Grafika. Orfoepiya. Imlo - Лингвистика - Рефераты

Grafika. Orfoepiya. Imlo

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

120.5 KB

Grafika . Orfoepiya . I mlo Reja: 1. Grafika haqida tushuncha . Til va yozuvning o`zaro munosabati 2. Og`zaki va yozma nutq 3. Yozuvning tarixiy ahamiyati 4. O`zbek yozuvi tarixidan qisqacha ma`lumot 1. Talaffuz me`yorlari 2. O` zbek imlosining asosiy tamoyillari. 5. O`zbek tilining asosiy imlo qoidalari.

Grafika haqida tushuncha . Til va yozuvning o`zaro munosabat i. Grafika asli grekcha graphikos so`zidan olingan bo`lib, tilshunoslikda yozuv degan ma`no ni anglatadi. Demak, grafika umuman olganda, harflar yoki chiziqlar vositasida aks ettiriladigan shartli belgilarning muayyan sistemasidir. Yozuvning piktografik, ideografik va fonografik kabi turlari bor. O`zbek yozuvi hozirgi holga kelgunga qadar uzoq tarixiy yo`lni bosib o`tib, juda ko`p o`zgarishlarga uchradi. Yozuv ijtimoiy talablar asosida jamiyatning muayyan taraqqiyot davrida paydo bo`lgan va uning rivojlanishi bilan bog`liq ravishda mukammallasha borgan. Yozuv tildan keyin jamiyat tomonidan qo`lga kiritilgan eng katta madaniy yutuqlardan biri bo`lib hisoblanadi va tilning yozuvdagi formasi sifatida jamiyatga xizmat qiladi. Yozuv bilan til o`zaro uzviy aloqadordir. Shuning uchun ham til bilan yozuv o`rtasida juda ko`p umumiy tomonlar mavjud. Yozuv ko`p hollarda tilning o`rnini bosadi. Ba`zi hollarda esa tilda bo`lmagan imkoniyatlar yozuv orqali yuzaga chiqadi. Masalan, yozuv tufayli kishilarning uzoq masofadan ham bir- birlari bilan, hatto o`zlaridan keyingi avlodlar bilan ham aloqa bog`lash imkoniyati mavjud. Biroq, yozuvning tilga nisbatan o`ziga xos kamchiliklari ham bor. Birinchidan, u tilning to`liq emas, balki yozuvdagi shartli va sun`iy aksidir. Shuning uchun ham tilning xizmat doirasiga zid ravishda yozuvning xizmat doirasi chegaralangandir. Ikkinchidan, yozuv orqali ish ko`rilganda vaqtdan yutqaziladi. Uchinchidan, yozuv maxsus vositalarsiz, ya`ni yozuv asboblarisiz amalga oshmaydi. To`rtinchidan, yozuv savodi yo`q kishilar uchun, shuningdek, tegishli sharoit bo`lmagan taqdirda (masalan, qorong`ida) ahamiyatini yo`qotadi. Bundan tashqari, til jamiyatning barcha a`zolariga baravar xizmat qilganidek, jamiyat taraqqiyoti davomida o`z formasini keskin o`zgartirmagan holda o`sib, mukammallashib boradi. Yozuv esa, bir tomondan, tilga nisbatan kam o`zgaradi, ikkinchidan, u aloqa vositasining shartli formasi sifatida o`z tusini yangi ijtimoiy- siyosiy o`zgarishlar yoki jamiyatning talablariga muvofiq nisbatan tezroq yoki

butunlay o`zgartirishi ham mumkin. Qisqasi, yozuv ko`p jihatdan tilga yaqin bo`lib, ba`zi hollarda uning o`rnini bosa olsa ham, lekin funktsiyasi jihatdan unga nisbatan ancha chegaralangandir. Shuning uchun ham u jamiyatda aloqa vositasi sifatida til bilan teng huquqli bo`la olmaydi. Til jamiyat bilan bir vaqtda yuzaga kelgan. U jamiyatning jamiyat bo`lishida asosiy rol o`ynovchi eng muhim omillardan biridir. Shunga ko`ra tilsiz jamiyatning bo`lishi mumkin emas. Lekin yozuvsiz jamiyat bo`lgan. Jamiyatning kelgusi taraqqiyotida radio va televizion aloqa vositalari kabi yozuvdan ustunroq bo`lgan yangi vositalar ham yuzaga kelishi mumkin. Og`zaki nutq va tovush tili aloqa vositasi sifatida kishilarning barcha ehtiyojlarini maksimal darajada qondirsa ham, hozirgi davr texnik taraqqiyoti nuqtai nazaridan uning ikkita juz`iy kamchiligi bor: 1) u bir individ (shaxs) ning tili sifatida yaqin masofada turgan suhbatdoshga eshitiladi, xolos; 2) og`zaki nutq zamonda chegaralangan, ya`ni u aytilayotgan paytdagina qabul qilinadi. Yozuvning asosiy xususiyatlaridan yana biri uning grafik belgi bo`lib xizmat qila olishidir. Yozuv uchun grafik belgilar qabul qilingunga qadar kishilar har xil jonli va jonsiz predmetlardan simvolik tarzda foydalanar edi. (Masalan, olov yoqib yoki toshlarni xar xil shaklda qo`yib, daraxtlarni o`yib va ularga belgi qo`yib, qushlar yoki itlar orqali xabarlashish va boshqalar). Yozuv o`z-o`zidan paydo bo`lmay, balki ma`lum bir ehtiyoj va zarurat asosida fikrni uzoq masofaga yetkazish yoki keyingi avlodlarga qoldirish talabi bilan yaratilgan. Shu bilan birga, tovush tilidan farqli o`laroq yozuvning o`ziga xos xarakterli belgilari bor. Birinchidan, yozuv mustaqil va asosiy aloqa vositasi bo`lolmaydi. U asosiy aloqa vositasi bo`lgan til uchun yordamchi hisoblanadi. Shuning uchun ham yozuv jamiyat taraqqiyotining keyingi davrlarida paydo bo`lgan. Buning ustiga yozuv o`tmishda jamiyat a`zolarining barchasiga emas, balki uning faqat bir qismigagina xizmat qilar edi. Shuning uchun ham yozuv mustaqil aloqa vositasi bo`lolmaydi. Ikkinchidan, yozuvning asosiy vazifasi nutqni uzoq masofaga yetkazish va keyingi

davrlarga qoldirish uchun xizmat qilishdan iborat. Uchinchidan, ko`z bilan qabul qilinadigan grafik belgilar yozuvning asosiy quroli bo`lib hisoblanadi. Demak, yozuv ko`z bilan ko`radigan va kishilar o`rtasida o`ziga xos aloqa vositasi bo`lib xizmat qiladigan grafik belgilar sistemasi bo`lib, uning jamiyatda o`ziga xos katta o`rni va xizmati bor, ya`ni yozuv ma`lum bir masofa bilan ajralgan odamlar orasidagi aloqalarni yaxshilashda, yozma adabiyotni va yozma adabiy tilni yuzaga keltirishda, ma`lum bir davrda yaratilgan madaniy-adabiy yodgorliklarni keyingi davrga yetkazib berishda muhim rol o`ynadi. Og`zaki va yozma nutq. Nutq ham til va yozuv kabi ikki xil shaklga ega: a)og`zaki nutq: b)yozma nutq. Og`zaki nutq tilning (nutqning) tabiiy holdagi ko`rinishidir. Yozma nutq esa shu tabiiy nutqning yozuvdagi ifodasidir. Shunga ko`ra, og`zaki nutq o`zining tabiiyligi, ta`sir doirasi va talaffuz xususiyatlariga bilan yozma nutqdan jiddiy farq qiladi. Og`zaki nutq fikrni ifodalashning asosiy vositasidir. Unda tovush kompleksi, ba`zan ayrim tovush vositalari bilan fikr bayon etiladi. Nutq organlari vositasi bilan fikrni ro`yobga chiqarish va eshitish organlari orqali uni uqib, idrok qilish og`zaki nutqning asosiy xususiyatlaridan biridir. Nutqning yozma shakli uning tabiiy shakliga o`xshab nutq organlari yordamida ifodalanmaydi. Yozma nutqda esa kishilar o`z fikrlarini turli shartli belgilar sistemasi vositasi bilan ifoda qiladi. Shunga ko`ra, yozma nutq tabiiy nutqning shartli ko`rinishi bo`lib, fikrni ifodalash vositasi sifatida u ma`lum darajada chegaralanganligi bilan xarakterlanadi. Shuning uchun ham nutqning yozma formasi qanchalik katta ahamiyatga ega bo`lmasin, u tabiiy nutqning o`rnini bosa olmaydi. Balki yordamchi vosita bo`lib xizmat qiladi, xolos. Yozuvning tarixiy ahamiyati. Yozuvning kelib chiqishi va taraqqiyoti jamiyat taraqqiyoti bilan, uning madaniyatining yuqori saviyaga ko`tarilishi, shuningdek, siyosiy-huquqiy, estetik va shu kabi fikrlarni qayd qilish hamda keyingi davrlarga qoldirishga bo`lgan ehtiyojning o`sishi bilan bog`liq. Demak, yozuv jamiyatning eng buyuk madaniy kashfiyotlaridan biri bo`lib, kishilik

