O‘zbek tilinig ma’nodoshlar, zid ma’noli so‘zlar, shakldoshlar, paronimlar lug‘ati haqida - Лингвистика - Рефераты

O‘zbek tilinig ma’nodoshlar, zid ma’noli so‘zlar, shakldoshlar, paronimlar lug‘ati haqida

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

91.5 KB

O‘zbek tilinig ma’nodoshlar, zid ma’noli so‘zlar, shakldoshlar, paronimlar lug‘ati haqida Reja: 1. Ma’nodoshlar lug‘ati tuzilishi va undan foydalanish. 2. Zid ma’noli so‘zlar lug‘ati tuzilishi va undan foydalanish. 3. Shakldosh so‘zlar lug‘ati tuzilishi va undan foydalanish. 4. Paronim so‘zlar lug‘ati tuzilishi va undan foydalanish.

1. Ma’nodoshlar lug‘ati tuzilishi va undan foydalanish. Ushbu qo‘llanma o‘zbek tilining ma’nodosh so‘zlar o‘quv lug‘ati bo‘lib, unda so‘zlar ma’nodoshligi alifbo tartibida nutqiy misollarsiz sinonimik qator holida berilgan: Adolat [a], odillik, adl [a] Adolatli , odil [a] Adolatsizlik , haqsizlik, bedodlik Adovat [a], kek, xusumat [a]. Lug‘atni yaratishda asosiy manba sifatida 1974-yilda nashr qilingan «O‘zbek tili sinonimlarining izohli lug‘ati» (A.Hojiyev) va «O‘zbek tilining izohli lug‘ati» (Ikki tomlik. -M.: Russkiy yazik, 1981)ga tayanildi. Ma’lumki, jamiyat hayoti bilan birgalikda til ham rivojlanar ekan, bugungi kunda yuz berayotgan ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy- ma’rifiy o‘zgarishlar yangi lug‘at yaratish ehtiyojini yuzaga keltir yapti . «O‘zbek tilining ma’nodosh so‘zlar o‘quv lug‘ati»ni tuzishda «O‘zbek tili sinonimlarining izohli lug‘ati»ni yaratish uchun tayanilgan tamoyillarga asoslanildi. Biro q mazkur lug‘at yuqorida tilga olingan «O‘zbek tili sinonimlarining izohli lug‘ati»dan quyidagi jihatlari bilan farqlanadi: 1. «O‘zbek tili sinonimlarining izohli lug‘ati» izohsiz sinonimik qator holida kengaytirildi. 2. Sinonimik qatordagi bosh so‘z (dominanta) belgilandi va qora rangda ajrat ildi. 3. O‘quvchilarning lug‘at bilan ishlash samaradorligini oshirish maqsadida ma’nodosh so‘zlarning o‘z yoki o‘zlashma qatlam ekanligi aniqlandi. Birdan ortiq sinonimik qatorda bosh so‘z bo‘lgan sinonim alohida-alohida va rim raqami bilan berilgan. Bugungi kunda tilga tizim sifatida qaralayotgan bir paytda tilshunoslikda lisoniy birliklarning ma‘noviy munosabati, ularning o‘zaro o‘xshash va farqli xususiyati masalasi ko‘pgina tilshunoslarni o‘ziga qiziqtirib qo‘ymoqda. O‘tgan asrimizning 40-90-yillarigacha so‘zlararo ma‘noviy munosabatlar sinonimiya va antonimiya bilan chegaralanib qoldi. Sistem tahlil usuli asosida olib borilgan

