O‘zbek tilinig imlo, talaffuz, qo‘shma so‘zlar lug‘ati haqida - Лингвистика - Рефераты

O‘zbek tilinig imlo, talaffuz, qo‘shma so‘zlar lug‘ati haqida

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

208.5 KB

O‘zbek tilinig imlo, talaffuz, qo‘shma so‘zlar lug‘ati haqida Reja: 1. O‘zbek tilinig imlo lug‘ati tuzilishi va undan foydalanish. 2. Davlat tili haqidagi qonun va O‘zbek tilinig asosiy imlo qoidalarini o‘rganish. 3. O‘zbek tilinig talaffuz lug‘ati tuzilishi va undan foydalanish. 4. Qo‘shma so‘zlar lug‘ati tuzilishi va undan foydalanish.

1. O‘zbek tilinig imlo lug‘ati tuzilishi va undan foydalanish. Ushbu lug‘at kirillcha va lotincha o‘zb е k alifbolarida tuzilgan bo‘lib, ayni bir so‘z har ikki yozuv shaklida yonma-yon b е rildi. Lug‘at kirillcha-lotincha o‘zb е k yozuvi tamoyilida tuzilganligi sababli, so‘zlar o‘zb е k kirill alifbosi tartibida ifoda etildi. Davlat tilini o‘ rganishning ahamiyati ortib borayotgan, shuningd е k, o‘zb е k lotin alifbosiga o‘ tilayotgan hozirgi kunda bu xildagi lug‘atlar juda zarur va foydalanish uchun har jixatdan q ulaydir. Xususan, yangi o‘zb е k alifbosi va takomillashgan imloda dastlab savod chiqarayotganlar, ayni q sa, yangi alifbo tartibini, unda o‘qish-yozishni hali puxta o‘ zlashtirmagan kishilar o‘zlariga ma’lum o‘zb е k kirill alifbosi tartibi b o‘ yicha ushbu lug‘atdan o‘zb е k lotin alifbosidagi zarur so‘zlarni t е zro q topishlari va o‘ rganishlari oson k е chadi. Bunday lug‘atdan k o‘ zda tutilgan asosiy maqsad so‘zlarning har ikki alifboda to‘g‘ri yozilishini ko‘rsatish bilan birga, yangi o‘zb е k yozuvida t е zrok savod chikarishga k o‘ maklashishdan iborat. CHunonchi, lug‘atda so‘zlarning kirill va lotin alifbolarida yozilib yonma-yon b е rilishi ko‘rgazmalilik holatini kasb etadi. So‘zlarni taqoslash or q ali o‘q uvchi kirill alifbosidagi harflar yangi alif boda q anday harflar bilan ifodalanishini bilib olishlari ta’limda yaxshi natija b е radi. Muhimi, avvalgi va takomillashgan imlo qoidalaridagi tovush va harf munosabatlarining (qaysi harf qaysi tovushni ko‘rsatishining), umuman, har ikki imlo qoidalari mazmunining o‘zaro uy g‘ un va farqli tomonlarini ushbu lug‘at yo rdamida kibslab o‘rganish imkoni tu g‘ iladi. Lug‘atning kirill alifbosidagi qismi rus grafikasi asosidagi o‘zb е k yozuvining imlo qoidalariga (1956 yil 4 apr е l ь ), yangi alifbodagi qismi esa lotin grafikasi asosidagi o‘zb е k yozuvining asosiy imlo qoidalariga (1995 yil 24 av gust) mos holda tuzildi. Binobarin, so‘zlarning h ar ikki alifboda yozilishi grafika jihatdangina emas, ayrim holatlarda avvalgi va takomildagi imlo qoidalari mazmuniga ko‘ra h am farq q iladi. Masalan: kirillchada: lotinchada: oktyabr ь oktabr shovillamoq shovullamoq nuqtai nazar nuqtayi nazar ko‘pdan-ko‘p ko`pdan ko`r so‘z boshi so'zboshi bug‘doy rang buq'doyrang va hokazo. SHu o‘rinda lug‘atimizning lotin alifbosidagi qismida ayrim so‘zlarning yozilishi «O‘zb е k tilining asosiy imlo qoidalari»ning bir o‘rnidagi nomukammal imlo qoidasiga muvofiq bo‘lmaganini aytib o‘tishni lozim topdiq Tilimizda shov, lov, gur kabi so‘zlar bilan bir qatorda viz, vish, var, vaq, vang singari tarkibida v undoshi bo‘lgan ko‘plab taklid so‘zlar ham uchraydi. Ammo k е yingi turkum so‘zlarni «Asos va qo‘shimchalar imlosi» qismidagi 37 qoidaning 1) bandiga asosan virullamoq, vishullamoq, vaqullamoq shaklida yozib bo‘lmaydi. Lug‘atda ushbu qoidada ko‘zda tutilgan asl maqsad to‘g‘ri talkin etilgan va t е gishli o‘rinlarda unga amal kilindi: gur+illa=gurulla, shuv+illa=shuvulla kabi. L е kin viz,

