Олмош - Лингвистика - Рефераты

Олмош

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

182 KB

Олмош Режа : 1. Олмошнинг таърифи ва унинг эски ўзбек тилида қўлланиш хусусиятлари. 2. Олмошнинг маъно турлари, турланиши, фонетик вариантлари.

Олмош от, сифат, сон ва баъзан бошқа сўз туркумлари ўрнида қўлланиб, предмет ва унга хос бўлган белгининг мавжудлигини кўрсатади. Олмош предметликни ёки унинг белгисини доимий эмас, балки муайян ўринларда ифода қилади. Шу жиҳатдан олмош мустақил сўз туркуми ҳисбланса-да, конкрет маънога эга бўлмайди. Эски ўзбек тилида ги олмошлар маъно хусусиятларига қуйидаги гуруҳ лар га бўл ина ди : кишилик олмошлари, ўзлик олмошлари, кўрсатиш олмошлари, сўроқ олмошлари, биргалик олмошлари, белгилаш олмошлари, гумон олмошлари, бўлишсизлик олмошлари. Кишилик олмошлари . Кишилик олмошлари лексик-семантик жи ҳатдан маълум сўз категориясидир, ҳамда грамматик хусусиятларга кўра, турли аффикслар билан ифодаланган, кишилик олмошларининг баъзи фонетик вариантларини ҳисобга олмаганда, кўпчилик қисми ҳозирги ўзбек тилида фойдаланилмо қда. Кишилик олмошларининг I шахс бирлиги: мэн. Кўпчилик ёзма манбаларда мэн олмоши миму ё-ю нун орқали ёзилган, XVII — XIX асрларга оид баъзи ёзма обидаларда мим-у нун билан ифодаланган. Мэн олмошининг ҳар икки ёзув формаси таркибида олд қатор ўрта кенг э товуши қўлланган: XIX асрга оид айрим ёзма манбаларда баъзан тарихий-диалектал ҳодиса сифатида мэн олмошининг бэн формаси истеъмол этилган. Ёдгорликларда мэн олмоши функциясини бошқа сўзлар ҳам бажарган. Банда ва бу банда формалари Алишер Навоий, Муқимий, Яқиний, Махмур асарларида қўлланиб, тингловчига нисбатан камтарлик маъносида фойдаланилган: Б а н д а шафақ-тэк қан йығлаб кэ... (Яқиний ). Б а н д а ул вақтда Бухарада эдим (ШН) . Б а н д а байан г¡р қылсам (Махмур) . Фақыр ва бу фақыр сўзлари Навоий, Абулғози Баҳодирхон, Огаҳий, Муқимий асарларида қўл ланган: Ф а қ ы р алар сары барурға муваффақ

болдум (Навоий МН) . Ф а қ ы р тараф тутуб йалған айтған болғай-мэн (Ш турк) XV асрдан бошлаб мэн олмоши ўрнида фақыри-ҳақыр , фақыру- ҳақыр сўзлари бирикмаси ҳам қўллана бошланган, баъзан бу ол мошини фақыри ҳақыр сўзлардан олдин кўллаш Навоий ҳамда Огаҳий асарларида учрайди: Фақыри-ҳақыр йад туттум ким... (Навоий МН) . Б у ф а қ ы р и-ҳ а қ ы р ҳам ким бу улуғ хāна дāнны¦, қадимий бандасы ва бу баланд āстанны¦ самимий сараф к¡нд¡сид¯р-мэн (Огаҳий) . XVIII — XIX асрларга оид ёзма манбаларда фақыри-ҳақыр к¡ми н¡, к¡мин¡, бу к¡мин¡, мэн к¡мин¡ бирикмалари ҳам мэн олмоши ўр нида истеъмол қилинган: Фақыри-ҳақыр к¡мин¡ таға¦ыз Муҳам мад Аминхожа Муқимий (Муқимий) . К ¡ м и н ¡ ҳ ам £з кЈзµм бил¡н кЈрдµм (Фурқат). II шахс бирлиги: сэн. Кишилик олмошининг сэн формаси сину ё нун билан ёзилган, сэн олмоши таркибидаги ё асосан олд қатор лабланмаган ўрта кенг э унлисининг белгис ини ифодалайди. XV—XVI асрлар ёзма манбаларида сэн олмоши келишик аффикс лари билан турланганда, ё ҳарфи ёзилмайди: сэни¦дэк (Лутфий) ; сэни¦(Амирий). Сэн олмоши сину нун ё орқали ҳамда ё белгисини тушириб ёзил са ҳам, эски ўзбек тили ёзма манбаларида с¡н эмас, сэн шаклида талаффуз этилган. III шахс бирлиги: ул, баъзан у, ан шакли қўлланган. XV — XIX аср ёзма манбаларида асосан ул варианти қўлланган. Ул олмоши таркибидаги -л ундошининг тушиб қолиши орқали баъ зан у шакли вужудга келган. У кишилик олмоши «Бобурнома» ҳамда Ҳувайдо асарларида баъзи ўринларда учрайди: Ҳ ар ким нэ ким у н ы ¦ йэриг¡ олтурды (БН) . У н ы ким сақлады халлақ (Ҳувайдо) . I II шахс кишилик олмоши бирлигининг ан варианти (ул>ал>ан) баъзан Фурқат асарларида учрайди: Ан ҳама бэгāналарға āшнāлиқ шунчалар ;