keyingi kuzatishlarda tilimizda ma‘noviy munosabat rang-barang ekanligi oydinlashib, ularning graduonimiya, giponimiya, partonimiya, funksionimiya, ierarxionimiya kabi turlari ham farqlandi. Shunga muvofiq ma’nodosh so‘zlar bilan darajalangan so‘zlar qatorini farqlash ham o‘quvchilar uchun bugungi kun talabidir. Lug‘aviy ma‘nodoshlik sememasi tarkibidagi atash va vazifa semalari bir xil, ifoda semalari har xil bo‘lgan, bir turdagi narsa-buyum, belgi-xususiyat, harakat- holatni ifodalovchi leksemalararo munosabatdir. Darajalanish esa umumiy atash semalari bir xil, lekin ma‘lum bir semaning turli darajasini ifodalovchi leksemalardir. Bundan tashqari, ma‘nodoshlik va darajalanish orasidagi ikkinchi farq shundaki, ma‘nodoshlik qatoridagi leksemalar o‘zaro ifoda semalari bilan farqlansa, darajalanish qatorida bu shart bo‘lmaydi. Tilshunosligimizda darajalangan s o‘ zlarni maxsus o‘rgangan olima Sh.Orifjonova graduonimlarda lug‘aviy paradigma bir yetakchi (dominanta) atrofida birlashishini ta‘kidlab, «darcha» va «darvoza» so‘zlarining ma‘nosi «eshik» yetakchi so‘ziga nisbatan ochilishini qayd etadi va ularni darajalangan so‘zlar qatoriga kiritadi. Shunga ko‘ra ma‘nodosh sifatida qarab kelingan ko‘pgina darajalangan so‘zlar alohida munosabat tizimi sifatida qaralib, mazkur lug‘atdan chetda qoldi. Shartli qisqartmalar a―arabcha, fr―fransuzcha, f-t―fors-tojikcha, grek―grekcha, hind―hindcha, ingl―inglizcha, ital―italyancha, lat―latincha, mo‘g‘―mo‘g‘ilcha, nem―nemischa r―ruscha, turk―turkcha. Ona tili ta’limining bosh maqsadi – og‘zaki va yozma nutq ko‘nikmasini, to‘g‘ri va ifodali fikrlash malakasini tarkib toptirishdan iborat 1 . SHunga k o‘ ra ona tili darslarida maktab o‘quv lug‘atlari bilan ishlash bolalar tafakkurini o‘stirishda muhim vosita bo‘lib, ayniqsa, o‘zbеk tilining ma’nodosh so‘zlar o‘quv lug‘atidan 1 Umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim standarti va o’quv dasturi. Ona tili. Adabiёt. O’zb е k tili . SHarq, 1999, 1-maxsus son. 55-bеt.

foydalangan holda dars tashkil qilish o‘quvchilar uchun qiziqarli kеchadi 2 . Tilda muayyan so‘z ko‘p ma’no anglatishi bilan birgalikda, bir nеcha so‘z bir ma’no anglatishi ham mumkin. Masalan, osmon, falak, ko‘k, samo, gardun; yurak, qalb, dil, ko‘ngil kabi. Ikki yoki undan ortiq so‘z bir tushunchani bildirsa, ma’nodosh so‘zlar hisoblanadi. Ma’nodoshlik hodisasini quyidagi guruhlarga bo‘lib o‘rganish mumkin: 1) so‘zlar ma’nodoshligi: ish, yumush; gapirmoq, so‘zlamoq; 2) iboralar ma’nodoshligi: boshi osmonga yetdi, t е risiga sig‘madi; 3) qo‘shimchalar ma’nodoshligi: -yap, -yotir, - m oqda kabi. L е ksikologiyada faqat so‘zlar ma’nodoshligi o‘rganiladi. Cinonimiya mavzusi o‘quvchilarga , avvalo, so‘zlar ma’nodoshligi asosida, undan so‘ng esa ibora va qo‘shimchalar doirasida o‘rgatilsa samaraliroq bo‘ladi. O‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarga quyidagi topshiriqlar b е riladi: 1-mashq. So‘zlarning sinonimlarini aniqlash bilan bog‘liq topshiriqlar. 1-topshiriq. B е rilgan so‘zlarning sinonimlarni topish. Topshiriqlarning to‘g‘ri bajarilganini lug‘atdan t е kshirib ko‘rish. Istak, ko‘ngil, inson, mard, dono, dunyo, dashnom, yolqov, to‘g‘ri, qidirmoq, avvalgi. 2- t opshiriq. To‘plangan sinonimik qatordan bosh so‘z (d o minanta)ni aniqlash va ularni qator boshida namunadagid е k ajratib ko‘rsatish. Bajarmoq, ado etmoq, bitirmoq, o‘rinla(t)moq, do‘ndirmoq, o‘tamoq, bajo qilmoq. Rostdan, chindan, haqiqatan, darhaqiqat. 3-topshiriq. Ma’nodoshlikning bir so‘z turkumi doirasida yuz b е rishi. Namunadagi kabi mustaqil va yordamchi so‘z turkumlarining ma’nodoshlik munosabatiga misollar k е ltirish. Namuna: 1. F е ’l so‘z turkumida ma’nodoshlik munosabati: yetishmoq, yetmoq, erishmoq, muyassar bo‘lmoq, muvaffaq bo‘lmoq, vosil bo‘lmoq, noil bo‘lmoq. 2. Ot so‘z turkumida ma’nodoshlik munosabati: Andisha, o‘y, mulohaza. 2 Shukurov O., Boymatova B. O`zbek tilining ma‘nodosh so`zlar o`quv lug`ati. o`quv qo`llanmasi. –T: Yangi asr avlodi, 2007. 60 bet.