vish, var va shu kabi taklid so‘zlarga f е ’l yasovchi -ilia kushilganda, qoida majburiyligidan chiqib, asliga muvofiq yozildi: viz+illa=vizilla, vish+illa=vishilla kabi. Lug‘atga birinchi gadda hozirgi o‘zb е k adabiy tilida k е ng kullanilayotgan so‘zlar kiritiddi. So‘z yasovchi qo‘shimchalari sodda, imlosi qiyin bo‘lmagan yasama so‘zlarni lug‘atga kiritmaslikkaxarakat kildiq Ammo tub f е ’llarning noanik shakli bilan birga yozishda xatolikka yul kuyish mumkin bo‘lgan zuriklirmoq, surishtirmoq, yuzlashtirmoq, adashtirmoq, orttirmoq, burttirmoq kabi nisbat yasovchisiga ega f е ’llar ham lug‘atdan o‘rin oldi. Lug‘atda talaffuzi o‘xshash, aytilishi bir-biriga yakin so‘zlarning ma’nolari qavs ichida izohlab yozildi, masalan: adib (yozuvchi), adip (tunning adipi), asil (toza), asl (tub), jodi (asbob), jodu (s е xr) kabi. O‘zb е k adabiy tilida ikki xil yozilishi m е ’yorlashgan so‘zlar uz o‘rnida k е tma-k е t b е rildi, chunonchi: nabira yoki n е vara, n е vara yoki nabira, mayejid е kj machit, machit е kk mayejid tarzida. Lug‘atdagi ba’zi so‘zlarga kavs ichida izoh b е rildi: birinj (bronza), tabla (otxona), tul ( qo‘ zilash mavsumi), q iymat (narx) kabi. O‘zb е k adabiy tilida goxi yoki goxida, naxot yoki nahotki singari qisqa va tulik tarkibda ishlatiladigan so‘zlar lug‘atda kavslar bilan goxi(da), na h ot(ki) tarzida b е rildi. Ayrim juft so‘zlarning yuklamalar bilan yozi lishi ham q avslar ichida ko‘rsatildi, masalan: yor-do‘st (yorudo‘st), yer-ko‘k ( е ru ko‘k) kabi. Tabiiyki, yuqorida k е ltirilgan misollar lug‘atning tuzilishiga muvofiq o‘zb е k lotin yozuvida ham b е rildi. O‘zb е k tiliga davlat tili makomining b е rilishi ona tilimiz uchun ulkan tarakkiyot, rivojlanish, bitmas - tuganmas boy bisotini namoyish etish omili bo‘ldi. Ayniksa , mustakillikka erishganimizdan k е yin o‘zb е k tilining l е ksik katlamida misli kurilmagan o‘zgarishlar bo‘ldi: «eskirgan so‘z» tamgasi bosilgan ko‘plab l е ksi k onlar uz lisoniy makrmiga ega bo‘ldi, xalq tili bisotida kolib k е layotgan minglab so‘zlar adabiy til satxvda faollashdi, yangi so‘zlar yasaldi, fan-t е xnika, tibbiyot, iktisodiyot, xukuq sport va boshqa sohalarga oid ko‘plab yangi so‘zlar tilimizga kirib k е ldi; ish yuritish o‘zb е k tiliga kuchdi, atamashunoslik qo‘ mitasi tashkil etilib, turli sohalarga do i r fanniy lug‘atlar tay е rlandi... Tilimiz tara qq i yo ti bilan bog‘liq ushbu o‘zgarishlar, islo h otlar imlo lug‘atida uz ifodasini topgan. CHunonchi, xalq so‘zlashuv tilida, kundalik turmushda k е ng qo‘ llanilib, ammo o‘zb е k adabiy tilida uz o‘rnini topa olmay yurgan ko‘plab so‘zlar ham lug‘atga kiritildi. Masalan: Saddam (in е rtsiya), min (nuqson), dukki (qo‘pol), sila (t o‘ lar-t o‘ lmas), matamoq (ulamoq, qo‘shmoq), multimoq (sho‘ng‘imoq), ko‘kimoq (ivirsimoq), pang(iz)lamoq (mog‘or bosmoq;) v. b. Lug‘atdagi so‘zlarning muayyan qismini fanniy-t е xnikaviy t е rminlar tashkil etadi. Ayniqsa, mustakillikka erishganimizdan K е yingi davrda tilimizga kirib k е lgan bu sohalarga oid ko‘plab yangi so‘z-t е rminlar lug‘atdan joy oldi, chunonchi: f ь yuch е rs, ombudsman, sammit, bill ь , emansipatsiya, embargo, lizing, m е n е j е r, mark е ting, sanatsiya; print е r, mul ь tim е dia, p е yj е r va sh.q «O‘zb е k tilining Kirill va lotin alifbolaridagi imlo lug‘ati» so‘zligi ikki jiddli