jamiyatining har tomonlama taraqqiyotida juda katta roli va o`ziga xos ahamiyati bor. Xalqlarning qadimiy yozuvini o`rganish juda katta nazariy va amaliy ahamiyatga ega. Yozuvni o`rganish va ilgarigi davrlarda yaratilgan yozma yodgorliklarni o`qish qadimda amal qilgan tillarning leksik-grammatik xususiyatlarini, o`sha yodgorlik egasi bo`lgan xalqning tarixiy urf-odatlari va madaniyati bilan yaqindan tanishish imkoniyatini beradi. Agar yozuv bo`lmaganda, ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan yuksak madaniyat namunalari bizgacha yetib kelmagan bo`lar edi. Homer, Beruniy, Yusuf Xos Hojib, Firdavsiy, Nizomiy, Ulug`bek, Navoiy, Bobur, Pushkin kabi buyuk siymolarning ajoyib fikrlaridan bahramand bo`la olmas edik. Jamiyatda kitob, gazeta, jurnal, va umuman matbuotning ta`lim-tarbiyaviy ahamiyati yuksak darajaga ko`tarila borayotgan hozirgi paytda yozuvning, yozma adabiy tilning roli ham o`sib, ta`sir doirasi kengayib bormoqda. O`zbek yozuvi tarixidan qisqacha ma`lumot. Markaziy Osiyoda eng qadimgi davrlarda yashagan qabilalar to`g`risidagi dastlabki ma`lumotlar grek, eron, xitoy tarixchilari va yozuvchilari asarlarida, toshlarda bitib qoldirilgan yozuvlar va boshqa materiallarda bayon qilingan. Markaziy Osiyo xalqlari, jumladan, o`zbek xalqi qadimda turli yozuv sistemasidan foydalanib kelgan. O`zbek yozuvlari tarixida amalda ishlatib kelingan asosiy yozuv sistemasini fonografik, ya`ni tovush yozuvi, harfiy yozuv yoki alfavit tashkil etgan. O`zbek xalqi Markaziy Osiyoning boshqa xalqlari singari oromiy, yunon, karoshta, sug`d, xorazm, ko`shan, eftalit, pahlaviy, suriya, hind, o`rxun (runik), uyg`ur, arab yozuvlari kabi bir qancha yozuvlardan foydalangan. O`rxun-runik yozuvini boshqa turkiy xalqlar bilan birgalikda ijod qilgan. Sobiq sho`ro davrida boshqa Sharq xalqlari bilan bir qatorda avval lotin, keyinchalik esa rus grafikasiga asoslangan yozuvni qabul qilish o`zbek xalqi hayotida o`ziga xos hodisa bo`ldi. Eramizdan avvalgi VI-IV asrlarda Markaziy Osiyoning Eronga yaqin hududlarida rasmiy yozuv sifatida klinopis, ya`ni mix yozuvi ishlatilar, ayrim

joylarda esa xalqaro diplomatik muomalada oromiy yozuvi qo`llanilar edi. Oromiy yozuvi klinopisdan oddiy va qulay edi. Turli yodgorliklarda qayd etilishicha, eramizdan oldingi III-I asrlarda oromiy yozuvi bilan bir qatorda yunon va karoshta yozuvlari ham ishlatilgan. Hozirgi eramizdan so`g`d yozuvi qo`llanila boshladi. Bu yozuv taxminan VI asrlargacha davom etdi. II asrning oxiri va III asrning boshlarida Xorazm shohi chiqargan pullarda xorazm yozuvi uchraydi. Bu yozuv O`rta Osiyoda ancha keng tarqalgan bo`lib, oromiy yozuviga yaqin edi. V-VIII asrlar davomida turkiy xalqlar O`rxun-Yenisey nomli yozuvdan keng foydalanganlar. Bu yozuv ba`zan runik yozuvi deb ham yuritiladi. Yenisey daryosi havzasidan topilgan O`rxun yozuvi yodgorliklari haqida dastlab XVIII asrning boshlarida rus xizmatchisi Remezov xabar berdi. Keyinroq shved ofitseri Iogann Stralenberg shu daryo havzasida noma`lum yozuvli tosh borligini qayd etadi. Bu haqda olim Messershmidt ham o`z asarlarida ma`lumot berib o`tadi. Ammo uzoq vaqt davomida olimlar bu yodgorliklarni o`qishga, uning qaysi xalqqa tegishli yodgorlik ekanligini aniqlashga muvaffaq bo`la olmadilar. XIX asrning birinchi choragida «Sibirskiy vestnik» («Sibir axboroti») jurnalida Grigoriy Spasskiyning Yenisey yodgorliklari haqida maqolasi bosildi. Bu maqola lotin tiliga tarjima qilinib, ko`p mamlakatlarning olimlariga ma`lum bo`ldi. Lekin turli mamlakat olimlari uni turlicha talqin qila boshladilar. 1890 - yilda Fin-Ugor ilmiy jamiyati O`rxun daryosiga arxeologik ekspeditsiya uyushtirdi. 1891 - yil esa Rossiya Fanlar akademiyasi akademik V.V.Radlov boshchiligida O`rxunga katta ekspeditsiya yubordi. 1892 - yilda bu ekspeditsiyaning ish natijalari ikkita atlas holida nashr qilinib, ularda noma`lum yozuv yodgorliklarining surati, ular topilgan joylarning plani, xaritasi va boshqa ma`lumotlar berilgan edi. Yodgorliklarni birinchi bo`lib Daniya olimi Vilgelm Tomsen o`qishga muvaffaq bo`ladi. U bu yodgorliklarni o`qishda turli alfavitlarga tayanmay, ishni harflarning o`zaro nisbati va o`xshashliklarini aniqlashdan boshladi. Turkiy tillardagi ba`zi bir tovushlarning qator kelish yoki kelmaslik holatini aniqlab, uni yodgorlikka solishtirib ko`rdi. U yodgorlik yozuvini chapdan-