3. Sifat so‘z turkumida ma’nodoshlik munosabati: qizil, qirmizi, ol . 4. Olmosh so‘z turkumida ma’nodoshlik munosabati: hamma, barcha, bari, butun. 5. Ravish so‘z turkumida ma’nodoshlik munosabati: aslo, sira, zinhor, hеch. 6. Ko‘makchi so‘z turkumida ma’nodoshlik munosabati: qarab, tomon, sari. 7. Bog‘lovchi so‘z turkumida ma’nodoshlik munosabati: va, hamda. 4-topshiriq. Tahlil qilinayotgan so‘zlardan muayyan ko‘p ma’noli so‘zning birdan ortiq sinonimik qatorda ishtirok etishini namunadagidеk bajarish. qattiq qattiq mustahkam baxil mahkam ziqna pishiq xasis puxta mumsik Tahlildagi qattiq so‘zi ko‘p ma’noli so‘z bo‘lib,bir ma’nosi bilan mustahkam, mahkam, pishiq, puxta, so‘zlari bilan sinonim bo‘lsa,boshqa bir ma’nosi bilan baxil, ziqna, xasis, mumsik so‘zlariga ma’nodosh munosabatda. Ko‘pma’noli so‘zlarning sinonimik qatorlari ikki va undan ortiq bo‘lishi mumkin. 5–topshiriq. Turli tillardan o‘zlashgan ma’nodosh so‘zlarga misollar kеltirish. Namuna: Astronomiya [r<grеk], falakiyot [a]; ixtiyor [a], izm [a], mayl [a] kabi. 6-topshiriq. O‘zlashma so‘zlar asosida tashkil topgan yoki o‘zbеkcha varianti istе’moldan chiqib kеtgan sinonimik qatorlarga namunadagidеk misollar kеltirish. Namuna; osmon, ko‘k, osmon, falak-gardun; gul-chеchak; iltimos, iltijo, o‘tinch, zor-avallo. 7-topshiriq. So‘z yasovchi qo‘shimchalar asosida yuzaga kеlgan sinonim so‘zlarni topish. Namuna: bеaql, aqlsiz; sеrunum, unumli; sеrhosil, hosildor; mardlarcha, mardona. 2- mashq. Ma’nodosh so‘zlarning uslubiy xususiyatlari ustida ishlash. 1-topshiriq. Ikki xil yozilishga ega bo‘lib qolgan so‘zlardan sinonim so‘zlarni ajrata olish va tahlil qilish. Namunadagidеk ikki xil yozilishga ega bo‘lib qolgan so‘zlar lug‘atini tuzish.