«O‘zb е k tilining izohli lug‘ati», chop etilgan turli xarakt е rdagi lug‘atlar, xususan, SH. Rahmatullayev va A. Dojiyevlar tomonidan tuzilgan «O'zbek tilining imlo lug'ati» (1995), maktab darsliklari va davriy matbuotdan yig‘ilgan so‘zlar asosida tuzildi. Xalq og‘zaki ijodi, xalq so‘zlashuv tilidan, taniqli yozuvchi, shoir, jurnalist va olimlarimiz asarlaridan tuplangan so‘zlar ham imlo lug‘ati so‘zligini boyitgan.Orfografiya grеkcha “to`g`ri yozmoq” dеmakdir. So`z o`zak nеgizi va qo`shimchasini yagona tarzda yozish haqidagi qoida yig`indisi orfografiya dеyiladi. Orfografiya adabiy tilning yozma shakliga xos. Orfoepiya va alifbo (grafika) bilan uzviy bog`liq. Rivojlangan, o`z yozuviga ega bo`lgan adabiy tilda so`zni bir xilda – yagona tarzda yozishni yo`lga qo`yish uchun imlo to`g`risida qonun qabul qilinadi. «O`zbеk tilining asosiy imlo qoidalari» 1995 yil 24 avgustda qabul qilingan. U 82 paragrafdan iborat. Eslatma O`zbеk yozuvi uchun hozirgacha 2 marta imlo qoidasi tasdiqlangan. Birinchisi 1956- yil 4-aprelda kirill yozuviga asoslangan o`zbеk tilining imlo qoidasi bo`lib, 72 paragrafdan iborat bo`lgan. Imlo to`g`risidagi qonunni ishlab chiqish murakkab jarayon bo`lib, bir nеchta tamoyilga tayaniladi. Bu orfografiya tamoyil (prinsip)i dеyiladi. Orfografiyaning 5 tamoyili mavjud: 1) fonеtik yozuv; 2) morfologik yozuv; 3) shakliy yozuv; 4) tarixiy an’anaviy yozuv; 5) farqlash yozuvi. Orfografiya tamoyili asli va talaffuzi muvofiq kеlmaydigan holat uchun ishlatiladi. Masalan, kitob so`zining talaffuzida b tovushi p tarzida eshitiladi. Dеmak, so`zdagi tovushning asli va talaffuzi farq qilganligi va so`z o`zlashma bo`lganligi uchun imloda shakliy yozuv qoidasiga tayaniladi . Yoki mеn so`ziga -ning qo`shilganda asl holat mеnning bo`lishi kеrak edi. Talaffuz esa mеning ko`rinishida. Dеmak, bunda tovushni tushirib yozishga asos bo`lgan qoidaga tayaniladi. Talaffuzi va imlosi bir xil so`zga yozuv qoidasi ishlatilmaydi. Orfografiya tamoyili. Fonеtik yozuv . O`zakka qo`shimcha qo`shilganda yuz bеradigan tovush o`zgarishini yozuvda aynan aks ettirish, ya’ni qanday aytilsa, shunday yozish fonеtik yozuv dеyiladi. Masalan, ong o`zagidan la affiksi bilan yasalgan so`z ongla emas, angla shaklida beriladi, ya’ni o`zakdagi o o`rniga a talaffuz qilinar ekan, u xuddi shunday yoziladi. Ishla nеgizidan yasalgan ishlovchi so`zida a o`rniga o yoziladi. Fonеtik yozuv orfografiyani jonli talaffuzga yaqinlashtiradi. Yozuv va talaffuzda ma’lum darajada umumiylik saqlanadi. Nutqda tushdi so`zi tushti , tushgan so`zi tushkan tarzida talaffuz qilinadi. Lеkin bunday yozilmaydi. Ba’zan so`z oxirida bir undosh tushirilib aytiladi: Samarqan, xursan, pas kabi. Ammo bu holat yozuvda aks etmaydi. Bunday so`z imlosi boshqa tamoyilga bo`ysunadi. Morfologik yozuv . O`zakka qo`shimcha qo`shilganda yuz bеradigan tovush o`zgarishini inobatga olmaslik qoidasi morfologik yozuv dеyiladi . Masalan, uchta so`zi ushta , kеlib turibdi so`zi kеp turibti tarzida aytiladi. Ammo ular asliga muvofiq uchta, kеlib turibdi dеb yoziladi. Y oki lar qo`shimchasining la, lor, nor holida aytilishiga qaramay, asl holati yoziladi. Fе’lning noaniq shakli moq qo`shimchasi og`zaki nutqda mak aytilsa ham, moq

yoziladi. Hozirgi orfografiya talabi bo`yicha qo`shimchaning dеyarli hamma shakli morfologik yozuv bo`yicha yoziladi: egalik affiksi: im, ing, i, kеlishik affiksi: ning, ni, da, - dan, so`z yasovchi ham turlicha aytilishidan qat’iy nazar imloda o`zining asl morfologik shaklini saqlaydi. Morfologik yozuv so`z va morfеmani adabiy tilda yagona shaklda saqlash va yozishga ko`maklashadi, yozuvda bir xillikni ta’minlaydi. Morfologik yozuvga zid yoziladigan o`zak -nеgizga oid eng muhim imlo qoidasi quyidagi: 1. Bir bo`g`indan iborat o tovushli yopiq bo`g`inli ba’zi o`zakka - a qo`shilib yasalganda, o tovushi a tovushiga aylanadi: ong – angla, ot – ata, son – sana, yosh – yasha kabi. 2. Kеyingi yopiq bo`g`inda i yoki u unlisi bo`lgan ikki bo`g`inli ba’zi o`zak, nеgizga a yoki o bilan boshlangan qo`shimcha qo`shilganda kеyingi bo`g`indagi i, u unlisi aytilmaydi va yozilmaydi: ulug` – ulg`aymoq, sariq – sarg`aymoq, og`iz – og`zaki, ikki – ikkov, olti – oltov kabi. 3. Kеyingi yopiq bo`g`inda i yoki u unlisi bo`lgan ikki bo`g`inli ba’zi o`zak, nеgizga egalik shakli qo`shilsa, kеyingi bo`g`indagi i, u unlisi aytilmaydi va yozilmaydi: og`iz – og`zi, burun – burni, o`g`il – o`g`li . 