I шахс кўплиги: биз . Биз олмоши XV—XIX аср ёзма манбалари учун умумий характерга эга, юмшоқ талаффуз этилган, кўплик, бирлик маъноларида қўлланган. Биз олмоши кўплик маъносида: Б и з ҳам киши йиб¡рдµк (БН) .Б и з икки бол¡к элмиз (Ш турк.) . Б и з иккимизг¡ мусулмāн бол тэди (Ш тар.). Биз олмоши бирлик маъносида ҳам қўлла нган: Б и з и ¦ бил¡ болған бэгл¡рини ҳам фарахорлариға йараша бэриб шафқат қылдым (БН) . Бизни расваи жаҳан этти йад ¡йл¡м¡ди¦ (Нодира). Кўплик ифодалаш хусусиятини янада ошириш учун биз олмо шига –л¡р аффикси қўшилган: Мавлāнā Кабулий б и з л ¡ р н и тил¡б васийат қылды ким, бу кеч¡ āламдын барур-мэн (Навоий МН) .Гул ғунчасидур гойа бизл¡рг¡ ачылмайдур (Бобур) . II шахс кўплиги: сиз . Сиз олмоши кўплик маънода қўлланган: Биз сизи¦ учун сав рулдуққ (ШН) . Биз бу сарыдын йэтк¡ч, с и з ичк¡ридин чықыб элики¦издин кэлурини тақсир ққылма¦лар (БН) . Сиз олмошининг кўплик маъносини кучайтириш учун –л¡р аффик си қўшилган: С и з л ¡ р ким қарындашлар турур-сиз бизи¦ бирл¡ иттифāқ қылы¦ (Ш тар) . Шāдмāн с и з л ¡ р д и н - у Јлгµнч¡ миннатдāр-мэн (Фурқат). I I I шахс кўплиги: алар, улар, анлар, баъзан унлар шакли қ ўлланилган. Алар олмоши XV—XIX асрларда ёзилган кўп чилик ёзма манбаларда кенг қўлланган: А л а р н ы ¦ икисин Јлтµрµб (Навоий) . А л а р айдыларки, Јзб¡кни бир масалы бардур (Гулханий) . Улар варианти Лутфий, Бобур, Абулғози Баҳодурхон асарларида учрайди: Улар мендин йашуруб (БН). Уларны¦ к£¦ли (Ш.тар.). Анлар олмоши Лутфий, «Нусратнома», Абулғози Баҳодирхон, Гулханий, Фурқат асарларида истеъмолда бўлган: а н л а р ашйаны ; А н л а р д ы н Ј тµб ҳавузга шарбатлар тЈкµлµр. А н л а р кЈп йылларгача бу айтылған ним¡рс¡л¡рни бэрµрл¡р (Ш.тар.).

III шахс кўплиги тарихий тараққиётида қуйидагилар кўзга ташланади: XIII-XIV асрларда улар , анлар варианти кенг қўлланган бўлса, XV асрдан бошлаб алар варианти фаоллашади. XIX аср охирларида яна улар , анлар варианти фаоллаша бошлайди ҳамда кейинчалик улар варианти III шахс кўплигида ягона бўлиб қолади. Кишилик олмошларининг турланишида эски ўзбек тилида ўзига хос хусусиятлар кўзга ташланади: Кишилик олмошларининг турланиши : Келишиклар Турланиши Бош келишик Мен, сен, ул, биз, сиз, улар, анлар, алар Қаратқич келишиги Мени¦, сени¦, аны¦, бизни¦ //бизи¦,сизни¦//сизи¦,уларны¦ //улары¦, анларны¦//анлары¦, анларны¦, бизим, сизим Тушум келишиги Мени, сени, аны, бизни, сизни, уларны, анларны, аларны Жўналиш келишиги Ма¦а (ма¦ар), са¦а (са¦ар), а¦а,бизг¡, сизг¡, уларға(қа), анларға(қа), аларға (манқа, санқа), биз¡, сиз¡ Œрин-пайт келишиги Менд¡, сенд¡, анда, бизд¡, сизд¡, уларда, анларда, аларда Чиқиш келишиги Мендин, сендин, андын, биздин, улардын, анлардын, алардын. XIII - XIV асрларда, XIX асрдан кейинги ёдгорликларда ҳам чиқиш келишигининг –д¡н/-дан, баъзан –д¯н/-дун варианти қўлланган. Ўзлик олмоши . Эски ўзбек тилида £з олмоши фаол қўлланган. ¤з олмоши дастлаб от туркумига оид сўз бўлган ва ўзлик, вужуд, жон, руҳ каби маъноларни билдирган. Эски ўзбек тилида ҳам £з олмошининг бу маънолари айрим ўринларда сақланиб қолган: ¤з¯мдин ҳайат барай (Навоий). Ей санам, £зни (вужуд) бизг¡ наāшна тāк¡й (Увайсий). ¤з сўзи

