning shakli yuzasidanfikr - mulohazalar paydo bo`ldi. Bundan tashqari, yozuv jarayonida texnika vositalaridan kengroq foydalanish, harflar shaklini jahondagi taraqqiy etgan davlatlar alifbolariga yaqinlashtirish muammolari ham qo`yildi. Bu muhim masalalarga ijobiy yondashish uchun alifbodagi harflarning shaklini isloh qilish zarur bo`ldi. O`zbekiston Respublikasi Oliy majlisida (1995 – yil 6 – may) mazkur masalalar yuzasidan axborot eshitildi. Qonun chiqdi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi ,,Lotin yozuviga asoslangan o`bek alifbosini joriy etish to`g`risida’’ gi Oliy kengash qaroriga o`zgartishlar kiritish to`g`risida qaror qabul qildi. Bu hujjatlarga o`zbek alifbosi 26 harf, 3 ta harflar birikmasidan iborat ekanligi, ayrim harflarning shakliga isloh kiritilganligi ko`rsatilgan; umumiy ta`lim maktablarida yangi alifbo asosida ishlash 1995 - yil sentabrdan emas, 1996 –yil sentabrdan 1 – sinflarda boshlanishi yangi yangi alifboga to`liq utilishi, 2005 yilda tugallanishi qayd qilingan. O`zbek tilidagi 3 xil nutq tovushi (sh, ch, ng) harflar birikmasi bilan quyidagicha ifodalanadi: -sh harf birikmasi sholi, o`qish kabi so`zlarda sh tovushi (sholi, o`qish); - ch harf birikmasi cho`l, ishonch kabi so`zlarda ch tovushini ( cho`l , ishonch); - ng harf birikmasi ong, tenglik kabi so`zlardagi til orqa ovozdor burun tovushini ifodalash uchun yoziladi ( ong, tenglik ). Bu tovush amaldagi alifboda 1940 – yil 8 –mayda harf birikmasi – ng bilan ifodalanishi qabul qilingan edi. Demak, harf birikmasi bilan ifodalangandan nutq tovushlari o`zbek tilida ikki harfni yonma – yon keltirish bilan ko`rsatiladi. ,, Ozbek tilining asosiy imlo qoidalari’’ loyihasining birinchi turi respublika ziyolilarining Toshkentda 1994 –yil 16 apreldagi yig`inida muhokama qilindi. ( Lotin yozuvida asoslangan o`zbek alifbosini joriy etish bo`yicha respublika davlat komissiyasining raisi o`rinbosari, O`zbekiston Xalq ta`limi vaziri j. G. Yo`ldoshev raisligida o`tdi.) O`zbekiston respublikasi Vazirlar Mahkamasi 1995 -yil 24 -avgustdagi 339 – son qarorti bilan ,, Ozbek tilining asosiy imlo qoidalari’’ni tasdiqladi. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Nasimxon Raxmon «Turk xo q onligi» Toshkent, 1993 yil. 2. B. Axmyodov «O`zbekiston xalqlari tarixi manbalari» 3. Abul g` oziev B. « YAngi topilgan Qadimiy turkiy bitik » O`zbekiston , 1993 yil, 18 iyun. 4. M.Isa q ov, K.Sodi q ov «YAngi topilgan bitig tal q ini» O`zb.A.S. 1993 yil, 9 iyulg`. 5. Ali Kemal Meram “Gu`kturk imparat`rligi” Istanbul, Milliyet – 1974 y.

Похожие

Eroniyzabon xalqlar, oriyzabon qabilalar, umumoriyzabon qabilalar, hindiyzabon xalqlar ko‘chmanchi xalqlar, o‘troq xalqlar, tub yerli aholi
Sharqiy yevropadagi slavyan bo’lmagan xalqlar
Sintaktik munosabatlar va ularning ifodalanishi
Ergash gaplar va ularning tasnifi
Nutq a'zolari va ularning vazifasi