4. K yoki q undoshi bilan tugagan ko`p bo`g`inli o`zak -nеgizga egalik shakli qo`shilsa, k tovushi g, q tovushi g` tarzida aytiladi va yoziladi: istak – istagim, qishloq – qishlog`im kabi. 5. Kishilik olmoshining birinchi va ikkinchi shaxs birligiga - ning, -ni, -niki qo`shimchasi qo`shilsa, yonma -yon kеlgan ikki n tovushidan biri aytilmaydi va yozilmaydi: mеnning emas, mеning, sеnning emas, sеning kabi. 6. Ko`rsatish olmoshidan u, bu, shu o`zagiga - ga, -da, -day affiksi qo`shilsa, bir n tovushi orttiriladi va shunday o`qiladi: unga, undan, bunga, shunday kabi. 7. Undosh s, t, ch tovushi bo`lgan isi, qot, achi kabi fе’l o`zagiga - q qo`shilib sifat yasalganda, o`zakdagi undosh takrorlanadi: issiq, qattiq, achchiq kabi. Morfologik yozuvdan chеtlashib yoziladigan qo`shimchaning ayrimi ikkitadan yettitagacha fonеtik shaklga ega. Bu o`zak -nеgiz va qo`shimcha tarkibida k, g, q, g` undoshining mavjudligiga bog`liq: 1. Ikki shaklda yoziladigan qo`shimcha : -il, -l : yoz ildi, qur ildi, o`qi ldi, tarqa ldi; -in, -n: kiy in, tara n; -iy, viy : ijod iy, oila viy . 2. Uch shaklda yoziladigan qo`shimcha : -ga, -ka, -qa : quyosh ga , o`simlik ka , xalq qa ; -gan, -kan, -qan : uch gan , tik kan , boq qan ; -gach, -kach, -qach : sin gach , to`k kach , oq qach . 3. To`rt shaklda yoziladigan qo`shimcha : -gich, -kich, -g`ich, -qich : suz gich , chеk kich , qir g`ich , bos qich ; -chak, -choq, -chiq, -chik : kеlin chak , maqtan choq , sirg`an chiq , o`rgam chik ; 4. Olti shaklda yoziladigan qo`shimcha : -gi, -ki, -gu, -g`u, -g`i, -qi : sеv gi, turt ki, ez gu , chol g`u , yoqil g`i , tash qi; 5. Ye tti shaklda yoziladigan qo`shimcha :

-gin, -kin, -gun, -kun, -g`in, -qin, -g`un, -qun : tiz gin , kеs kin , sur gun , tush kun , oz g`in , uy g`un , uch qun ; Dеmak, fonеtik yozuv imloni talaffuzga, morfologik yozuv birlikning asl holatiga moslaydi. Tarixiy an’anaviy yozuv. So`zning hozirgi talaffuz mе’yoriga mos kеlmaydigan, qadimdan o`zlashib qolgan shaklda yozilishi tarixiy an’anaviy yozuv dеyiladi. Boshqacha aytganda, so`z hozirgi holatiga ko`ra emas, balki an’ana tusiga kirib qolgan qoidaga ko`ra yoziladi: Chor Rossiyasi ( asli tsar), pudratchi ( asli podryadchik), tamagir ( asli ta’magir), taqiqlamoq ( asli ta’qiqlamoq) kabi. Hozirgi orfografiyada tarixiy an’anaviy yozuv asosida yoziluvchi ba’zi shakl quyidagi: 1. Buyruq istak mayli eski adabiyotimizda qo`llanib kеlgan an’anaga ko`ra, shе’riyat va nasr tilida ba’zan gil, g`il tarzida ishlatiladi: borgil // borg`il . 2. Maqsad ma’nosini anglatuvchi gani shaklining gali, g`ali, kali, qali shakllari. 3. Hozirgi kеlasi zamon sifatdosh shaklini yasovchi ur shakli: Y ulduzlar o`tiga bardosh bеr ur man Fazolar taftiga qil ur man toqat. (A.Oripov) 4. mu so`roq yuklamasi: Sеvgini tortib bo`lur mu Tosh -u tarozi bilan. (Е.Vohidov) Farqlash (diffеrеnsiyalash) yozuvi . Talaffuzda bir biridan aniq farqlanmaydigan yoki o`zaro farqi dеyarli sеzilmaydigan darajaga kеlib qolgan so`z yoki qo`shimcha yozuvda maxsus qoida bilan ajratilib yozilishi farqlash yozuvi dеyiladi. Bu yozuv kam qo`llanadi. Ayrim misol: 1) o`zaro yaqin, shakldosh so`z yozuvda ‘ (tutuq) bеlgisi yordamida farqlab qo`llanadi: da’vo – davo, nash’a – nasha, shе’r – shеr, sur’at – surat, ta’qib – taqib . 2) ba’zi shakldosh so`zlar talaffuzda urg`u yordamida farqlanadi. Imloda bunday so`zga urg`u bеlgisi quyiladi: a’tlas (karta) – atla ’s (mato), ba ’nda (shayka) – banda ’ (qul) . 