o`ngga qarab emas, balki o`ngdan chapga qarab o`qish kerakligini aniqladi. V.Tomsen birinchi bo`lib (turc-turk) so`zini o`qib, mazkur yodgorlik turkiy xalqlarga tegishli degan xulosaga keldi. 1893 - yilning 25 - noyabrida deyarli barcha harflarni aniqlab yodgorliklarning «siri»ni ochdi. Bu orada akademik V.V.Radlov ham 15 ga yaqin harflarni aniqlab ulgurgan edi. V.V.Radlov o`zining va V.Tomsenning kashfiyotiga tayanib, O`rxun daryosi atrofidan topilgan bir necha yodgorliklar matnini birinchi bo`lib tarjima qildi. Shunday qilib, Daniya olimi V.Tomsen ikki so`zni oldin o`qigan bo`lsa-da, ayni bir vaqtda rus olimi V.V.Radlovning ham bu yozuvlarini o`qishda xizmatlari kattadir. Shunga ko`ra, ushbu yozuvlarni birinchi bo`lib o`qish va izohlab berish sohasida har ikki olimning xizmatlari ham bir xil baholanadi. Keyinchalik O`rxun-Yenisey yozuvining yangi-yangi yodgor-liklari topildi, o`rganildi va aniqlandi. Umuman, O`rxun-Yenisey yodgorliklarini tekshirish va o`rganishda V.Tomsen, V.V. Radlov, P.M.Melioranskiy, A.Geykel kabi rus va chet el olimlarining hamda sovet olimi S.Y.Malovning xizmatlari juda kattadir. Hozirgi vaqtda ularning ishlarini yangidan yetishib chiqqan rus va milliy respublika olimlari muvaffaqiyat bilan davom ettirmoqdalar. O`rxun-Yenisey yodgorliklariga xos ayrim leksik birlik va grammatik shakllarni hozirgi o`zbek, uyg`ur, ozarbayjon, qirg`iz, qozoq, turkman, qoraqalpoq, tatar, boshqird, qorachoy, bolqar va boshqa turkiy tillarda uchratish mumkin. Shunga ko`ra, S.Y.Malov ta`kidlaganidek, bu yodgorliklar ko`pchilik turkiy tillar tarixini o`rganishda mushtarak bir manba sifatida juda katta ahamiyat kasb etadi. Qisqasi, O`rxun-Yenisey yozuvi turkiy xalqlarning eng katta madaniy yodgorliklaridan hisoblanadi. Ayni vaqtda ushbu yozuv turkiy xalqlarning jahon xalqlari orasida eng qadimiy va yetuk madaniyatga ega bo`lganligidan dalolat beradi. Ma`lum bo`ladiki, bu yozuvning ham tarixiy, ham siyosiy, ham madaniy jihatdan beqiyos darajada katta ahamiyati bor.

VI-VII asrlardan boshlab turkiy xalqlar va mo`g`ullarda uyg`ur alfaviti qo`llangan. Akademik V.V.Radlovning ta`kidlashicha, bu alfavit turkiy xalqlar orasida ancha keng ishlatilgan. XIV-XV asrlarda yaratilgan «Baxtiyornoma», «Me`rojnoma», «Tazkirai avliyo» kabi asarlar uyg`ur yozuvida ko`chirilgan. Hatto 1469 - yilda tuzilgan Umar Shayx yorlig`i ham uyg`urcha yozilgan. Qadimgi uyg`ur yozuvi bilan ish ko`rish ayrim yozma adabiy tillarga ham o`z ta`sirini o`tkazdi va sezilarli iz qoldirdi. Masalan, qadimgi uyg`ur tiliga xos bo`lgan bir qancha morfologik, leksik, fonetik elementlarni Navoiygacha yaratilgan hamma yodgorliklarda uchratamiz. VII-VIII asrlarda O`rta Osiyo arablar tomonidan bosib olinadi va shundan keyin boshqa O`rta Osiyo xalqlari kabi o`zbek xalqi ham arab yozuvi bilan ish ko`ra boshlaydi. Shuning uchun bu davrdan boshlab, o`zbek olimlarining deyarli barcha asarlari asosan arab alifbosida bitilgan. (Ulardan ba`zilari arab yoki fors tillarida yozib qoldirilgan). Arab yozuvi o`zbek tili xususiyatlariga ko`p jihatdan muvofiq kelmas edi. Bundan tashqari, bu yozuv o`zbek xalqini yanada kuchliroq asoratda tutish, ekspluatatsiya qilish va avvalgi yozuvni yo`qotib yuborish yo`lida arab aristokratlari qo`lida qurol bo`lib xizmat qildi. Arab yozuvida 38 harfning mavjudligi va ularning qariyb 3 variantda yozilishi o`zbek xalqining savodli bo`lishiga sira yordam bermas edi. Arab aristokratlari mehnatkash xalqni nodonlikda abadiy saqlash maqsadida arab alifbosining xatti nasx, xatti ta`liq, xatti shikast, xatti kufiy kabi juda murakkab shakllarni va turlarini maydonga keltirdilar. Arab alifbosi, yozilishi jihatidan murakkab bo`lishi bilan birga, u o`zbek tilining maxsus tovushlarini ifoda eta olmas edi. Arab yozuvining bu nuqsonlarini sezgan ayrim olimlar, faylasuflar, ilg`or kishilar unga o`z salbiy munosabatlarini bildirdilar, ba`zi birlari esa, masalan, Zahiriddin Muhammad Bobir, o`zining «Xatti Bobir» yozuvini yaratdi, lekin bunday ilg`or tadbirlar, o`sha zamonda amalga oshmay, e`tiborsiz qolib ketdi.

Arab yozuvi Oktyabr to`ntarishidan keyin ham bir necha yillar davomida amalda bo`ldi. Biroq arab yozuvi, ayniqsa, madaniyatning talablariga to`la javob bera olmay qoldi. Bu yozuv xalqni tez orada yoppasiga savodli qilish, ilmiy, badiiy, siyosiy adabiyotlarni ko`plab bostirish, gazeta, jurnallarni xalq orasiga tezda tarqatish ishiga to`sqinlik qila boshladi. Shuning uchun ham 1929 yildan o`zbek yozuvi lotinlashtirilgan alfavitga ko`chirildi. Bu o`sha davrdagi juda katta ijtimoiy-siyosiy va madaniy hodisa bo`ldi. Bu yozuv turkiy tillardagi tovushlar xususiyatini, xususan, ularga xos fonetik hodisalarni berishda arab tiliga nisbatan juda katta qulayliklarga ega edi. Lotin alfaviti to 1940 - yilgacha amalda bo`lib, shu yilning may oyigacha qo`llanildi va o`z vaqtida Sharq xalqlarining yozuvi tarixida muhim rol o`ynadi. Umuman olganda, Sharq respublikalarining lotinlashtirilgan alfavitga ko`chishi, o`sha davrda juda katta ijtimoiy-siyosiy va madaniy hodisa bo`ldi. Biroq 1940 - yilda sobiq sho`ro hududida yoppasiga kirill alifbosiga o`tishga qaror qilindi va bu yozuv 1991 - yilgacha o`zbek xalqining ham «milliy» yozuvi sifatida amal qildi. 1993 - yil O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi lotin alifbosini milliy yozuv sifatida qabul qilishga va bu yozuvga o`tishga qaror qildi. Lotin alifbosi o`zbek xalqi mustaqilligining bir belgisi sifatida namoyon bo`ldi. Bola ulg`ayib, maktab tarbiyasini ola boshlar ekan, bunda u o`z-o`zidan tilshunoslik fani bilan ham tanishishga kirishadi. Chunki u yozishni, fikrlashni o`rganmog`i lozim bo`ladi. Albatta, millatning o`z yozuviga ega bo`lishi uni yondosh millatlardan farqlovchi, milliy o`zlikni anglash tuyg`usini shakllantiruvchi muhim omillardan biridir. Tobelik va o`zlik teskari nisbatdagi tushunchalar ekanligi izohlab emas. Ulardan birining kuchayishi boshqasining susayishiga olib keladi. Shu boisdan o`zga millat va xalqlarga o`z ta`sirini o`tkazishni maqsad qilib olgan har qanday zo`rlik saltanati yoki mafkura ularga o`z yozuvini singdirish va ommalashtirishni birinchi o`ringa qo`yadi. VIII asrdan boshlab islomiy mafkura Markaziy Osiy xalqlariga arab yozuvini singdira boshladi va mahalliy dulbarjin, sug`diy, xorazmiy kabi yozuvlarni siqib chiqarishga intildi. Shuningdek, XX asrning 20-

