Orfoepiya - Лингвистика - Рефераты

Orfoepiya

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

48 KB

Orfoepiya Har bir adabiy til unda gapiruvchi barcha kishilar tomonidan ongli ranishda qabul qilingan talaffuz normasiga egadir. Tilning talaffuzi og'zaki nutq shakliga, yozuv esa, yozma nutq shakliga xos bo'lib, ular bir-biriga doim to'g'ri kelavermaydi. Orfoepiya (grekcha orthos – "to'g'ri" va epos – "nutq") ma'lum tilning to'g'ri talaffuz norma va qoidalari hisoblanib, unda so'zlovchilarning barchasi uchun tushunarli norma qabul qilingan bo'ladi. Orfoepiyaning asosini tilning fonetik sistemasi, ya'ni undagi tovushlar, bo'g'in, urg'u va intonatsiya tashkil etadi. To'g'ri talaffuz etishni odatda tilning orfoepik normasi deb yuritiladi. Albatta orfoepik normadan chetga chiqish hollari ham mavjud. Chunonchi, shevalar talaffuzi, vulgar yoki buzib talaffuz qilish kabilar. Odatda ba'zi tayanch shevalar talaffuzi adabiy til talaffuz normasiga yaqin turadi. Masalan, rus adabiy tilining talaffuziga Moskva va Peterburg talaffuzi asos qilib olingan. O'zbek adabiy tilining talaffuziga Toshkent va Farg'ona vodiysi shevalarining talaffuzi asos qilib olingan. Har bir til o'zining ma'lum davrdagi orfoepik normasiga ega bo'lib, davrlar o'tishi bilan undagi fonetik va boshqa o'zgarishlar natijasida uning orfoepik normasi ham o'zgarishi mumkin. Fonetika va fonologiyadagi nazariy prinsiplarga asoslanib, orfoepiya tilning talaffuz normalarini amaliy jihatdan qanday bo'lishi ni belgilab beradi. Ba'zan chet tilidan ona tiliga kirgan so'zlarning talaffuzi ham shu qabul qilgan tilning orfoepik normasiga moslashtirib talaffuz etiladi. (Masalan, vokzal, rels, miniatura, juri kabi). Haqiqiy turkiy so'zlarda urg'u asosan so'zning oxirgi bo'g'iniga tushadi. Biroq rus tili va u orqali chet tillardan kirgan so'zlarda urg'u har xil bo'g'inlarda bo'lishi mumkin. Bu esa, o'zbek tilining orfoepik normasida urg'u ning ko'chma, ya'ni so'zlarning har xil bo'g'inlariga tushish tartibini keltirib chiqardi. Masalan, fizik, Váshington, Lóndon kabi.

Qo'shma so'zlarning har bir komponenti o'zining alo hida urg'usi bilan talaffuz etiladi: taómnóma, gúltóji xó'roz kabi. Orfoepiya normasi og'zaki so'zlashuv nutqida va rasmiy nutqda ba'zi o'zgarishlarga uchraydi. Orfoepiya teatr, kino, radio, televideniye va notiqlik san'ati hamda nutq madaniyatidagi barcha talaffuz xususiyatlarining yig'indi sini adabiy normaga solib turuvchi mezon hisoblanadi. Tildagi tarixiy-fonetik o'zgarishlar va fonetik-fonologik o'zgarishlar Til asta-sekin va mustaqil rivojlanib boradi. Til ning takomillashuvi va rivojlanishi ma'lum qonuniyat lar asosida bo'ladi va boshqa ba'zi qonuniyatlardan, xusu san tabiat qonunlaridan farq qiladi. Til murakkab va ko'pqirrali ijtimoiy hodisa bo'lib, undagi barcha elementlar bir-biri bilan uzviy ravishda bog'langan. Shu sababli tildagi qonuniyatlar ham bir-biri bilan bog'lanadi. Chunonchi, tildagi tarixiy-fone tik o'zga rishlar ma'lum fonetik- fonologik qonu niyat lar asosida ro'y beradi va bu esa o'z navbatida, grammatik va leksik o'zgarishlarga ham ta'sir etadi. Tildagi tarixiy-fonetik o'zgarishlarni qandaydir fiziologik yoki fizik qonun lar asosida tushuntirish mumkin emas. Fonetik-fono lo gik qonuniyatlar tilning ichki qonunlari hisoblanadi va fa qat tilshunoslik jihatdan ilmiy tadqiq qilish borasida izohlanadi. Tildagi tarixiy-fonetik o'zgarishlarni o'rga nuvchi qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning sohasi qiyo siy-tarixiy fonetika deb ataladi. Tillardagi, ko'pin cha qarindosh tillardagi (slavyan, german, roman, turkiy tillari kabi) tarixiy-fonetik o'z ga rishlar natijasida so'zlardagi etimologik va geneo - logik, ya'ni kelib chiqishi jihatdan o'xshashlik va farq lar ni qiyosiy-tarixiy fonetika aniqlab beradi. Keyin chalik qardosh va qardosh bo'lma gan tillardagi tarixiy-fonetik o'zgarishlarni va hozir gi fonetik-fonologik o'xshashlik va farqli alomatlarni o'rganish natijasida tipologik va qiyosiy-tipologik fonetika hamda fono logiya sohalari vujudga keldi. Umuman tildagi rivoj lanish qonuniyat lari singari, tarixiy-fonetik va fono logik