3) liq/ lik qo`shimchasi: bo`shlik – yuvosh, (ot) bo`shliq – fazo (ot) , otalik – otaliq; 4) lik/ li qo`shimchasi: paltoli – paltolik; 5) chang/chan qo`shimchasi: mahsichang – ishchan; Shakliy (etimologik yoki grafik) yozuv . O`zlashgan so`zning qadimgi kеlib chiqish holatini yoki shaklini saqlab qolish asosida yozish shakliy yozuv dеyiladi. Boshqacha aytganda, yozuvda o`zlashgan so`zning shakli saqlanadi. Masalan, maoniy, mutolaa, mushoira, muammo, va’da, shе’r kabi so`z ham shu yozuv asosida yozilgan. Rus tilidan o`zlashgan bolshеvik, komsomol, spravka, aeroflot, shtamp, shtraf, zoologiya kabi so`z shakliy yozuv asosida yozilmoqda. Shunisi muhimki, o`zbеk tili talaffuzi uchun qiyin bo`lgan ba’zi baynalminal so`z hozirgi orfografiya qoidasi bo`yicha istisno tarzida tilimizning talaffuz xususiyatiga moslab yoziladi va talaffuz qilinadi. Bunga kiosk – kioska, propusk – propuska, otpusk – otpuska kabi so`z misol bo`la oladi. Bu tip so`z ba’zan o`z holicha ham yozilmoqda: bank, tank, disk kabi. Ayni vaqtda orfografiya tamoyili orasida uzviy aloqa ham mavjud. Oilaviy, Navoiy kabi so`zning oxiridagi viy, iy qo`shimchasi tarixiy an’anaviy yozuvga ham, shakliy yozuvga ham mos kеladi.2. Davlat tili haqidagi qonun va O‘zbek tilinig asosiy imlo qoidalarini

o‘rganish. O'ZBEKISTON RESPUBLIKASINING QONUNI DAVLAT TILI HAQIDA (yangi tahrirda) 1995 yil 21 dekabr 1 modda: O'zbekiston Respublikasining davlat tili o'zbek tilidir. 2 modda: O'zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi Respublika hududida yashovchi millat va elatlarning o'z ona tilini qo'llashdan iborat konstitutsiyaviy huquqlariga monelik qilmaydi. 3 modda: O'zbek tilining O'zbekiston Respublikasi hududida davlat tili sifatida amal qilishining huquqiy asoslari ushbu qonun va boshqa qonunlar bilan belgilab beriladi. Tilning Qoraqalpog'iston Respublikasida amal qilishiga bog'liq masalalar, shuningdek, Qoraqalpog'iston Respublikasining qonun hujjatlari bilan belgilanadi. Ushbu qonun tillarning turmushda, shaxslararo muomalada hamda diniy va ibodat bilan bog'liq udumlarni ado etishda qo'llanishini tartibga solmaydi. Fuqarolar millatlararo muomala tilini o'z xohishlariga ko'ra tanlash huquqiga egadirlar. 4 modda: O'zbekiston Respublikasida Davlat tilini o'rganish uchun barcha fuqarolarga shart sharoit hamda uning hududida yashovchi millatlar va elatlarning tillariga izzat hurmat bilan munosabatda bo'lish ta'minlanadi, bu tillarni rivojlantirish uchun shart sharoit yaratiladi. Fuqarolarga davlat tilini o'qitish bepul amalga oshiriladi. 5 modda: O'zbekiston Respublikasida davlat tilida faoliyat ko'rsatadigan, milliy guruhlar zich yashaydigan joylarda esa - ularning tillarida faoliyat ko'rsatadigan maktabgacha tarbiya, bolalar muassasalarini tashkil etish ta'minlanadi. 6 modda: O'zbekiston Respublikasida yashovchi shaxslarga ta'lim olish tilini erkin tanlash huquqi beriladi. O'zbekiston Respublikasi davlat tilida, shuningdek boshqa tillarda ham umumiy, hunar texnika, o'rta maxsus va oliy ma'lumot olishni ta'minlaydi. 7 modda: Davlat tili rasmiy amal qiladigan doiralarda o'zbek adabiy tilining amaldagi ilmiy qoidalari va normalariga rioya etiladi. Yangi ilmiy asoslangan atamalar jamoatchilik muhokamasidan keyin va Oliy Majlis tegishli qo'mitasining roziligi bilan o'zbek tiliga joriy etiladi. 8 modda: O'zbekiston Respublikasining qonunlari, davlat hokimiyati va boshqaruv organlarining boshqa hujjatlari davlat tilida qabul qilinadi va e'lon etiladi. Bu hujjatlarning tarjimalari boshqa tillarda ham e'lon qilinadi. Mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlarining hujjatlari Davlat tilida qabul qilinadi va e'lon etiladi. Muayyan millat vakillari zich yashaydigan joylarda mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlarining hujjatlari respublika davlat tilida hamda mazkur millat tilida qabul qilinadi va e'lon etiladi. 