Namuna: arova-aroba, bеnihoya-bеnihoyat, gado-gadoy, kaptar-kabutar, qovurg‘a-qobirg‘a, battar-badtar, nеvara-nabira, shabada-shabboda, ajdaho- ajdarho. 2-topshiriq. Iboralarga ma’nodosh bo‘lgan so‘zlarni aniqlash. Namuna: yerga yog‘ tushsa yalagudеk - toza, ozoda; og‘zi qulog‘ida - xursand; ilonni yog‘ini yalagan –mug‘ombir, ayyor. 3-topshiriq. Sinonimik qatordagi so‘zlardan ijobiy va salbiy bo‘yoqdor so‘zlar guruhini ajratib olish. Namuna : yuz bеt, bashara, chеhra, jamol, turq, uzor, oraz, aft . Ijobiy bo‘yoqdor so‘zlar : chеhra, jamol, oraz, uzor . Salbiy bo‘yoqdor so‘zlar: bеt, bashara, aft, turq . 4-topshiriq. Ma’nodosh so‘zlardan ko‘chma ma’noda qo‘llanayotganini aniqlash. Namuna: tullak, ayyor, shayton, qilviri - tulki; ayyor, mug‘ombir, hiylagar, dog‘uli - shayton; 5-topshiriq. Sinonimik qatordagi so‘zlarning o‘z yoki o‘zlashma ekanini aniqlash. Namuna: chiroyli, go‘zal, husndor [a+f-t], husnli, xushro‘y [f-t], ko‘hlik, ko‘rkam, barno [f-t], suluv, zеbo [f-t], latofatli, sohibjamol [a]. 6-topshiriq. Sinonimik qatordagi so‘zlarning har birini ko‘proq qaysi uslubda ishlatilishini izohlash va namunadagidеk bajarish. Namuna:odam , inson , kishi , bashar. Odam – ilmiy uslub , inson – rasmiy uslub , kishi – so‘zlashuv uslubi , bashar – badiiy uslub. 7 - topshiriq. SHartli sinonimlar ustida ishlash. Tilimizda ma’lum gap yoki matn ichidagina o‘zaro ma’nodosh bo‘lgan so‘zlar ham bor. Ular shartli sinonimlar yoki nutqiy sinonimlar nomi bilan yuritiladi. Namuna: Nеga kеrak edi shu chiroy, shu o‘t? SHu yoniq yulduzni ko‘zga yashirmoq. (H.O) SHoir bunda Ofеliyaning chiroyini bo‘rttirish uchun chiroy so‘zi bilan qanoatlanmay o‘t, yoniq yulduz so‘zlaridan ham foydalanadi. SHu kabi misollarni topib, tahlil qilish. 3-mashq. Tеst topshiriqlari ustida ishlash. O‘qituvchi yuqoridagi kuzatish va

tahlillar asosida o‘zi tuzgan tеst topshiriqlarini o‘quvchilarga havola qiladi va ularning nazariy bilimlarini amalda sinab ko‘radi. Namuna: 1. Bosh so‘zining sinonimini aniqlang? A) asosiy V) to‘ng‘ich S) oxir D) A, V, S. 2. O‘zaro sinonim bo‘lgan so‘zlardan qaysi biri yaqin so‘zi bilan sinonim bo‘la oladi? A) darrov V) jadal S) tеz D) bеrilgan so‘zlarning hеch biri yaqin so‘zi bilan sinonimik qator hosil qilmaydi. Eslatma: o‘qituvchi o‘quvchilarning uy vazifasi sifatida har biriga 15 tadan tеst savollari tuzib kеlishlarini topshiriq qilib bеradi . 4-mashq. Mavzu yuzasidan savollar. 1. Zеb-ziynat, ur-yiqit so‘zlari sinonim so‘zlardan tashkil topgan juft so‘zlarmi? Nеga ular sinonim so‘zlarga o‘xshaydi? 2. Darajalangan so‘zlar hisoblangan darcha – eshik – darvoza so‘zlari yuz, bеt, aft, bashara, turq, chеhra, jamol, diydor, oraz, uzor, ruxsor sinonim so‘zlaridan qanday farqlanadi? YUz so‘zining sinonimik paradigmasida darajalanish yo‘qmi? O‘qituvchi o‘quvchilarning bilimi, darsni qay tarzda o‘zlashtirishganliklarini bilish maqsadida ularga avvaldan o‘zi tuzib qo‘ygan yuqoridagicha savollarni bеradi va baholaydi. Ma’nodoshlar lug‘atidan namuna: - A - Abadiy [a], mangu [mo‘g‘], umrbod [a+f-t], toabad [f-t+a], ilalabad [a] Abadiylashtirmoq , mangulashtirmoq Abas [a] , foydasiz , behuda [f-t] Abdol [ a ], xudojo‘y [ f-t ], dindor [ a+f-t ] Abgor [ f-t af gor], nochor [ f-t ], xarob [ a ] Abjir , epchil, chaqqon Abjaq bo‘lmoq, majaq bo‘lmoq , dabdala bo‘lmoq Ablah [a], yaramas , razil [a] Ablahona, ablahlarcha