o'zgarish larni o'rganishdagi fonetik va fonologik qonuniyatlar ham quyidagicha turlarga bo'linishi mumkin: 1) Umumiy fonetik qonuniyatlar – barcha tillarga xos bo'lgan universal holdagi tartib va qoida larni belgilab beradi va ular tilning boshqa bosqich la rida ro'y beruvchi umumiy hodisalar bilan ham bog'lanadi. Masalan, barcha turkiy tillarida jarangsiz undoshlar ikki unli tovush oralig'ida jaranglilashishi mumkin. Barcha turkiy tillarda singarmonizm (unlilarning uy g'un la shuvi yoki unlilar garmoniyasi) qonuniyati mavjud bo'lib (o'zbek tili bundan qisman mustasno hisoblanadi), u so'z o'zagidagi unlining uning affiksidagi unli bilan uyg'unlashuvida ko'rinadi. Bunday singarmonizm hodisasi unlilarning til va labning holatiga ko'ra uyg'unlashuvi bilan izohlanadi. Masalan, qozoq tilida: attar, bashtar; turkman tilida: barar, dashar; qirg'iz tilida: ottuz, moyun, tundu kabilar. 2) Alohida fonetik qonuniyatlar – ayrim tillar uchun xos bo'lgan hodisalarni izohlaydi. Masalan, boshqa turkiy tillariga xos bo'lgan singarmonizm o'zbek tili tarixida ham bor bo'lib, unli fonemalar bu tilda 8-9 ta bo'lgan. Tarixiy-fonetik o'zgarishlar o'zbek tilining ichki alohida fonetik qonuniyatlari va tashqi ta'sir natijasida, ya'ni boshqa tillar bilan aloqasi borasida ko'rsa tilgan xususiyatlar o'zgarishlarga uchragan. Hozirgi o'zbek adabiy tilida 6- ta unli fonema bo'lib, ular tilning ko'tarilishi (yuqori, o'rta, quyi) va labning holatiga ko'ra fonologik oppozitsiyani tashkil qiladi: i – u e – o' a – o Bu fonetik va fonologik alomatlar boshqa turkiy tillar uchun xos emas. Fonetik va fonologik qonuniyatlar tildagi ichki va boshqa tillar bilan aloqa natijasida bo'luvchi – tashqi faktorlar ta'sirida bo'lishi mumkin. Ba'zan esa har ikki faktor ham bir yo'la ta'sir qilishi mumkin. Masalan, o'zbek tilida /o/ fonemasining hosil bo'lishida ikki fikr mavjud. O'zbek tilidagi ichki fonetik faktorga asoslangan qarash /o/ fonemasi /a/ fonemasining lab va chuqur til orqa undoshlaridan keyin kelib, /o/ -lashgani ni ko'rsatadi. Boshqa tashqi faktorga asoslangan qarash o'zbek