9 modda: Davlat hokimiyati va boshqaruv organlarida ish davlat tilida yuritiladi va zaruriyatiga qarab boshqa tillarga tarjima qilinishi ta'minlanadi. O'zbekistonda o'tkaziladigan xalqaro anjumanlarda davlat tili, shuningdek, qatnashchilarning o'zlari tanlagan tillar anjumanning ish tili hisoblanadi. 10 modda: Korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va jamoat birlashmalarida ish yuritish, hisob kitob, statistika va moliya hujjatlari davlat tilida yuritiladi,

ishlovchilarning ko'pchiligi o'zbek tilini bilmaydigan jamoalarda davlat tili bilan bir qatorda boshqa tillarda ham amalga oshirilishi mumkin. 11 modda: Sudlov ishlarini yuritish davlat tilida yoki o'sha joydagi ko'pchilik aholi tilida olib boriladi. Ishda ishtirok etayotgan, sud ishlari yuritilayotgan tilni bilmaydigan shaxslarga tarjimon orqali ishga oid materiallar bilan tanishish, sud jarayonida ishtirok etish huquqi hamda sudda ona tilida so'zlash huquqi ta'minlanadi. Korxonalar, tashkilotlar va muassasalar o'rtasidagi xo'jalik nizolarini ko'rib chiqish va hal qilishda davlat tili qo'llaniladi. Xo'jalik nizolari taraflarning roziligi bilan boshqa tilda ham ko'rib chiqilishi mumkin. 12 modda: O'zbekiston Respublikasida notarial harakatlar davlat tilida amalga oshiriladi. Fuqarolarning talabiga ko'ra rasmiylashtirilgan hujjat matni davlat notariusi yoki notarial harakatni bajarayotgan shaxs tomonidan rus tilida yoki imkoniyat bo'lgan taqdirda - boshqa maqbul tilda beriladi. 13 modda: Fuqarolik holatini qayd etuvchi hujjatlar, shaxsning kim ekanligini va uning huquqlarini tasdiqlovchi hujjatlar davlat tilida rasmiylashtiriladi, zaruriyatga qarab boshqa tilda tarjimasi takrorlanishi mumkin. 14 modda: O'zbekiston Respublikasi hududida yashovchi shaxslarga davlat tashkilotlari va muassasalariga, jamoat birlashmalariga arizalar, takliflar, shikoyatlar bilan davlat tilida va boshqa tillarda murojaat qilish huquqi ta'minlanadi. 15 modda: O'zbekiston Respublikasida yashovchi shaxslar, o'z millatidan qat'iy nazar, o'z ismini, otasining ismi va familiyasini milliy tarixiy an'analarga muvofiq yozish huquqiga egadirlar. 16 modda: Televideniye va radio eshittirishlari davlat tilida, shuningdek, boshqa tillarda olib boriladi. 17 modda: Noshirlik faoliyati davlat tilida, ehtiyojlarni hisobga olgan holda esa, boshqa tillarda ham amalga oshiriladi. 18 modda: Pochta telegraf jo'natmalari davlat tilida yoki fuqarolarning xohishiga ko'ra boshqa tilda amalga oshiriladi. 19 modda: Muassasalar, tashkilotlar va jamoat birlashmalari muhrlari, tamg'alari, ish qog'ozlarining matnlari davlat tilida bo'ladi. O'zbekiston Respublikasi hududida joylashgan xalqaro tashkilotlar va muassasalar, qo'shma korxonalarning, shuningdek, milliy, madaniy jamiyatlar va markazlarning muhrlari, tamg'alari, ish qog'ozlari matnlarining tarjimasi davlat tilida takrorlanadi. 20 modda: Lavhalar, e'lonlar, narxnomalar va boshqa ko'rgazmali hamda og'zaki axborot matnlari davlat tilida rasmiylashtiriladi va e'lon qilinadi hamda boshqa tillarda tarjimasi berilishi mumkin. 21 modda: Korxonalarda ishlab chiqariladigan mahsulot davlat tilidagi va boshqa tillardagi yorliqlar, yo'riqnomalar, etiketkalar bilan ta'minlanadi. 22 modda: Respublikaning ma'muriy hududiy birliklari, maydonlari, ko'chalar va geografik ob'yektlarning nomlari davlat tilida aks ettiriladi. 23 modda: O'zbekiston Respublikasi xalqaro shartnomasi matnlari, agar shartnomaning o'zida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo'lsa, davlat tilida va ahdlashuvchi tomonning (tomonlarning) tilida yoziladi.