yillaridan boshlab sho`ro mafkurasi ham soxta baynalmilalchilik shiori ostida zimdan milliy rang-baranglikdan voz kechish, yagona xalqni tarkib toptirish uchun xalqlarga kirill yozuvini singdirish harakatiga tushdi. Shuning uchun o`zlikni anglay boshlagan har bir xalq o`z yozuvini tiklashga, uning o`zligiga tajovuz qilgan mafkuraning ishonchli va qudratli quroli bo`lgan xukmron yozuvdan uzoqlashishga, xalos bo`lishga intiladi. O`zbek xalqi tarixida turkiy milliy ong va madaniyat ancha yuksalgan davrlarda, xususan, XI-XII asrlarda qoraxoniylar, XIV-XV asrlarda temuriylar hukmronligi davrida arab yozuviga uyg`ur yozuvini qarama-qarshi qo`yish, uni keng ommalashtirishga urinish harakatlari ko`zga tashlanadi. O`zbek milliy ongi shakllana boshlagan XX asrning 10-yillaridagi arab yozuvini isloh qilish, qolaversa, uni almashtirishga intilishlar ham mazkur maqsadga bo`ysundirilganligi bilan xarakterlanadi. Ma`rifatchilar buni milliy ongni uyg`otishning asosi, milliy dunyoqarashdagi yangilanishlar uchun poydevor sifatida tushundilar. Shu ma`noda jadid Samad Og`amali o`g`lining «yangi o`zbek alifbosi o`zbek tarixiga yangi yo`l ochg`usidir», degan fikri g`oyat purma`nodir. Shuning uchun o`z rahnomasi I.Karimov yetakchiligida milliy o`zligini jahonga ko`z-ko`z qilayotgan o`zbek xalqi ham uni toptashga erishgan mafkura yozuvi - kirillitsadan voz kechishga va lotin yozuviga o`tishga muvaffaq bo`ldi. To`g`ri, yangi, istiqlol alifbosi ham o`zbek xalqining milliy yozuvi emas. Biroq, muhimi shundaki, u biz uchun birorta hukmron mafkura quroli ham emas. Bugungi kunda o`quvchilar istiqlol yozuvi va imlosi asosida tahsil olmoqdalar. O`z yozuviga ega bo`lish, hukmron va yot mafkura kishanidan xaloslanish bola ongida milliy mafkura qaror topishiga, uning o`zligini anglashiga, shu bilan birga, uni o`zgalardan farqlay olishiga xizmat qiluvchi muhim omil ekanligi tobora oydinlashmoqda. Orfoepiya. Orfoepiya adabiy tilning talaffuzini o`rganish yoki so`zlarni adabiy til qoidalariga muvofiq talaffuz qilish haqidagi fandir. Bu uning fonetika, orfografiya va nutq madaniyati bilan bevosita bog`liqligini ko`rsatadi.

Keyingi vaqtlarda fan va texnikaning rivojlanishi, savodxonlik va madaniy saviyaning oshuvi natijasida kishilarda adabiy tildan to`g`ri foydalanishga va nutq madaniyatini oshirishga qiziqish kuchaymoqda. Kishilar chiroyli gapirishga va ifodali o`qishga harakat qilmoqdalar. Sher`xonlik va kitobxonlik uchrashuvlarida, konferentsiyalarda va turli yig`inlarda adabiy tilning normalaridan to`g`ri foydalanib, o`z nutqlarining ta`sirchanligini oshirishga urunmoqdalar. Bularning hammasini orfoepiyani to`liq egallamasdan, adabiy til va uning talaffuz normalarini to`liq o`zlashtirmasdan amalga oshirishqiyin. Demak, orfoepiya haqiqatan ham nutq madaniyatining muhim qismini tashkil etadi. Orfoepiyaning yuzaga kelishida ikkita factor muhim rol o`ynaydi. Bulardan biri orfografiya, ikkinchisi xalq og`zaki nutqining turli ko`rinishlari va turli xil xalq talaffuzlaridir. Lekin orfoepiyaning shakllanishida odatda birinchi factor muhimroqdir. Yangi o`zbek orfoepiyasining shakllana borishida rus tili va u orqali kirgan so`zlar talaffuzining ham o`ziga xos o`rni va roli bor. Biroq o`zbek orfoepiyasining ilmiy-nazariy jihatdan ishlab chiqish va uning qoidalarini yaratish hanuzgacha til hayotida va orfoeiyada amalda yuz bergan o`zgarishlardan orqada qolib kelmoqda. O`zbek tilshunosligi keyingi davrda,xususan, so`nggi yigirma yildan ortiqroq vaqt ichida juda katta taraqqiyot yo`lini bosib o`tdi. Tilshnoslikdagi bunday rivojlanish orfoepiyaning ayrim sohasida ham yuz berdi.Natijada orfoepiyaga oid ko`pgina masalalar ham yoritilib, uning ayrim sohalariga aniqlik kiritildi. Biroq bu sohada qo`lga kiritilgan muvaffaqiyatlar hali ilmiy jihatdan yetarli darajada umumlashtirib berilmagan. O`zbek xalq shevalarining ko`pchiligi adabiy tilimiz normalaridan keskin farq qiladi.Ularning talaffuzlari ham adabiy talaffuz normalariga ko`pincha mos kelmaydi. Lekin bu shevalar yagona bir umumxalq tilining quyi formalari sifatida juda ko`p umumiyliklarga ega bo`ganidek, o`zbek tilining og`zaki talaffuzida ham ko`pgina umumiyliklar bor. Ular jamlab tartibga solinsa, o`zbek adabiy tilining orfoepiya normalarini belgilovchi qoidalarning to`liq to`plamini yaratish mumkin.

O`zbek imlosining asosiy tamoyillari. O`zbek imlosi quyidagi yozuv tamoyillari asosida ish ko`radi. Fonetik yozuv. So`z va uning qismlarini qanday talaffuz qilinsa shunday yozishni talab etadi. Fonetik yozuv imloni tartibga solishda chigalliklarni keltirib chiqaradi. Chunki bu yozuvga amal qilinganda so`zlar va qo`shimchalarning turli variantlari yuzaga keladi. Ulardan ayrimlarini ko`rib o`tamiz: 1. g undoshi bilan boshlanuvchi ko`pgina qo`shimchalarda birinchi harfning k yoki q ga aylanishi kuzatiladi: -ga / -ka, -qa bog`-ga, yurak-ka, yutuq-qa; -gan/- kan, -qan; gach/-kach, -qach; -guncha/-kuncha,-quncha va h. 2. i unlisi bilan boshlanuvchi ayrim qo`shimchalarda o`zakdagi unli ta`sirida ulashishning kuzatilishi: indi/undi (kuy-undi), im/um (uy-um, un-um). 3. So`zga harakat nomining -v, ot va sifat yasovchi -q, egalik shakli, shuningdek, ayrim fe`l yasovchilar qo`shilganda turli fonetik o`zgarishlar kuzatiladi va ular imloga ko`chadi: tintuv (tinti-v), o`quv (o`qi-v), sanoq (son-a-q), qiynoq (qiyin-a-q), so`roq (so`ra-q), o`yna (o`yin-a), pasay (past-ay), o`lg`ay (ulug`-ay), sarg`ay (sariq-ay), buyruq (buyur-iq), chanqog`i (chanqa-q-i), sanog`i (son-a-q-i), eshigi (eshik-i) va hokazolar. Morfologik yozuv. So`z va uning qismlarini qanday talaffuz qilinishidan qat`iy nazar imloga, asliga muvofiq yozishni talab etadigan yozuv qoidasi. Og`zaki nutqda so`z qismlari turli fonetik variatsiyalarga uchraydi, biroq yozuvda bu jarayonlar aks ettirilmaydi: Ketdi (ketti), yigitcha (yigichcha), tuzsiz (tussiz), taqsim (taxsim), qochdi (qoshti), bog`ga (boqqa), sig`gan (siqqan), bargga (barkka) va xokazolar. Morfologik yozuv imloda bir xillikni ta`minlaydi. SHakliy (grafik) yozuv. Nutqimizda keng qo`llanadigan o`zlashma so`zlarni qanday talaffuz qilishimizdan qat`iy nazar asliga muvofiq yozishni talab etadigan yozuv qoidasi. Ko`pgina turkiy tillardan farqlanib o`zbek tilida o`zlashma so`zlarni o`zlashtirish madaniyatiga yaxshi amal qilingan. Bu, albatta, o`zbek tili tarixida arabiy, forsiy, keyinchalik ruscha o`zlashmalarni o`zlashtirishda dastlabki qadamlarning to`g`ri tashlanganligi, aniqrog`i, mazkur so`zlarni dastlab o`z