эски ўзбек тилида олмошга ўтиш жараёни тугалланган, шахсга тааллуқлилигини, хослигини, унинг таркибий қисми эканлигини маъноларини англатган: ¤зини¦ ш¡кли бирл¡ (Навоий, ҲА). Мени £з ҳузурыға талаб қылды (Ф.). ¤з қылычынбойнума йетк¯рс¡ (Навоий, ЛТ). ¤з олмоши такрор қўлланиши мумкин. Бунда иш-ҳаракат субъектига қайтганликни, яъни иш-ҳаракат субъектнинг ўзи учун тегишли эканлиги маъноси англашилади : Толғанмағы Ј з £зин¡ гирдāб (Навоий) , Қылур Јзиг¡ Јзи иштибāҳ (Муқ.) . ¤з олмоши эгалик ва келишик аффиксларини қабул қилади. Бунда дастлаб эгалик аффикси, сўнг келишик аффикси қўлланади : ¤з¯мни¦ икки йахшы кишимни чақырдым (Ш. тар.) . ¤ зид¡ ҳушы бар āдам ешитс ¯н (Фурқат) . Тушум, ўрин-пайт ва чиқиш келишиги аффикслари £з олмошига тўғридан-тўғри қушилган: ¤з д ¡ й о қ э р д и м (Навоий) . ¤зни неч¡ к¯н нāкāм тут (Нодира). ¤здин тавба айса (Навоий). Бундай қўлланишда унинг олмошлик функцияси кўпроқ намоён бўлади. Қадимги туркий ёзма манбаларда ва эски ўзбек тилининг дастлабки даврларида кентµ(кент¯) олмоши қўлланган ҳамда бу олмош £з олмошига эквивалент бўлган: Кер¡к болсам а¦а мен, кендя келс¯н (Хисрав ва Ширин). Кенд¯ олмоши £з олмоши билан ҳам қўлланади: ¤зи кенд¯ йекр¡к (ёмонроқ) бил¯р ерди (Тафсир). Кенд¯ олмоши эски ўзбек тилидаёқ истеъмолдан чиққан ва бу олмош к¡нди (кендi) шаклида ҳозирги турк тилида сакланиб қолган. Эски ўзбек тилида £з олмоши билан бирга, форс тилидан ўзлашган худ олмоши ҳам истеъмолда бўлган: Те¦ри таāлā худ к¡р¡м бил¡ гунāҳы¦ыздын £тти (Навоий). Мирзāхāн худ шāҳбегимни¦ туққан набираси (Бобур). Кўрсатиш олмошлари . Эски ўзбек тили ёзма манбаларида бу, бул, ул, ошал, ошул, шул, ушбу, ҳамул, баъзан у, уш, шу, шубу, ҳамун, ҳ амин каби кўрсатиш олмошлари тузилиши жиҳатидан содда ҳамда мураккаб

формалардан ташкил топган. Содда кўрсатиш олмошлари: бу, ул(у), уш формаларидан иборат. бул, шул, (шу), ушбу, шубу, ошал, ошул, ошу, ҳамул сўзлари кўрсатиш олмошларининг мураккаб формаларини ташкил қилади. Ҳ амун, ҳ амин, ҳамийн кўрсатиш олмошлари форс тилларидан ўзлашган. Кўрсатилган даврларга оид ёзма манбаларда ҳар қ айси кўрсатиш олмошининг истеъмол доираси, лексик-семантик ҳ амда грамматик хусусиятлари турлича бўлган. Бу кўрсатиш олмоши кенг кўламда қўлланган, нутқ пайтида мавжуд бўлган яқин масофадаги киши, нарса, ҳодисаларни кўрсатади: б у бэнава (Лутфий) , б у расадны (БН) . Олмошлар уч хил семантик вазифа бажарган : 1. Дейктик вазифа, яъни соф кўрсатиш маъносини англатган: Бу байтны оқубдур (Навоий, МН). 2. Анафорик вазифа, яъни олдин тилга олинган шахс, предметни кўрсатади: Бу ҳам йахшы барды (Бобурнома). 3. Препратив вазифа, яъникейин тилга олинадиган предмет ва шахсларни кўрсатади: Мени танымайдур, с£р¯пт¯рким, булар қайсы султāндур (Бобурнома). Бу кўрсатиш олмоши келишиклар билан турланганда ва кўплик аффиксини олганда, унинг тузилишида турли фонетик ўзгаришлар юз беради. Бош келишикдан бошқа келишиклар билан турланганда, сўз бошидаги б ундоши м га ўтади: буны-муны, буну¦-муну¦ ва ҳ.к. Шунингдек, жўналиш, ўрин-пайт, чиқиш келишикларида негиз ва келишик ҳамда кўплик аффикси ўртасида интеркаляр « н» ундоши орттирилиши мумкин. Келишиклар билан турланганда « н» ундошининг орттирилиши доимий (статик) бўлса, кўплик шаклида у доимий эмас. Мисоллар: Булар дағы Саййидг¡ кирмиш (Шайб.). Оғланларны¦ атлары мунлар турур (Ш.тар.). Мундын артуқ қылма зāр (Лутфий). Сўз бошида «б»нинг « м»га ўтиши ҳам доимий эмас: Барча халқ буны эшитиб... (Ш.тар.).