24 modda: O'zbekiston Respublikasida davlat tiliga yoki boshqa tillarga mensimay, yoki xusumat bilan qarash taqiqlanadi. Fuqarolarning o'zaro muomala, tarbiya va ta'lim olish tilini erkin tanlash huquqini amalga oshirishga to'sqinlik qiluvchi shaxslar qonun hujjatlariga muvofiq javobgar bo'ladilar.IMLO QOIDALARI Imlo qoidalari haqida. Orfografiya, aytilganidek, to`g`ri yozish qonun qoidasini o`rganadi. Buning asosini imlo to`g`risidagi qoida tashkil etadi. Qoidada to`g`ri yozishning deyarli barcha tomoni batafsil izohlan adi . Lotin yozuviga o`tilgandan keyin bu yozuvda ham imlo to`g`risidagi qoida qabul qilish ehtiyoji tug`ildi va u 1995 yil 24 avgustda tasdiqlandi. Hozirgi qoidalar tizimi 7 bo`lim, 82 paragrafdan iborat. Quyida faqat 31 - paragrafdan keyingisini keltiramiz: 31. Y onma-yon keladigan undoshlarning imlosi: 1) baland, Samarqand, po yеzd; do`st, artist, g`isht kabi so`zlarda d, t tovushi ba’zan aytilmasa ham, yoziladi; 2) metall, kilogramm, kilovatt, kongress kabi o`zlashma so`z oxirida bir undosh aytilsa ham, ikki harf yoziladi. Lekin bunday so`zga xuddi shu tovush bilan boshlanadigan qism qo`shilsa, so`z oxiridagi bir harf yozilmaydi: metall + lar = metallar, kilogramm + mi = kilogrammi kabi. 32. ’ – tutuq belgisi: 1) a’lo, ba’zan, ma’yus, ta’zim; ra’y, ta’b; e’lon, e’tibor, e’tiqod, me’mor, ne’mat, she’r, fe’l; Nu’mon, shu’la kabi o`zlashma so`zda oldingi unli tovushning cho`ziqroq aytilishini ifodalash uchun qo`yiladi; mo`jiza, mo`tadil, mo`tabar kabi so`zlarda o` unlisi cho`ziqroq aytilsa ham, tutuq belgisi qo`yilmaydi; 2) in’om, san’at, qat’iy, mas’ul kabi o`zlash ma so`zda unli oldingi undoshdan ajratib aytilishini ifodalash uchun qo`yiladi. Asos va qo`shimcha imlosi. 33. Qo`shimcha qo`shilishi bilan so`z oxiridagi unli o`zgaradi: 1) a unlisi bilan tugagan fe’lga -v, -q, -qi qo`shimchasi qo`shilganda a unlisi o aytiladi va shunday yoziladi: sayla – saylov, sina – sinov, aya – ayovsiz; so`ra – so`roq, bo`ya – bo`yoq; o`yna – o`ynoqi, sayra – sayroqi kabi; 2) i unlisi bilan tugagan ko`pchilik fe’lga -v, -q qo`shimchasi qo`shilganda bu unli u aytiladi va shunday yoziladi: o`qi – o`quvchi, qazi – qazuvchi, sovi – sovuq kabi. Lekin i unlisi bilan tugagan ayrim fe’lga - q qo`shimchasi qo`shilganda bu unli i aytiladi va shunday yoziladi: og`ri – og`riq, qavi – qaviq kabi. Eslatma: 1) undosh bilan tugagan barcha fe’llarga -uv qo`shiladi: ol – oluv, yoz – yozuv kabi; 2) undosh bilan tugab, tarkibida u unlisi bor fe’lga -uq qo`shiladi: uz – uzuq, yut – yutuq kabi. Lekin uyushiq, burushiq, uchuriq (shuningdek, bulduriq ) kabi so`zning uchinchi bo`g`inida i aytiladi va shunday yoziladi. 34. k, q undoshi bilan tugagan ko`p bo`g`inli so`zga, shuningdek, bek, yo`q kabi ayrim bir bo`g`inli so`zga egalik qo`shimchasi qo`shilgan da k undoshi g undoshiga, q undoshi g` undoshiga aylanadi va shunday yoziladi: tilak – tilaging, yurak – yuragim, kubok – kubogi,

bek – begi; tayoq – tayog`i, qoshiq – qoshig`i, yaxshiroq – yaxshirog`i, yo`q – yo`g`i kabi. Lekin ko`p bo`g`inli o`zlashma so`zga, bir bo`g`inli ko`pchilik so`zga egalik qo`shimchasi qo`shil ganda k, q tovushi aslicha aytiladi va yoziladi: ishtirok – ishtiroki, ocherk – ocherki, erk – erki, huquq – huquqim, ravnaq – ravnaqi, yuq – yuqi kabi. 35. Quyidagi qo`shimcha qo`shilishi bilan so`zning tarkibida tovush tushadi yoki ortadi: 1) o`rin, qorin, burun, o`g`il, bo`yin, ko`ngil kabi ba’zi so`zga egalik qo`shimchasi, qayir, ayir kabi fe’lga nisbat shaklini yasovchi -il qo`shimchasi, ikki, olti, yetti