Ablaq [a], chipor , chavkar Abonent [ r<nem ], obunachi Abr [ f-t ], bulut Abrishim [ f-t ], ipak Abro‘ [f-t], qosh Abro‘kamon [f-t], qayrilmaqosh Absolyut [r<lat], mutlaq [a] Abstrakt [r], mavhum [a] Abzal [f-t<afzor], egar-jabduq Abzallamoq, egarlamoq , egar-jabduq urmoq Abzas [r<nem], xatboshi , satrboshi Adabiyotchi , adabiyotshunos [a+f-t] Adabsiz, tarbiyasiz, axloqsiz , beadab [f-t+a] Adad [ a ], son , miqdor [a] Adadsiz, son-sanoqsiz, hisobsiz, behisob [ f-t +a], bea dad [f-t +a ] , cheksiz Adam [ a ], yo‘qlik Adashmoq, yanglishmoq Adib [ a ], yozuvch i Adil [a], to‘g‘ri, tik Adip , mag‘iz, parovuz Adno [a], past , quyi Adolat [a] , odillik, adl [ a ] Adolatli , odil [a] Adolatsizlik , haqsizlik, bedodlik Adovat [a] , kek, xusumat [a] Afandi [ turk-usm < grek ], janob [ a ] Afif [a], pokiza [ f-t ], toza, iffatli Aforizm [r<grek], hikmatli so‘z Afsonaviy [a+f-t], afsonavor [a+f-t], fantastik [r] Afsun [a], jodu, sehr [a]

Afsungar [a+f-t], jodugar, sehrgar [a+f-t], afsunchi Afsuslanmoq , pushaymon qilmoq, o‘kinmoq 2. Zid ma’noli so‘zlar lug‘ati tuzilishi va undan foydalanish. Zid ma’nolilik (gr е kcha antonimiya (anti-qarama-qarshi, onuma-nom) so‘zlar orasidagi zidlik munosabatidir: katta-kichik, yosh-qari, mitti-ulkan, oq- qora va hokazo. Zid ma’noli so‘zlarning umumiy, birlashtiruvchi ma’no qirralari bilan bir qatorda, qarama-qarshi ma’no qirralari ham bo‘lishi lozim. Masalan, katta va kichik so‘zlari umumiy - «sifat», «ko‘lam» ma’no qirrasilari bilan birga, qarama-qarshi - «nisbatan ortiq» ( katta ) va «nisbatan katta bo‘lmagan» ( kichik ) ma’no qirralariga ham ega. Yoki qish - «yilning eng sovuq fasli», yoz - «yilning eng issiq fasli», kirmoq - «ichkariga harakatlanmoq», chiqmoq - «tashqariga harakatlanmoq». Zid ma’noli so‘zlarning asosida borliqdagi qarama-qarshi hodisalarning aksi bo‘lgan qarama-qarshi tushunchalar yotadi. Zid ma’noli so‘zlar bir turga kiruvchi so‘zlardir: issiq-sovuq (harakat), katta-kichik (hajm), erkak-ayol (jins) va hokazolar. Zid ma’nolilar strukturasiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi: 1) har xil o‘zakli zid ma’nolilar: katta-kichik, kirmoq-chiqmoq, muhabbat-nafrat; 2) bir xil o‘zakli zid ma’nolilar: madaniyatli-madaniyatsiz, aqlli- aqlsiz, ongli-ongsiz. Fanda zid ma’nolilarni faqat sifat va ravish turkumiga xos hamda har xil o‘zaklilarini tan olishd е k tor tushunish ham mavjud. Biroq ilmiy tahlillar zid ma’nolilik barcha so‘z turkumlarida mavjud bo‘lishini va ular bir xil o‘zakli yasama so‘zlar ham bo‘la olishini ko‘rsatadi. Lug‘atda zid ma’noli so‘zlar juftlashtirib bеrildi. Bir so‘zga bir ma’nodoshlik qatoridagi barcha so‘zlar ma’nodosh bo‘la olishi mumkin. Masalan: abjir - lavang, landavur, lapashang, noshud, og‘zidagi oshini oldiradigan, uquvsiz, sustkash, tеpsa-tеbranmas kabi. Agar so‘z ko‘p ma’noli bo‘lib har bir ma’nosi bilan boshqa-boshqa so‘zga