Бу олмоши XVIII -XIX асрларда бул вариантида ҳам қўлланган. Унинг тафсилоти қуйироқда берилади. Ул олмоши сўзловчига масофа жиҳатдан узоқроқ бўлган предмет ва унинг белгисини кўрсатиш учун қўлланган ва бу жиҳатдан бу олмоши билан зидланишни (оппозицияни) ҳосил қилган: Ђамза бирл¡ т£кти қаным ул санам (Лутфий). Ул олмошининг у варианти ҳам истеъмолда бўлган: Маҳшарда ғāлыбāким, у к¯н к£рм¡г¡й азāб (Лутфий). Илмий адабиётларда ул (у) олмошининг āн варианти ҳақида фикр юритилади, аслида āн олмоши форс тилидан ўзлашган бўлиб, фонетик жиҳатдан ул олмошига алоқаси йўқ. Ул олмошининг келишиклар билан турланиш хусусиятлари ул кишилик олмоши билан айнандир. Уш сўзи ҳақида. Илмий адабиётларда бу сўз олмошлар таркибига киритилади, лекин унинг матндаги қўлланиш хусусиятлари бошқа олмошларга қуйиладиган морфологик талабларга жавоб бермайди, яъни у келишик ва кўплик аффиксларини қабул қилмайди, лекин кўрсатиш олмоши семантикасига мос кела олади, демак, у грамматиканинг асосий талаби, яъни категориал белгиларни қабул қилмас экан, уни олмошлар таркибидаги масалада мунозара мавжуд. Уш сўзи ҳозирги ўзбек тилидаги мана 1 сўзига эквивалентдир. Маълум бўладики, мана сўзи олмош деб эътироф этилмаётган экан, уш сўзини ҳам олмош деб қараш мумкин эмас, лекин бу сўз XIII-XIV аср ёдгорликларда фаол қўлланган: Қадаҳ евр¯лди уш бостāн ичинд¡ (МН). Зулфу¦ дағы ул кāфур уш имāн аладур-ла (Лутфий). Лекин бу сўз ушбу, ошул, ошал, шул олмошларининг ҳосил бўлишида қатнашган. Ушбу (уш+бу) олмоши нутқ моментидаги предмет ва белгини кўрсатади: Ушбу дам эр¯р жāнны¦ футуҳи (МН). Лекин бу сўз1 Мана, ана сœзлари ќозирги кунда кœрсатув ундовлари деб юритилмоšда.

ўзгаришлар юз берган , орттирма -н пайдо бўлган, б товуш -м сонорига ўтган: Лутфий — мунда ; Яқиний — муну¦-дэк . Ошул (уш//ош+ул) кўрсатиш олмоши XV — XIX асрлар ёзма манба ларида истеъмолда бўлган, тингловчига олдиндан маълум шахс, нарса ҳодисаларни кўрсатади: Ф арйāдым ошул йэрг¡ йэтибтур (Лутфий). О шул йерд¡ йаттуқ (Ш. тар.) . Ошал (уш//ош+ул//ал) олмоши ошул олмошининг вариантидир: Ошал к¯нким мени йаздāн(оллоҳ) йаратты (МН). Ошал сувларны¦ араларында олтурурлар эрди (Ш.тар.). Оша, ошу олмошлари ушбу, ошул, ошал олмошларининг қисқарган шаклидир: Ошу с£з бирл¡ (ШН). Оша ¯ст¯нд¡ то¦ бирл¡ муз бар турур (ŒН). Шул (уш/ош/ш+ул) олмоши бу, у, ошул, ошал олмошларининг фонетик ўзгарган ва қисқарган шаклидир: Шул ер¯р айбым Муқимий, мардуми Фарғāна-мен (Муқ.). Шул замāнким алур Ург¡нчни ол/ салур, албатта, Хурāсāн сары йол (ШН). Шул олмоши бу олмошининг бул шаклида шаклланишига ҳам сабаб бўлаг, чунки шул-бул аналогияси ва оппозицияси учун у қулайлик туғдирган. Аксинча, бу олмоши шул олмошига оппозицияда туриб, унинг таъсирида шу вариантини юзага келтирган. ¢н¡, м¡н¡, муна сўзлари ҳам семантик жиҳатдан олмош функциясига яқин туради, лекин улар аслида кўрсатув ундовларидир. ¢нэ қадду, ¡н¡ ҳусну, ¡н¡ хулқ (Фурқат). Муна с£зини¦ жāвабы теди (Ш.турк.). Эски ўзбек тилида форс тилидан ўзлашган ва улардан ярим калька қилинган олмошлар ҳам қўлланган. Улар қуйидагилар: Ҳамин олмоши. У ҳам (таъкид юкламаси)+ин (бу) таркибидан иборат бўлган ва ушбу олмоши маъносига эквивалент бўлган: Бале, йалғуз ҳамин āламда сен-сен (Лутф.). Мени¦ ҳақымда қылур-сен ҳамин жафā ҳавасин (Атоий).