asarlarida foydalangan allomalarimiz asliga muvofiq qo`llay olganlari bilan bog`liqdir: fikr (fikir), qahr (qahir), hukm (hukum), muallim (malim), foiz (foyiz), Navoiy (Navoyi), operator (apiratir), kvitantsiya (kaptansa) va hokazo. Tarixiy (an`anaviy) yozuv. So`z va qo`shimchalarning hozirgi o`zbek adabiy tili uchun me`yoriy bo`lmagan, tarixiy variantlaridan yozma nutqda foydalanilishi o`zbek imlosining tarixiy-an`anaviy yozuv qoidasiga muvofiq amalga oshiriladi. Aniqrog`i, so`z va uning qismlarini hozirgi holaticha emas, tarixiy, an`ana tusiga kirib qolgan shaklida yozish, bugungi imlo nuqtai nazaridan xato hisoblanmaydi: chorizm (tsarizm), pudratchi (podryadchik), buyruq (amr), nima uchun (nechun), u (ul), uni (oni). Shuningdek, ko`pgina qo`shimchalarning yozilishida ham bu holatni ko`rishimiz mumkin: -gin/gil borgil//borg`il. …so`zimni uch bora quloqqa ilgil… (A.Oripov) -mi/mu qoldimu, keldimu. …sevgini o`lchab bo`lurmu toshu tarozu bilan…. (E.Vohidov) Farqlovchi yozuv. Tilimizdagi shaklan bir-biriga yaqin so`z va qo`shimchalarni nutqda farqlashni talab etuvchi yozuv qoidasi. –li/-lik/-liq, -chan/- chang, -dash/-dosh: gurunchli/gurunchlik, paltoli/paltolik, otalik/otaliq, yondash/yondosh, ishchan/yaktakchang. Shuningdek, azm-azim, tunamoq- to`namoq, yot-yod, yoriq-yorug` va h. O`zbek tilining asosiy imlo qoidalari. O`zbek yozuvi uchun shu vaqtga qadar ikki marta imlo qoidalari tasdiqlangan. Birinchisi, 1956 yilda kiril alifbosiga asoslangan o`zbek yozuvi uchun ishlab chiqilgan bo`lsa, ikkinchisi 1995 yilda lotin alifbosiga asoslangan o`zbek yozuvi uchun ishlab chiqilgan. O`zbek tilining lotin yozuvidagi asosiy imlo qoidalari 82-§ dan iborat bo`lib uning ayrim qismlari xususida to`xtalamiz. Asos va qo ` shimchalar imlosi : 33. Qo ` shimcha qo ` shilishi bilan so ` z oxiridagi unli o ` zgaradi:

1) a unlisi bilan tugagan fe`llarga -v,-q,-qi qo`shimchasi qo`shilganda a unlisi o deb aytiladi va shunday yoziladi: sayla-saylov, sina-sinov, aya-ayovsiz, so`ra- so`roq, bo`ya-bo`yoq, o`yna-o`ynoqi, sayra-sayroqi kabi: 2) i unlisi bilan tugagan ko`pchilik fe`llarga -v,-q qo`shimchasi qo`shilganda bu unli u aytiladi va shunday yoziladi: o`qi-o`quvchi, qazi-qazuvchi, sovi-sovuq kabi. Lekin i unlisi bilan tugagan ayrim fe`llarga -q qo`shimchasi qo`shilganda bu unli i aytiladi va shunday yoziladi: o`g`ri-o`g`riq, qavi-qaviq kabi. Eslatma: 1) undosh bilan tugagan barcha fe`llarga -uv qo`shiladi: ol-oluv, yoz-yozuv kabi; 2) undosh bilan tugab, tarkibida u unlisi bor fe`lga -uq qo`shiladi: uz - uzuq , yut - yutyq kabi . Lekin uyushiq, burushiq uchuriq (shuningdek, bulduriq ) kabi so`zlarning uchinchi bo`g`inida i aytiladi va shunday yoziladi. 34. k,q undoshi bilan tugagan ko`p bo`g`inli so`zlarga, shuningdek dek, yoq kabi ayrim bir bo`g`inli so`zlarga egalik qo`shimchasi qo`shilganda k undoshi g undoshiga, q undoshi g` undoshiga aylanadi va shunday yoziladi: tilak-tilaging, yurak-yuragim, kubok-kubogi, bek-begi, tayoq-tayogi, qo`shiq-qo`shig`i, yaxshiroq-yaxshirogi, yoq-yogi kabi. Lekin ko`p bo`g`inli o`zlashma so`zlarga, bir bo`g`inli ko`pchilik so`zlarga egalik qo`shimchasi qo`shilganda k, q tovushi aslicha aytiladi va yoziladi: ishtirok-ishtiroki, ocherk-ocherki, erk-erki, huquq-huquqim, ravnaq-ravnaqi, yuq-yuqi kabi. 35.Quyidagi qo`shimchalar qo`shilishi bilan so`zning tarkibida tovush tushadi yoki ortadi: 1) o`rin, qorin, burun, o`g`il, bo`yin, ko`ngil kabi ba`zi so`zlarga egalik qo`shimchasi qo`shilganda qayir, ayir, kabi fe`llarga nisbat shaklini yasovchi -il qo`shimchasi qo`shilganda ikki, olti, etti so`zlariga -ov, -ala qo`shimchalari qo`shilganda ikkinchi bo`g`indagi unli aytilmaydi va yozilmaydi: o`rin-o`rnim, qorin-qorni, burun-burning, o`g`il-o`g`ling, ko`ngil-ko`ngli, yarim-yarmi qayir- qayri, ulug`-ulg`ay, sariq-sarg`ay, ikki-ikkov, ikki-ikkala, yetti-yettov kabi. 2) u, bu, shu, o`sha olmoshlariga -da, -dan, -day, -dagi, -ga, -gacha, -cha qo`shimchalari qo`shilganda n tovushi qo`shib aytiladi va shunday yoziladi: unda,