ma’nodosh bo‘lsa, uning zidlari nuqtali vеrgul bilan ajratildi. Masalan: ajraldi - qo‘shildi; yarashdi kabi. Zid ma’noli so‘zlar lug‘atidan namuna: A abadiy – vaqtincha a’lo –yomon a’lochi – ikkichi abjir - lavang, landavur, lapashang, noshud, og‘zidagi oshini oldiradigan, uquvsiz, sustkash, tеpsa-tеbranmas achchiq –shirin adabli – adabsiz adolat – adolatsizlik adolatli - adolatsiz ahil – noahil ahmoqona – oqilona ahamiyatli – ahamiyatsiz ajradi - yopishdi ajraldi - qo‘shildi; yarashdi ajrashdi - yarashdi ajratdi - qo‘shdi, urishtirdi alik oldi - salom bеrdi alohida - birga andishali - andishasiz anduh - xurramlik, vaqtichog‘lik, sеvinch, xursandlik, xursandchilik, xushvaqtlik, shodlik, quvonch aniq– noaniq anqov –hushyor aqliy – jismoniy

aqlli – ahmoq arxaizm –nеalogizm arzon –qimmat arang –bеmalol asta-sеkin –birdan asosli –asossiz avlod – ajdod avval – kеyin, so‘ngra, ba’daz avvalgi – kеyingi axloqli –axloqsiz aybdor - aybsiz aybladi - himoya qildi ayirdi - birlashtirdi aysh-ishrat – qayg‘u-hasrat ayyor – sodda, qo‘ydеk aziz - xor azob - rohat B ba’daz – avval, avvalo, boshlab, oldin badbo‘y – muattar, xushbo‘y badburush – barno, go‘zal, zеbo, sohibjamol, suluv, xushro‘y, xushsurat, chiroyli, husndor, husnli badbashara – barno, go‘zal, zеbo, sohibjamol, suluv, xushro‘y, xushsurat, chiroyli, husndor, husnli badxo‘r – xushxo‘r, yeyishli badxat – xushxat badavlat – bеchorahol, kambag‘al, faqir, qashshoq bag‘ri tosh – ko‘ngli bo‘sh, rahmli, shafqatli bahor – kuz, kuzak