Ҳамāн олмоши ҳам ҳам+ан(у) сўзларидан таркиб топган ва эски ўзбек тилида ҳамин олмоши каби ушбу олмошига эквивалнт бўлган, айни замонда, унинг ҳамун варианти ҳам қўлланган: Тағ ҳамāн аллыда ҳамун-ҳамун (Навоий). Лекин кейинчалик ҳамун варианти истеъмолдан чиқиб кетди, ҳамāн сўзи эса семантик ўзгаришга учраб, равиш сўз туркумига ўтган. Форс тилидан ўзлашган юқоридаги олмошлар эски ўзбек тилида ярим калькаланиб, ҳамул вариантида ( ҳам+ул ) ҳам қўлланган: Қойар ерди ҳамул вāдий сары й¯з// Қылыб қатъ аллыда тағ олса, гар т¯з (Нав.Хамса). Бу олмошлар ҳам кейинчалик истеъмолдан чиқиб кетди. Сўроқ олмошлари . Эски ўзбек тилида ким, не, қай сўроқ олмошлари мустақил қўлланган, бошқа сўроқ олмошлари не ва қай олмошларига тарихан юклама, сўз ясовчи ва сўз ўзгартувчи қўшимчалар қўшилган шаклларда қўлланган, лекин бундай сўз ва қўшимчалар ўзининг морфематик маъноларини йўқотган ҳамда сўроқ олмошларининг турли модал шаклларини ҳосил қилган холос, аслида олмош ясаш учун хизмат қилган эмас. Ким сўроқ олмоши кишиларга нисбатан қўлланган: Улµш алған к и м ва ул улушни тоғраған к и м (Ш тар.) . Ким сўроқ олмоши отлар каби кўплик аффиксининг –л¡р вариантини қабул қилган: Арз қылалы к и м л ¡ р вақеъдур (Навоий МҚ) . К и м л ¡ р бил¡н базм ¡ йл¡б (Муқимий) . Не олмоши эски ўзбек тилида кенг қўлланган ва унинг семантик қирралари ҳам кўп бўлган :  белгининг миқдорини аниқлаш маъносида қўлланган: Не имкāнким қарар олғай к£¦л¯м¡ (Навоий). Ул шāҳ башыда не балā фитна бар ерди (Лутфий).  соф белгини билдиради : Хāн деди: бу не ҳикāйат болғай// Не ҳикāйат, не ривāйат болғай? (ШН).

риторик сўроқ гапларда сўз маъносини кучайтиради: Бу не к£зд¯р, бу не кирп¯к, бу не қаш // Ки чықты дин ва имāндын халāйық (Атоий).  сабаб-сўроқ маъносини билдиради: К£з¯¦ не балā қарā болубтур (Навоий). Билм¡н не жарима бил¡ Ҳирийдин ихрāж қылды (Бобур). Не олмоши тўлиқсиз феъллар бирга қўллана олган ва феъл таркибига ўт ган: Й¯з салāм айдым не болғай (Нодира) . Бизи¦ сары кэлмэс-с¡н нэ болды (Навоий) . Не олмоши кўплик аффиксини, тушум, чиқиш келишиги аффиксларини олган ва уларда келишик аффикслари функционал бўлган, жўналиш келишиги аффикси эса олмош таркибида кристаллашиб қолган. Қаратқич ва ўрин-пайт келишигида қўлланиши масаласи очиқ қолади. Не олмоши негизида шаклланган сўроқ олмошлари: Нем¡. Бу сўз таркибидаги м¡ сўзи қадимги туркий тилга оид юкламадир (лекин уни Э.Фозилов боғловчи деб қарайди. Қаранг: Фозилов Э. Œзбек тилининг тарихий морфологияси. – Т.,1965,146-бет). Эски ўзбек тилида бу сўз нарса сўзи маъносида қўлланган, яъни ҳали олмош туркумига тўла ўтмаган: Дағдаға болдыким, бир ним¡ бағлағай-мен (Бобур). Бу сўз нима вариантида XIX асрнинг 2-ярмидан сўроқ олмоши сифатида мустақил қўлланган. Неч¯н//невч¯н. °ч¯н кўмакчиси иштирокида шаклланган ва сабаб маъноли сўроқ олмошидир: Мирзā сорубтурки, неч¯н £лт¯рд¯¦ (Навоий). Сен невч¯н £з¯¦ни бу рийāзат ва ранжға салды¦ (Навоий). Неч¯к. Бу олмош қадимги туркий тилда бир неча тараққиёт даврларини бошидан кечирган: не+ч¡-не+ч¡+к¡-не+ч¡+к-неч¯к. Иккинчи тахмин (версия): не+чағ//не+чақ// не+ч¡к-неч¯к. Неч¯к олмоши ҳам сабаб маъносини ифодалайди: Неч¯к болғай азмы- миз (Навоий). Бу олмошнинг баъзан н¯ч¯к фонетик варианти ҳам қўлланган: Мен н¯ч¯к мажнун к¡би расвāи āлам болмайын (Увайсий). Нел¯к. –лик аффиксининг – л¯к варианти орқали шаклланган ва у ҳам сабаб маънолидир: Нел¯к башымға тупрақ қоймағайым (Хиср. ва Шир.).