bunday, shunda, o`shancha, kabi: bu olmoshlarga egalik qo`shimchalari quyidagicha qo`shiladi: buningiz, o`shanisi kabi; 3) o, o`, u e unlilari bilan tugaydigan so`zlarga egalik qo`shimchalari quyidagicha qo`shiladi: a) ko`pchilik so`zlarga egalik qo`shimchalari -m,-ng,-si,-miz,-ngiz,-si, (yoki- lari ) shaklida tovush orttirmay qo`shiladi: bobom, bobong, bobosi: bobomiz, bobongiz, bobosi (yoki- bobolari ): orzum, orzung, orzusi: orzumiz, orzungiz, orzusi kabi: b) parvo, obro…, mavqe, mavzu, avzo so`zlariga I, II shaxs egalik qo`shimchalari qo`shilganda bir u tovushi qo`shib aytiladi va shunday yoziladi: parvoyim, parvoying: parvoyimiz, parvoyingiz: obrroyim, obroyind, obroyimiz, obroingiz kabi; III shaxs egalik qo`shimchasi parvo, avzo, obro, mavqe so`zlariga - yi shaklida, xudo, mavzu so`zlariga esa -si shaklida qo`shiladi: avzoyi, mavzusi kabi ( dohiy kabi u undoshi bilan tugagan so`zga ham III shaxsda -si qo`shiladi: dohiysi kabi): 4) men, sen olmoshlariga -ni,-ning,-niki qo`shimchalari qo`shilganda qo`shimchadagi n aytilmaydi va yozilmaydi: meni, mening, meniki: seni, sening, seniki kabi. 36. Quyidagi qo`shimchalarning birinchi tovushi ikki xil aytilsa ham, bir xil yoziladi: 1) -bon, boz qo`shimchalari ba`zan -von, -voz aytilsa ham, hamma vaqt -bon, - boz yoziladi: darvozabon, masxaraboz kabi. Lekin - vachcha qo`shimchasi hamma vaqt shunday ataladi va yoziladi: amakivachcha, xolavachcha kabi. 2) o`rin kelishigi va chiqish kelishigi qo`shimchasining, o`tgan zamon yasovchisi va III shaxs ko`rsatkichi -di qo`shimchasining boshidagi undosh ba`zan t aytilsa ham, hamma vaqt d yoziladi: ishda, misdan, ketdi, kelmabdi kabi. 37.Quyidagi qo`shimchalarning bosh tovushi ikki yoki uch xil aytiladi va shunday yoziladi:

1) taqlid so`zlardan fe`l yasovchi- illa ( chirilla, taqilla ) qo`shimchasi so`z tarkibida v yoki u tovushi bo`lganda- ulla aytiladi va shunday yoziladi: shovulla, Lovulla, gurulla kabi: 2) nisbat shaklini yasovchi- dir qo`shimchasi jarangli undosh bilan tugagan bir bo`g`inli so`zlarga ( kel so`zidan boshqa), shuningdek, z undoshi bilan tugagan orttirma nisbat yasovchisidan keyin qo`shiladi: quvdir, egdir, kuldir, yondir: o`tkazdir, tomizdir kabi. Qolgan barcha hollarda bu qo`shimcha- tir deb aytiladi va shunday yoziladi: tiktir, kestir, uyaltir, chaqirtir kabi; 3) jo`nalish kelishigi qo`shimcha -ga chegara bildiruvchi -gacha ravishdosh shaklini yasovchi -gach,-guncha,-gani,-gudek, sifatdosh shaklini yasovchi -gan, buyruq maylining ikkinchi shaxs ko`rsatkichi -gin, shuningdek -gina qo`shimchasi uch xil aytiladi va shunday yoziladi: a) k undoshi bilan tugagan so`zlarga qo`shilganda bu qo`shimchalarning bosh tovushi k aytiladi va shunday yoziladi: tokka, yolakkacha, konikkach, zerikkuncha, to`kkani, kechikkudek, bukkan, ekkin, kichikkina kabi: b) q undoshi bilan tugagan so`zlarga qo`shilganda bu qo`shimchalarning bosh tovushi q aytiladi va shunday yoziladi: chopiqqa, qishloqqacha, yoqqach, chiqquncha, chiniqqani, qo`rqqudek, achchiqqina kabi: v) qolgan barcha hollarda, so`z qanday tovush bilan tugashidan va bu qo`shimchalarning bosh tovushi k yoki q aytilishidan qat`i nazar g yoziladi: bargga, pedagogga, bug`ga, sog`ga, og`gan, sig`guncha kabi: Qo`shib yozish. 38. Xona, noma, poya, bop, xush, ham, baxsh, kam, umum, rang, mijoz, sifat, talab, kabi so`zlar yordamida yasalgan qo`shma ot va qo`shma sifatlar qo`shib yoziladi: qabulxona, tabriknoma, taklifnoma, bedapoya, ommabop, xushxabar, hamsuhbat, orombaxsh, kamquvvat, bugdoyrang, umumxalq, sovuqmijoz, devsifat, suvtalab kabi. 39. -(a)-r (inkor shakli- mas ) qo`shimchasi bilan tugaydigan qo`shma ot va qo`shma sifatlar qo`shib yoziladi: o`rinbosar, otboqar, cho`lquvar, ishyoqmas, qushqo`nmas kabi.

40. Takror taqlid so`zlarga qo`shimcha qo`shish bilan yasalgan ot va fe`llar qo`shib yoziladi: pirpirak (pir-pir-+ak), hayhayla (hay-hay+la), gujgujla (guj- guj+la) kabi. 41. Narsani (predmetni) boshqa biror narsaga nisbatlash (qiyoslash), o`xshatish yo`li bilan bildiruvchi qo`shma ot va qo`shma sifatlar qo`shib yoziladi: karnaygul, qoziqorin, otquloq, oybolta, devqomat, sheryurak, bodomqovoq, qirgiykoz kabi. 42. Narsani uning rangi, mazasi, o`zidagi biror narsasi va shu kabi belgilari asosida bildiruvchi qo`shma otlar qo`shib yoziladi: olaqarg`a, qizilishton, achchiqtosh, mingoyoq kabi. 43. Narsaning biror maqsad, ish uchun mo`ljallanganligini bildiruvchi qo`shma otlar qo`shib yoziladi: kirsovun, qiymataxta, tokqaychi, oshrayhon, molqo`ra, nosqovoq, ko`zoynak kabi. 44. Narsani joyga nisbat berish asosida bildiruvchi qo`shma otlar qo`shib yoziladi: tog`olcha, cho`lyalpiz, suvilon, qashqargul kabi. 45. Marosim, afsona kabilarni bildiruvchi qo`shma otlar qo`shib yoziladi: kiryuvdi, kelintushdi, qoryog`di, Urto`qmoq, Ochildasturxon kabi. 46. Qaratuvchili birikmaning bir so`zga aylanishi bilan yuzaga kelgan qo`shma otlar qo`shib yoziladi: mingboshi, so`zboshi, olmaqoqi kabi. 47. Ikkinchi qismi turdosh ot bilan yoki obod so`zi bilan ifodalangan joy nomlari qo`shib yoziladi: Yangiyo`l, To`rtko`l, Mirzacho`l, Sirdaryo, Kosonsoy, Yangiobod, Xalqobod kabi. Lekin ikkinchi qismi atoqli ot bo`lgan joy nomlari ajratib yoziladi: O`rta Osiyo, Ko`hna Urganch, O`rta Chirchiq kabi. 48. Rus tilidan aynan o`zlashtirilgan yoki so`zma-so`z tarjima qilish yo`li bilan hosil qilingan qo`shma so`zlar qo`shib yoziladi: kinoteatr, radiostansiya, fotoapparat, elektrotexnika, teleko`rsatuv, yarimavtomat, bayramoldi, suvosti kabi. 49. Qisqartmalarning barcha turlari va ularga qo`shiladigan qo`shimchalar qo`shib yoziladi: SamDU, ToshDUning kabi. Lekin yonma-yon kelgan, ikki qisqartma ajratib yoziladi: O`zXDP MK (O…zbekiston Xalq demokratik partiyasi markaziy kengashi) kabi.