tilidagi /o/ fonemasi fors-tojik tilining ta'siri ostida hosil bo'lgan deb hisoblaydi. Shevalar orfoepik, grammatik va leksik normalardan tashqarida bo'l-gani tufayli ularda turli o'zgarishlar saqlanib qoladi va asta-sekin adabiy tilga ham ko'chadi. Fonetik qonuniyatlar xronologik (davr) jihatdan ikki turli bo'ladi: 1) Diaxronik fonetik qonuniyatlar – bir guruh tillar yoki aynan bir tilning tarixida ruy bergan tarixiy-fonetik va fonologik o'zgarishlarni o'z ichiga oladi. Bu tarixiy hodisalarni o'rganuvchi til tarixining bir bo'limi diaxronik (tarixiy) fonetika va fonologiya deb yuritiladi, yuqorida ko'rsatilgan tarixiy tovush o'zgarish lari ana shunday diaxronik fonetikaga oid xususiyatlar hisoblanadi. 2) Sinxronik fonetik qonuniyatlar – hozirgi davr da bo'layotgan bir qancha tillardagi yoki ma'lum bir tildagi tovush o'zgarishlari va urg'uning tabiatiga oid xusu siyatlarni ko'rsatib beradi. Bunda hozirgi tillardagi yangi talaffuz tendensiyalari ham o'rganiladi. Masalan, hozirgi o'zbek tilida unlilar til oldi undoshlaridan keyin til oldi va til orqa undoshlardan keyin til orqa variantlarga ega bo'ladi. Tarixiy-fonetik va fonologik o'zgarishlar turli hodisa va jarayonlarni o'z ichiga oladi. Masalan, turkiy tillari va shevalariga xos bo'lgan o-lashish, y-lashish, j-lashish, yo-lashish kabi hodisalar, german tillari tarixidagi umlaut , ya'ni til orqa lablangan unlilarning va keyingi bo'g'indagi /j/ tovushi ta'sirida til oldi hola tiga o'tishi, ablaut , ya'ni ichki fleksiyadagi tovush almashinuvi kabilar ana shunday hodisalarga kiradi. Fonetik va fonologik o'zgarishlar natijasida tildagi fonomalar soni kamayishi yoki ko'payishi mumkin. Bunda ikki hodisa ro'y beradi: 1) Agar tilda bo'lgan ikki fonema bir fonemaga birlashsa , konvergensiya deyiladi. O'zbek tili tarixida bo'lgan til oldi va til orqa, qisqa va cho'ziq unli fonemalar keyinchalik birlashib, o'rta cho'ziqlikka ega bo'lgan 6 unli fonemani hosil qilgan. 2) Agar bir fonema ikki fonemaga ajralsa, divergensiya deyiladi. Masalan, qadimiy turkiy tillarida bo'lgan /a/ fonemasi keyinchalik ikki fonemaga ajralgan: /a/ va /o/. Bu hodisa divergensiya jarayoni natijasida bo'lgan.

Fonetik qonuniyatlarga tovushlarning kombinator va pozitsion o'zgarishlari ham kiradi. Chunki tovushlar turli holatlarda har xil o'zgarishlarga uchraydi. Chunonchi, ochiq urg'uli bo'g'inda cho'ziq va yopiq urg'usiz bo'g'inda esa qisqa talaffuz etilishi mumkin. Bunday holat ham ko'p gina tarixiy va hozirgi tovush o'zgarishlarini keltirib chiqa radi. Fonetik va fonologik qonuniyatlarni tilning bosh qa bosqichidagi o'zgarishlar bilan bog'liq holda o'rga nish chuqur ilmiy natijalarni keltirib chiqarishi mumkin.

Adabiyotlar 1. Аракин В.Д. Сравнительная типология английского и русского яз ы ков . М., Просвещение, 1989. 2. Аракин В.Д. Типология языков и проблема методического прогнозирования. М., Высшая школа , 1989. 3. Абдуазизов А.А. Тилшуносликка кириш. I -қисм. Фонетика ва фонология. II - қисм. Лексикология ва семасиология. Грамматика. Тошкент, Университет, 1999. 4. Абдуазизов А.А. Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси. Т., 1992. 5. Абдуазизов А.А., Шереметьева А.Г., Зализняк А.М. О б щ ее яз ы кознание. Т а шкент , Университет, 2004. 6. Ашурова Д.У. Производное слово в свете коммуникативной теории языка. Ташкент, Фан, 1991. 7. Беланин В.П. Психолингвистика. М., Флинта, 2003. 8. Бушуй А.М. Сущность языка как проблема общей лингвистики. Самарканд, 2004.

Похожие

Orfoepiya

Grafika. Orfoepiya. Imlo

Orfoepiya va orfografiya

Orfoepiya va orfografiya haqida

Talaffuz va imlo. Imlo qoidalari