Нет¡к. –дек аффиксининг –т¡к варианти орқали шаклланган ва бу олмошбелги маънолидир: Қанлары йерг¡ нет¡к т£к¯лм¯ш (ШН). Неч¡. Бу олмош не+чағ сўзларидан соддалашган. Миқдорни сўраш учун қўлланади: Неч¡ йыл ранжу меҳнат сендин артуқ (Навоий). Бу олмош III шахс эгалик аффиксини ва барча келишик аффиксларини қабул қилган. Нег¡. Жўналиш келишиги аффикси орқали шаклланган ва сабаб маъносига эга: Бир киши жāны ¯ч¯н й¯з мы¦ жāн нег¡ āзурда қылур (ШН). Бу олмошнинг ней¡, н¡г¯, нағу вариантлари ҳам қўлланган: емди биз ке¦¡ш қылалым, н¡г¯ савāб кел¯р, к£р¡лим (Таф.). Нағу барур-сен (Лутфий). Неч¡ олмошининг н¡т¡ варианти ҳам қўлланган: Нет¡ маҳрам айлады¦ (Муқимий). Қа(й) олмоши (қадимги туркий тилда қан ) мустақил қўлланган ва белги маъносига эга бўлган: Қай бириким бар эрди (Навоий). Қа(й) олмоши негизида қуйидаги сўроқ олмошларининг модал маънолари ҳосил қилинади: Қайу. Бу олмош таркибидаги –у форманти –и/-ы эгалик аффиксининг вариантидир: Қайу хушдил, қайу маҳзун болды// Қайу Лайлā, қайу Мажнун болды (ШН). Қайсы. –сы форманти III шахс эгалик аффиксидир: Қайсы нāмурад ели¦ сабр ет¡гиг¡ урдаким мурāд тапмай (Навоий). Бу олмош кўплик, эгалик аффиксларини қабул қилган. Қайу, қайсы олмошлари белгини ажратиб, таъкидлаб сўраш маъносини англатади. Қайда (қанда), қайдын, қайан, қаны. Бу олмошлар ўрин билан боғлиқ бўлган сўроқни билдирган. Қайда, қайдын таркибидаги келишик аффикслари негизда кристаллашган. Қайан сўзидаги йан ўрин оти, қаны сўзидаги – ы эса эгалик аффиксидир: Дес¡¦ким, қайда-сен, оё Атāий (Атоий). Мен дедимким, сизл¡р қайдын кел¡-сиз (Бобурнома). Йана даруғадын қайан қачыб барғаным киши билм¡с (Бобурнома).

Қанча. Бу олмош қай(н)+ча(чағ,ча) қисмлардан иборат бўлиб, дастлаб пайт маъносини, кейинчалик миқдор маъносига кўчган: Қанча с¡кс¡н шунча йылқым... (Муқимий). Бу сўроқ олмоши ўрнида чанд, чандāн сўзлари ҳам қўлланган. Қачан. Бу сўроқ олмоши қай+чағ+ын (қай вақт билан) сўзидан соддалашган ва пайт маъносига эга: Қачан болғайки тапқай-мен хабар йāр-у дийāрымдын (Фурқат). Қанча, қачан олмошлари баъзан келишиклар билан турланган. Белгилаш олмошлари. Аксарият адабиётларда бундай олмошлар биргаолик, биргалик-белгилаш олмошлари деб юритилган. Эски ўзбек тилида икки гуруҳ белгилаш олмошлари қўлланган: 1. Яккаликни кўрсатувчи белгилаш олмошлари. 2. Тўдани, гуруҳни кўрсатувчи белгилаш олмошлари. Яккаликни ажратиб кўрсатувчи белгилашьолмошларига ҳар ва унинг иштирокида ҳосил қилинганолмошлар ҳамда эски ўзбек тилининг дастлабки даврида фаол қўлланган, лекин XV асрдан кейин пассив қатламга ўтиб кетган текм¡ олмоши тааллуқлидир. Тўдани, жамликни билдирувчи белгилаш олмошларига архаик қамуқ// қамуғ, туркий қатламга хос бўлган барча, бары, барлық, форс ва араб тилларига хос бўлган баъзы, ҳама (ҳамма), тамāм, жумла, жамъ, мажмуъ олмошлари тааллуқлидир. Ҳар олмоши форс тилидан ўзлашган ва эски туркий тилда XI -XII асрлардан бошлаб қўллана бошлаган ҳамда эски ўзбек тилида унинг кенг қўлланиши бошланган: Ҳар йыл аны хазāна қылғайлар (Навоий). Сўроқ олмошлари билан бирга келиб мураккаб белгилаш олмошларини ҳосил қилган: ҳар ким, ҳар қайан, ҳар ним¡, ҳар қайсы, ҳар неч¡, ҳар неч¯к, ҳар қачан, ҳар қайда, ҳар не. Ҳар не эски ўзбек тилида олмошлик хусусиятини сақлаб қолган: М ени¦ ҳар не ҳāлымны билмиш еди¦ (Мунис). Ҳар не дес¡м қабул қылғайму-сен (Навоий).