50. Bir tovush ikki va undan ortiq tovush tarzida aytilsa, bunday holat harfni takror yozish bilan ko`rsatiladi: yooq, nimaa, himm, ufff kabi. Chiziqcha bilan yozish. 51. Juft va takror so`z qismlari chiziqcha bilan yoziladi: yel-yugur, mehr- shafqat, qovun-tarvuz,omon-eson, kecha-kunduz, yozin-qishin, asta-sekin, uch- to`rt, o`n-o`nbeshta, (10-15ta), bilinar-bilinmas, bordi-keldi, kuydi-pishdi, don- dun, oz-moz, mayda-chuyda, aldab-suldab, oylab-netib, so`ramay-netmay, kiyim- kechak, adi-badi, ikir-chikir, duk-duk, taq-tuq,qop-qop, ming-ming, (ming- minglab), bitta-bitta, (bitta-bittalab), baland-baland, chopa-chopa, ishlay-ishlay, yaqin-yaqinlargacha, hamma-hammasi, uy-uyiga, ich-ichidan kabi. Eslatma: 1) juft so`zdan qo`shimcha yordamida yasalgan so`zlar ham chiziqcha bilan yoziladi: baxt-saodatli, xayr-xo`shlashmoq kabi. 2) juft so`z qismlari orasida -u (- yu ) bog`lovchisi kelsa, undan oldin chiziqcha qo`yiladi va juft so`z qismlari ajratib yoziladi: dost-u dushman (do`st-dushman), kecha-yu kunduz (kecna-kunduz) kabi: 3) yetakchi va ko`makchi fe`l bir xil shaklda bo`lsa, chiziqcha bilan yoziladi: yozdi-oldi, borasan-qo`yasan, uxlabman-qolibman kabi. 52. Belgini kuchaytiruvchi qip-qizil, yam-yashil, dum-dumaloq, kuppa- kunduzi, to`ppa-to`g`ri, bab-baravar kabi so`z shakllari chiziqcha bilan yoziladi (lekin orroq so`zi qo`shib yoziladi). 53. So`zning -ma, ba- yordamida birlashgan qismlari chiziqcha bilan yoziladi: ko`chama-ko`cha, uyma-uy, rang-barang, dam-badam kabi. Lekin mustaqil ishlatmaydigan qism qatnashsa, bunday so`zlar qo`shib yoziladi: ro`baro`, darbadar kabi. 54. Rus tilidan aynan yoki so`zma-so`z tarjima qilish yo`li bilan olingan so`zlar asliga muvofiq chiziqcha bilan yoziladi: unter-ofitser, kilovatt-soat kabi. 55. -chi, -a (-ya), -ku, -u (-uy), -da, -e, -ey, (-yey) yuklamalari chiziqcha bilan yoziladi: sen-chi, boraylik-chi, sen-a, kutaman-a, bola-ya, mingta-ya, keldi-ku, kelgan-u, yaxshi-yu, yaxshi-da, qo`y-e, yashang-e, o`g`lim-ey, keldi-yey, kabi. Ammo -mi, -oq, (-yoq), -ov, (-yov), -gina, (kina, qina) yuklamalari o`zidan oldin

kelgan so`zga qo`shib yoziladi: keldimi? Keliboq, oziyoq, ko`rganov, ko`rdimov, mengina, qo`shiqqina kabi. 56. Tartib soni arab raqamlari bilan yozilsa, qo`shimchasi o`rniga chiziqcha (-) qo`yiladi: 7-sinf, 5-«A» sinf, 3-7-8-sinf o`quvchilari, 60-yillar, 1991-yilning 1- sentabri kabi. Tartib sonni ko`rsatuvchi rim raqamlaridan keyin chiziqcha yozilmaydi: XX asr, X sinf kabi. Ajratib yozish . 57. Qo ` shma fe ` lning qismlari ajratib yoziladi : sarf qil , ta ` sir et , tamom bo ` l , sotib ol , olib kel , olib chiq , miq etma kabi . 58. Ko`makchi fe`l to`liqsiz fe`ldan ajratib yoziladi: aytib ber, olib ko`r, so`rab qo`y, ko`ra qol, bera boshla, yiqila yozdi: ketgan edi, ketgan ekan, ketgan emish kabi. Lekin mustaqil fe`l bilan yordamchi fe`l orasida tovush o`zgarishi bo`lsa, bunday qismlar qo`shib yoziladi: aytaver (ayta ber), boroladi (bora oladi), bilarkan (bilar ekan) kabi. 59. Ko`makchilar ajratib yoziladi: shu, bilan, soat sayin, borgan sari, bu qadar, kun boyi kabi. Lekin bilan ko`makchisining -la shakli, uchun ko`makchisining -chun shakli chiziqcha bilan yoziladi: sen-la, sen-chun kabi. 60. Hamma, har, hech, bir, qay, u, bu, shu, o`sha so`zlari o`zidan keyingi yoki oldingi so`zdan ajratib yoziladi: hamma vaqt, har kim, qaysi, qay kuni, u yerda, shu yoqdan, o…sha yoqqa kabi. Lekin birpas, biroz, biratola, bivarakayiga, birmuncha, buyon so`zlari qo`shib yoziladi. Shuningdek, qay so`zi yoq, yer so`zlari bilan ishlatilganda bir y tovushi tushsa, bu so`zlar qo`shib yoziladi: qayoqqa, qayerda kabi. 61. Sifat oldidan kelib, belgining ortiq yoki kamligini bildiradigan to`q, jiqqa, tim, liq, och kabi so`zlar ajratib yoziladi: to`q qizil, jiqqa ho`l, tim qora, liq to`la, lang ochiq, och sariq kabi. 62. Murakkab son qismlari ajratib yoziladi: o`n bir, besh yuz, qirq ming olti yuz bir, bir ming etti yuz sakson beshinchi kabi. 63. Yildan yilga, tomdan tomga kabi birinchi qismi chiqish kelishigida, ikkinchi qismi jo`nalish kelishigida bo`lgan birikmalar ajratib yoziladi.

64. Belgining ortiq darajasini bildiruvchi ko`pdan ko`p, tekindan tekin, yangidan yangi ochiqdan ochiq, qizigandan qizidi kabilar ajratib yoziladi. 65. Izofali birikmalar ajratib yoziladi. Bunda izofa undosh bilan tugagan so`zlarga i shaklida, unli bilan tugagan so`zlarga yi shaklida qo`shiladi: dardi bedavo, nuqtayi nazar, tarjimayi hol kabi. Lekin izofa yozilmaydigan so`zlar, shuningdek, qismlaridan biri yoki har ikkisi o`zbek tilida mustaqil ishlatilmaydigan so`zlar qo`shib yoziladi: gulbeor (guli beor), dardisar kabi. Bosh harflar imlosi. 66. Kishining ismi, ota ismi, familiyasi, taxallusi, ramziy atoqli oti bosh harf bilan boshlanadi: Dilbar O`rinova, Muhabbat Majidovna, Azamat Shuhrat o`g`li, Hamza Hakimzoda, Muhammadsharif Sofizoda, Mannon Otaboy, Navoiy Furqat^ Yelpig`ichxon, Salomjon Alimov kabi. 67. Joy nomlari bosh harf bilan boshlanadi: Andijon, Yangiyol (shaharlar), Naymancha, Buloqbo`shi (qishloqlar), Bodomzor, Chig`atoy (mahallar), Zavraq (dara), Yorqoq (yaylov) Qoratoy, Pomir (tog`lar), Oqtepa, Uchtepa (tepalar), Zarafshon, Sirdaryo (daryolar) Yoyilma (kanal), Turkiya, Hindiston (mamlakatlar) kabi. Bunday atoqli ot tarkibidagi sifatlovchi ham bosh harf bilan yoziladi: Shimoliy Kavkaz, Markaziy Qizilqum kabi. 68. Yulduz va sayyoralar, boshqa xil osmon jismlarining atoqli oti bosh harf bilan boshlanadi: Hulkar, Qavs, Mirrix (yulduz va sayyoralar nomi), Tinchlik dengizi (Oydagi relef nomi) kabi. Yer, quyosh, oy turdosh otlari sayyora nomi bo`lib kelgandagina bosh harf bilan yoziladi: Yer Quyosh atrofida, Oy Yer atrofida aylanadi. 69. Madaniy-maishiy va savdo korxonalariga, adabiyot va san`at asarlariga, sanoat va oziq-ovqat mahsulotlariga, shuningdek, transport vositalari, sport inshootlariga qo`yilgan nomlar bosh harf bilan boshlanadi: «Tong» (mehmonxona), «Saodat» (firma), «Navroz» (xayriya jamg`armasi), «Kamalak» (matbaa birlashmasi), «Guncha» (bog`cha) «Botanika» (sanatoriy,) «Paxtakor» (stadion), «Qutlug` qon» (roman), «Dilorom» (opera), «Tanovar» (kuy), «Ozodlik» (haykal), «Jasorat» (yodgorlik) «Sino» (sovutgich) kabi.