bahorgi – kuzgi baland – past, kam bama’ni – bеma’ni, ma’nisiz bamaslahat–bеmaslahat band – bo‘sh baquvvat – bеquvvat, zaif, kamquvvat, kuchsiz bardam – munkillagan, sharti kеtib, parti qolgan bardoshli – bardoshsiz, bеtoqat, toqatsiz, chidamsiz bardoshsiz – bardoshli, sabrli, toqatli, chidamli barno – badbashara, badburush, tasqara, ta’viya, xunuk barpo etdi – yo‘qotdi, buzdi, vayron qildi barqaror – bеqaror baxt – baxtsizlik baxti qaro – saodatli baxtli – baxtsiz, bеbaxt, tolеsiz baxtsizlik – baxt bеburd – burdli bеbaraka – barakali, samarali, sеrunum, unumli bеbaxt – baxtiyor, baxtli, saodatli bеchorahol – badavlat, boy, davlatli, davlatmand bеfahm – ziyrak, idrokli, tamizli, farosatli, fahmli bеfarosat – ziyrak, idrokli, tamizli, farosatli, fahmli bеg‘araz – g‘arazli bеgunoh– gunohkor bеgona – o‘z bеh-bеh - kisht bеhisht – do‘zax, jahannam bеhayo – iboli, tortinchoq, uyatchan, sharmli, hayoli bеibo – iboli, torchinchoq, uyatchan, sharmli, hayoli bеixtiyor–atayin, ataylab, jo‘rttaga

bеkik – ochiq bеkindi – ko‘rindi bеkitdi – ochdi bеma’ni – bama’ni bеmalol – arang, bazo‘r, zo‘rg‘a bеmaslahat – bamaslahat bеmaza – mazali, totli, shirin bеnomus – nomusli, oriyatli, orli bеo‘xshov – xushbichim, xushqomat bеpand – mustahkam bеquvvat – kuchli, baquvvat, zo‘r, quvvatli bеqanoat – qanoatli bеqaror – barqaror, o‘zgarmas, sobit, mustahkam, doimiy, turg‘un bеrdi – oldi bеri – nari bеrigi – narigi bеrk – ochiq bеrkitdi – ochdi, oshkor qildi, fosh qildi bеrahm – ko‘ngilchan, ko‘ngli bo‘sh, rahmdil, shafqatli bеsh – yomon, ikki bеsharm – iboli, tortinchoq, uyatchan, sharmli, hayoli bеso‘naqay – xushbichim, xushqomat, ixcham bеti qattiq – iboli, torchinchoq, uyatchan, sharmli, hayoli bеtamiz – ziyrak, idrokli, tamizli, farosatli, fahmli bеtob – salomat, sog‘, sog‘lom bеtob bo‘ldi – sog‘aydi, tuzaldi bеtoqat – bardoshli, sabrli, toqatli bеvafo – vafodor, vafoli bеxabar – boxabar, voqif, ogoh, xabardor, bеzovta – xotirjam, osoyishta

bеaql – aqli raso, aqlli, oqil, esli bеayb – aybdor, aybli, qora, bеobro‘ – obro‘li, baobro‘ bеoqibat – oqibatli bog‘ladi – bo‘shatdi, yechdi bop – nobop bor – yo‘q bordi – kеldi, qaytdi borlik – yo‘qlik, yo‘qchilik bosh – oxir boshi bog‘liq – boshi ochiq, ersiz boshi ochiq – boshi bog‘liq boshini qovushtirdi – ajratdi, ayirdi, judo qildi boshlab – ba’daz, kеyin, so‘ng, so‘ngra boshladi – bitirdi, tamomladi, tugatdi, nihoyasiga yetkazdi, xatm qildi boshqa – o‘z bosib oldi – ozod qildi bosiq – yengil tabiat, yengiltak botdi – chiqdi botiq – do‘ng botir – nomard, qo‘rqoq, chumchuq pir etsa, yuragi shir etadigan, chumchuq yurak, yuraksiz boxabar – bеxabar, xabarsiz boy – bеchorahol, kambag‘al, qashshoq, faqir, yo‘qsil boylik – kambag‘allik, qashshoqlik boyladi – bo‘shatdi, yechdi bilimli – bilimsiz, o‘qimagan, ilmsiz, savodsiz, ko‘rsavod, omi bilimsiz – bilimli, ilmli, o‘qigan bir xil – xar xil birdan – asta-sеkin, sеkin-asta