Ҳар не олмоши ҳозирги ўзбек тилида семантик ўзгаришга учраган ва модал сўзлар туркумига ўтган. Текм¡ асл туркий белгилаш олмошидир. Бу олмош ҳам XIV аср бошларига қадар мустақил қўллана олган: Чыққай ҳазāр ҳалқа к£¦¯л текм¡ сачтын (Лутфий). Бу олмош келишик қўшимчаларини ҳам олган: Сучулмыш текм¡л¡рг¡ тан либāсын (Хиср. ва Ш.). Текм¡ олмоши ҳозирги турк тилида ҳамон қўлланмоқда. Тўдани билдирувчи олмошлар. Барча (бар+ча) биргалик олмоши киши, нарса ва ҳодисалар нинг мавжуд йиғиндиси маъносини англатган: Барча тапылур бизг¡ валэ йāр тапылмас (Лутфий) . Тµг¡нди б а р ч а сЈз (Навоий ФШ) . Б а р ч а бир йолы ypyшқa кирди (ШН) . Бари (бар+ы) олмоши б а р ч а , ҳ амма сўзлари каби биргалик маъно англатган: Б а р ы аламга тāж (Навоий ХА) .Бары пари мисāлы (ШН) . Қамуқ // қамуғ олмоши эски ўзбек тилиннинг XV асрларга оид ёзма манбаларида истеъмолда б ў л г а н . Шунингдек, XVII — XIX асрлцрда б и т ил г а л а й р и м ёзма м ан б а лар д а учрайди ва барча олмоши к а б и маъно а н г л а т а д и : Қа м у қ элг¡ бэриб (Лутфий) . Бизг¡ болды қ амуғ эли¦ орны (Ш тар.).Ҳама (ҳам м а} биргалик олмоши XV а с р д а н кейин ё з и л г а н ёзма манбаларда қўлланган : Ҳ ама атвāры ҳ икматға мувāфық (ШН) . Ҳ а м а айтур Ҳувайда нэчµн йығлар- сэн (Ҳувайдо) . Ҳама олмоши айрим адабиётларда қамуқ олмошининг фонетик ўзгариши деб изоҳланади. Бу фикр янглиш бўлиб, аслида араб тилидаги ҳум (улар) ва форс тилидаги ҳама (барча) олмошларининг ўзбек тилига ўзлашиши деб қараш ўринли бўлади. Жумла биргалик олмоши араб тилидан ўзлашган барча, ҳамма олмошларига эквивалентдир: Ж у м л а āламга иши қаҳр олуб (Навоий ҲА). Ж у м л а жаҳāн аҳлыға рāҳат йетµрµб (Нодира) . Баъзы олмоши араб тилидан ўзлашган, гуруҳ, тўда маъносини ифодалайди, келишик, эгалик, кўп лик аффиксларини ҳам қабул қилган:

Б а ъ з ы д ы н гаҳи бир¡р йахшы байт вақэъ болур (Навоий МҚ) . Б а ъ з ы н ы му¦¡ кэл тµрг¡ндµр (Навоий МН) . Баъзыларға орун бэрди (Ш тар.). Тамāм (тамāмий, тамāмат) олмоши араб тилидан ўзлашган барча, ҳамма олмошлари маъносида қўлланган : Стунлары т а м ā м и й таштын (БН). Т а м ā м моғул ва татар элини л¡шк¡рини жамь қылыб (Ш тар.). Жамъ, жамъи олмоши араб тилидан ўзлашган: Ҳиндустанны¦ жамъи рудларыны¦ бу хāсийаты бар (Бобурнома). Жамъ вилāйатларны мусаххар қылыб... (Ш.турк). Мажмуъ олмоши ҳам араб тилидан ўзлашган: Мажмуъин аны¦ қашыға қойды (Хамса). Қылды йағмā к£зл¡ри¦ мажмуъи Туркистāнны (Саккокий). Гумон олмошлари . Э ски ўзбек тилига оид ёзма манбаларда ким с¡(>ким+эрс¡р), нэм¡рс¡(>нэ+м¡+эр- с¡), нээрс¡ (>нэ+эрс¡) , бир¡в(>бир¡гµ) , фалāн гумон олмошлари қўлланган, баъзан айрим ўринларда бир¡гµ (бир+¡гµ), бир¡вл¡н (бир+¡в+л¡н) формалари ҳам учрайди. Улар киши, нарса ва ҳо дисаларнинг тахминлаш, тусмол қилиш каби маъноларини билдир ган. Кимс¡, ким¡рс¡, нэм¡рс¡ ва нээрс¡, фалан, бир¡в,бир¡гµ гумон олмошлари тусмол қилинган кишиларга нисбатан қўлланган. Нэм¡рс¡ ва нээрс¡ олмошлари предмет ва ҳодисаларга нисбатан ишлатилган. Кимс¡ гумон олмоши эски ўзбек тилининг барча даврларида кенг қўлланган: К и м с ¡ тазаллум этм¡г¡й (Лутфий) . К и м с ¡ ким ¡йл¡м¡с ашуқмағны хайāл (Навоий МҚ) . Ким¡рс¡ гумон олмоши эски ўзбек тилининг илк даврларида қўлланган, кейинги даврларда кам қўлланган :Ким¡рс¡ ким сэ¦¡ эгри кЈ¦µл тутар бу қадар(Саккокий) . Нэм¡рс¡ гумон олмоши ним¡ сўроқ олмошига эрс¡ сўзининг қўшилиши билан ҳосил бўлган : Уч-тЈрт н э м ¡ р с ¡ асылыб эрди (БН) . КЈп н э м ¡ р с ¡ бэрг¡н турур (Ш турк) .