70. Muhim tarixiy sana va bayramlarning nomlari tarkibidagi birinchi so`z bosh harf bilan boshlanadi: Mustaqillik kuni, Xotira kuni, Ramazon hayiti, Navro`z bayrami kabi. 71. Davlatlarning, davlat oliy tashkilotlari va mansablarining, xalqaro tashkilotlarining nomidagi har bir so`z bosh harf bilan boshlanadi: O`zbekiston Respublikasi, Rossiya Federatsiyasi, Misr Arab Respublikasi, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti, O`zbekiston Oliy Majlisining Raisi, O`zbekiston Respublikasi Oliy Sudining Raisi, Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Jahon Tinchlik Kengashi kabi. Boshqa tarkibli nomlarda oliy mansabni bildiruvchi birinchi so`zgina bosh harf bilan boshlanadi: Bosh vazirning orinbosari, Mudofaa vaziri, Yozuvchilar uyushmasi, O`zbekiston Milliy tiklanish demokratik partiyasi kabi. Vazirliklar va idoralar, korxonalar va tashkilotlar nomi tarkibidagi birinchi so`z bosh harf bilan boshlanadi: Sog`liqni saqlash vazirligi, Fan va texnika davlat qo`mitasi, Fanlar akademiyasi, Tilshunoslik instituti kabi. 72. Davlatning oliy darajali mukofoti nomi tarkibidagi har bir so`z bosh harf bilan boshlanadi: «O`zbekiston Qahramoni» (unvon) «Oltin Yulduz» (mukofot). Boshqa mukofotlar, faxriy unvonlar, nishonlar nomidagi birinchi so`zgina bosh harf bilan boshlanadi: «Sog`lom avlod uchun» (orden), «O`zbekistonda xizmat ko`rsatgan fan arbobi» (faxriy unvon «Matbaa a`lochisi» (nishon) kabi. 73. Gapning birinchi so`zi bosh harf bilan boshlanadi: Yer tagidan Muqaddasga bir qarab oldim (O. Yoqubov). Eslatma: 1) ko`chirma gapdan keyin kelgan muallif gapining birinchi so`zi (agar u atoqli ot bo`lmasa) kichik harf bilan yoziladi: «Bu men», -qo`rqibgina javob berdi ko`laga (O. Yoqubov): 2) xatboshiga gapning sanaluvchi qismlari chiqarilganda bunday qismlar oldidan chiziq qo`yiladi va ular kichik harf bilan yoziladi: Ma`muriy huquqbuzarlik to`g`risidagi ishni ko`rishga tayyorlash vaqtida tegishli organ (mansabdor shaxs) quyidagi masalalarni:

-mazkur ishni ko`rib chiqish uning huquq doirasiga kirish-kirmasligini: -mamuriy huquqbuzarlik to`grisidagi protokol va ishga oid boshqa materiallar to`g`ri tuzilgan-tuzilmaganligi hal qiladi: 3) gapning qismlari qavsli raqam yoki qavsli harf qo`yib sanalsa, bunday qismlar ham kichik harf bilan yoziladi. 2) o`zbekcha so`zlar: 3) tojik tilidan kirgan sozlar : 4) arab tiludan kirgan so`zlar: 5) rus tilidan kirgan so`zlar («O`zbek tili» darsligidan). 74. Tarkibli nomlarning bosh harfidan iborat qisqartmalar, atoqli ot bo`lmagan ba`zi birikmalarning qisqartmalari bosh harf bilan yoziladi: AQSH (Amerika Qoshma Shtatlari), BMT (Birlashgan Millatlar Tashkiloti), AES (Atom elektr stansiyasi) kabi. Qisqartma tarkibida bo`g`inga teng qism bo`lsa, uning birinchi harfigina bosh harf bilan yoziladi: ToshDTU (Toshkent davlat texnika universiteti) kabi. Ko`chirish qoidalari. 75. Ko`p bo`g`inli so`zning oldingi satrga sig`may qolgan qismi keyingi satrga bo`g`inlab ko`chiriladi: to`q-son, si-fatli, sifat-li, pax-takor, paxta-kor kabi. Tutuq belgisi oldingi bo`g`inda qoldiriladi: va`-da, ma`-rifat, mash`-al, in`-om kabi. 76. Co`zning bosh yoki oxirgi bo`g`ini bir harfdan iborat bo`lsa, ular quyidagicha ko`chiriladi: 1) so`z boshidagi bir harfdan iborat bo`g`in yolg`iz o`zi oldingi satrda qoldirilmaydi: a-badiy emas, aba-diy,e-shikdan emas, eshik-dan kabi: 2) so`z oxiridagi bir harfdan iborat bo`g`in yolg`iz o`zi keyingi satrga ko`chirilmaydi: mudofa-a emas, mudo-faa, emas, matba-a emas, mat-baa kabi. 77. O`zlashma so`zlarning bo`g`inlari chegarasida kelgan ikki yoki undan ortiq undosh quyidagicha ko`chiriladi: 1) ikki undosh kelsa, ular keyingi satrga birgalikda ko`chi-riladi: dia-gramma, mono-grafiya kabi: 2) uch undosh kelsa, birinchi undosh oldingi satrda qoldirilib, qolgan ikki undosh keyingi satrga ko`chiriladi: silin-drik kabi.

78. Bir tovushni ko`rsatuvchi harflar birikmasi birgalikda ko`chiriladi: pe- shayvon, pe-shona, mai-shat, pi-choq bi-chiq-chi, si-ngil, de-ngiz kabi. 79. Bosh harflardan iborat qisqartmalar, shuningdek ko`p xonali raqamlar satrdan satrga bo`lib ko`chirilmaydi: AQSH, BMT, O`zMU 16,245,1994, XIX kabi. 80. Harfdan iborat shartli belgi o`zi tegishli raqamdan ajratib ko`chirilmaydi: 5-«A»sinf, V «B» guruhi, 110 gr, 15 ga, 105 m, 25 sm, 90 mm kabi. 81. Atoqli ot tarkibiga kiradigan raqam nomdan ajratil-gan holda keyingi satrga ko`chirilmaydi: «Navro…z-92» (festi-val), «Oqituvchi-91» (ko`rik tanlov), «Andijon», «Termiz» (g`o`za navlari), «Boing-767» samolyot), «Foton-774» (televizor) kabi. 82. A.J.Jabborov, A.D. Abduvaliyev kabilarda ismning va ota ismining birinchi harfiga teng qisqartmalar familiyadan ajratib ko`chirilmaydi. Shuningdek v.b. (va boshqalar), sh.k.( shu kabilar) singari harfiy qisqartmalar ham oldingi so`zdan ajratib ko`chirilmaydi.

A dabiyotlar 1. Mengliyev B.R. Hozirgi o`zbek adabiy tili. Fonetika-fonologiya. Grafika. Imlo. Leksikologiya-semasiologiya. Leksikografiya. I qism Qarshi. 2004. 2. Hamreva Y . va b . Hozirgi o`zbek adabiy tilidan mashqlar t o`plami. I qism (Fonetika. Grafika. Imlo ), Qarshi , Nasaf n. 2005, 85 bet 3. SH.SHoabdurahmonov va b. Hozirgi o`zbek adabiy tili. I qism . 1980. 4. E. Qilichev. H ozirgi o `zbek adabiy tili. Buxoro . 19 99 . 5. www.onatili.uz

Похожие

Orfoepiya

Orfoepiya

Grafika

Grafika

Talaffuz va imlo. Imlo qoidalari