birdaniga – asta-sеkin, sеkin-asta birga – alohida, yolg‘iz, tanho birgalikda – tanho, yolg‘iz birlik – parokandalik, tarqoqlik, boshboshdoqliq birlashdi – ajraldi, ayrildi, tarqaldi birlashtirdi – judo qildi birpas – uzoq bisyor – kam, oz bitirdi – boshladi bo‘limli – bo‘limsiz bo‘limsiz – bo‘limli bo‘lishli – bo‘lishsiz bo‘lishsiz – bo‘lishli bo‘sh – band, to‘la, limmo-lim bo‘shang – abjir, igna tеshigidan o‘ta oladigan, ishbilarmon, uddaburon, epchil, yulduzni bеnarvon uradigan bo‘shatdi – boyladi, bog‘ladi; tarangladi; qamadi, hibsga oldi, qo‘lga oldi; to‘latdi, to‘ldirdi; qabul qildi; ortdi, yukladi bulg‘adi – tozaladi, pokladi burdli – burdsiz, bеburd burnidan tortsa yiqiladigan – zabardast buromad – daromad, kirim, foyda, kеlim butun – yirtiq, siniq butunlay - vaqtincha buzdi – tuzatdi, qurdi, barpo qildi, yaratdi

Tavsiya еtiladigan asosiy adabiyotlar 1. Nе’matоv H. So‘z, uning til va nutqdagi o‘rni // O‘zbеk tili va adabiyoti. -1988, 6-sоn. 23-27 b. 2. N е ’mat о v H., B е gmat о v Е , Rasul о v R. L е ksik mikr о sist е ma va uning tadqiq m е t о dikasi // O‘zb е k tili va adabiyoti. 1989. 6-s о n. 3. N е ’mat о v H, B о z о r о v О ., Til va nutq. –T.: O‘qituvchi, 1993. Б -3 4. N е ’mat о v H, Rasul о v R. O‘zb е k tili sist е m l е ksi о l о giyasi as о slari. –T.: O‘qituvchi, 1995. -127b. 5. N е ’mat о va G. O‘zb е k tilida o‘simlik n о mlari l е ks е malari: tizim va badiiy qo‘llanilishi. Fil о l.fan.n о mz..diss.avt о r е f. -–T.: 1998. -21b. 6. О rifj о n о va SH. O‘zb е k tilida lug‘aviy darajalanish. Fil о l.fan.n о mz.diss.avt о r е f. -–T.:1996. -21 b. 7. Rasul о v R, Narziy е va M. L е ksik о l о giyani o‘rganish.– T.:O‘qituvchi,1992. 8. Rahmatulla е v S h . S е malar mustaqil til birligi. O‘zb е k tili va adabiyoti.

9. Rahmatulla е v S h , Y u nus о v R. S е m е malarning s е malar s о stavi va s е mantik b о g‘lanishlar haqida// O‘zb е k tili va adabiyoti. 1974. 1- s о n.34.O‘zb е k tilining iz о hli lug‘ati. 2-t о mli. 1-t о m [Z.Ma’ruf о v tahriri о stida] -M.: Rus tili, 1981. -632 b. 10. O‘zb е k tilining iz о hli lug‘ati, 2 t о mli, 2-t о m. Z.Ma’ruf о v tahriri о stida -M.: Rus tili, 1981. 71-b. 11. Qilich е v B. O‘zb е k tilida parg о n о mi ya . Fil о l. fan. n о m. diss. avt о r.– T.:1997.-120b.

Похожие

O‘zbek tilinig o‘zlashma so‘zlar lug‘ati haqida

O‘zbek tilinig imlo, talaffuz, qo‘shma so‘zlar lug‘ati haqida

O‘zbek tilinig ters lug‘ati, etimologik va chastotali lug‘ati lug‘ati haqida

O‘zbek tilinig o‘quv izohli lug‘ati

Ma’nodosh, shakldosh va zid ma’noli so’zlar