Бир¡в гумон олмоши кимса олмоши маъносида қўлланган: Б ир ¡ в кЈз бирл¡ болғай қатлы¦ (Навоий ЛТ) . Б и р ¡ в ишқ ичр¡ қылды қумры (Огаҳий) . Фалāн гумон олмоши араб тилидан ўзлашган: Ф а л ā н кишиг¡, йаъны фақыр қашыға элтиб (Навоий МН) . Ф а л ā н вақтда ф а л ā н м¡лики¦из мундағ хийанат қылды (Ш тар.).Бўлишсизлик олмошлари . Эски ўзбек тилида ҳам бўлишсизлик олмошини форс тилидан ўзлашган ҳ эч сўзи ифода қилган. Ҳ эч бўлишсизлик олмоши киши, нарса, ҳодисаларга нисбатан қўлланган. Бўлишсизлик олмошининг мураккаб формаси эса бошқа олмош турлари билан ёнма-ён келиши орқали ҳосил қилинган: ҳ эч ким, ҳэч кимс¡, ҳэч ким¡рс¡ шахсга нисбатан; ҳ эч нэ, ҳэч нэм¡, ҳэч нэм¡рс¡, ҳэч қайда олмошлари нарса ва ҳ одисаларга нисбатан қўлланган. ҳ эч қайсы, ҳэч қайусы киши ва нарсалар учун аралаш истифода қилинган. Ҳэч олмоши мутлақ инкор маъносини ифодалаган: Қалмаса ҳ э ч нāму нишāным (Лутфий) . Ки биз кЈрдµк, амма билм¡дµк ҳ э ч (Навоий ФШ) . Ҳ э ч парвāйи қылмадылар (БН) . Ҳэч ким бўлишсизлик олмоши: ё срµкл¡р ичр¡ кЈзµ¦¡ ҳ э ч к и м ҳ ариф йоқ (Лутфий) . Ҳ эч к и м Ј з кЈ¦лиг¡ ғам тил¡м¡с (Навоий МҚ) .Ҳ э ч к и м билм¡с аларны¦ ишини (ШН) . Ҳ э ч к и м эшитк¡н ва кЈрг¡н йоқ турур (Ш.тар.). Ҳэч кимс¡ (ҳэч ким¡рс¡) олмоши ҳам ҳ эч ким олмошига эквивалент бўлган: Тµшм¡сµн гул мавсумы ҳ э ч к и м с ¡ жанандын (Лутфий) . Қы лмас аны¦ т¡к¡лл¯мини ҳ э ч к и м с ¡ рад (Нодира) . Ҳэч ким¡рс¡ бўлишсизлик олмоши сийрак қўлланган, маъно жиҳатидан ҳэч ким, ҳэч кимс¡ олмошларига ўхшайди: Ҳэч к и м ¡ р с ¡ кэлм¡г¡й (Лутфий). Ҳэч к и м ¡ р с ¡ қ ол йапмасунлар (Ш тар.). Ҳэч нэм¡ (ҳ эч+нэ+м¡) бўлишсизлик олмоши: Мэни тэг¡н кишиг¡ ҳ э ч н э м ¡ йоқ (Амирий) . А¦а ҳ э ч н э м ¡ марҳам йэрин тутмас (Навоий МҚ) .

Ҳэч нэм¡рс¡ олмоши кам учрайди: Ҳ э ч н э м ¡ р с ¡ а¦а мажҳул эрди (Навоий МН) . Ҳ эч н э м ¡ р с ¡ оқуған эм¡с (БН) ).Ҳэч қайсы бўлишсизлик олмоши бўлишсиз атрибутив ҳ олат маъносини англатган: Ҳ э ч қ а й с ы матлаъны айта алмадылар (Навоий МН) .Ҳ эч қ а й с ы турк тили бил¡ т¡к¡лл¯м қыла алмаслар (Навоий МЛ).

Адабиётлар : 1. Абдураҳмонов . Тарихий синтаксис.-Т., 1974. 2. Щербак А.М. Грамматика староузбекского языка.-М.-Л.,1962. 3. Серебринников Б.А., Гаджиева Н.З. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языковю Фонетика, морфология, синтаксис.-М., 1986. 4. www.ziyonet.uz

Похожие

Сифат сон олмош стилистикаси

Олмош. Олмошнинг маъно турлари

Гап бўлаклари. Бош булаклар. Гапнинг иккинчи даражали булаклари

Матнда жамловчи олмошларнинг айрим функционал-услубий хусусиятлари

Узбек ва араб тилида олмошларнинг қиёсий таснифи