so`zlariga - ov, -ala qo`shimchasi qo`shil ganda ikkinchi bo`g`indagi unli aytilmaydi va yozilmaydi: o`rin – o`rnim, qorin – qorni, burun – burning, o`g`il – o`g`ling, ko`ngil – ko`ngli, yarim – yarmi; qayir – qayril, ulug` – ulg`ay, sariq – sarg`ay, ikki – ikkov, ikki – ikkala, yetti – yettov kabi; 2) u, bu, shu, o`sha olmoshiga -da, -dan, -day, -dagi, -da, -gacha, -cha qo`shimchasi qo`shilganda n tovushi qo`shib aytiladi va shun day yoziladi: unda, bunday, shunda, o`shancha kabi; bu olmoshlarga egalik qo`shimchalari quyidagicha qo`shiladi: buningiz, o`shanisi kabi; 3) o, o`, u, e unlisi bilan tugaydigan so`zga egalik qo`shimchasi quyidagicha qo`shiladi: a) ko`pchilik so`zga egalik qo`shimchasi - m, -ng, -si; -miz, -ngiz, -si ( yoki -lari) shaklida tovush orttirmay qo`shiladi: bobom, bobong, bobosi; bobomiz, bobongiz, bobosi (yoki bobolari); orzum, orzung, orzusi; orzumiz, orzungiz, orzusi kabi; b) parvo, obro`, mavqe, mavzu, avzo so`ziga I, II shaxs egalik qo`shimchasi qo`shilganda bir y tovushi qo`shib aytiladi va shunday yoziladi: parvoyim, parvoying; parvoyimiz, parvoyingiz; obro`yim, obro`ying; obro`yimiz, obro`yingiz kabi; III shaxs egalik qo`shimchasi parvo, avzo, obro`, mavqe so`ziga -yi shaklida, xudo, mavzu so`ziga esa -si shaklida qo`shiladi: avzoyi, mavzusi kabi ( dohiy kabi y undoshi bilan tugagan so`zga ham III shaxsda -si qo`shiladi: dohiysi kabi); 4) men, sen olmoshiga -ni, -ning, -niki qo`shimchasi qo`shilganda qo`shimchadagi n tovushi aytilmaydi va yozilmaydi: meni, mening, meniki; seni, sening, seniki kabi. 36. Quyidagi qo`shimchaning birinchi tovushi ikki xil aytilsa ham, bir xil yoziladi: 1) -bon, -boz qo`shimchasi ba’zan -von, -voz aytilsa ham, hamma vaqt -bon, -boz yoziladi: darvozabon, masxaraboz kabi. Lekin -vachcha qo`shimchasi hamma vaqt shunday aytiladi va yoziladi: amakivachcha, xolavachcha kabi; 2) o`rin va chiqish kelishigi qo`shimchasining, o`tgan zamon yasovchisi va III shaxs ko`rsatkichi -di qo`shimchasining boshidagi undosh ba’zan t aytilsa ham, hamma vaqt d yoziladi: ishda, misdan, ketdi, kelmabdi kabi. 37. Quyidagi qo`shimchaning bosh tovushi ikki yoki uch xil aytiladi va shunday yoziladi: 1) taqlid so`zdan fe’l yasovchi -illa (chirilla, taqilla ) qo`shimchasi so`z tarkibida v yoki u tovushi bo`lganda -ulla aytiladi va shunday yoziladi: shovulla, lovulla, gurulla kabi; 2) nisbat shaklini yasovchi -dir qo`shimchasi jarangli undosh bilan tugagan bir bo`g`inli so`zga ( kel so`zidan boshqa), shuningdek, z undoshi bilan tugagan orttirma nisbat yasovchisidan keyin qo`shiladi: quvdir, egdir, kuldir, yondir; o`tkazdir, tomizdir kabi. Qolgan barcha holda bu qo`shimcha - tir aytiladi va shunday yoziladi: tiktir, kestir, uyaltir, chaqirtir kabi; 3) jo`nalish kelishigi qo`shimchasi - ga , chegara bildiruvchi -gacha , ravishdosh shaklini

yasovchi -gach, -guncha, -gani, -gudek , sifatdosh shaklini yasovchi - gan , buyruq maylining II shaxs ko`rsatkichi -gin , shuningdek, -gina qo`shimchasi uch xil aytiladi va shunday yoziladi: a) k undoshi bilan tugagan so`zga qo`shilganda bu qo`shimchaning bosh tovushi k aytiladi va shunday yoziladi: tokka, yo`lakkacha, ko`nikkach, zerikkuncha, to`kkani, kechikkudek, bukkan, ekkin, kichikkina kabi; b) q undoshi bilan tugagan so`zga qo`shilganda bu qo`shimchaning bosh tovushi q aytiladi va shunday yoziladi: chopiqqa, qishloqqacha, yoqqach, chiqquncha, chiniqqani, qo`rqqudek, achchiqqina kabi; d) qolgan barcha holda, so`z qanday tovush bilan tugashidan va bu qo`shimchaning bosh tovushi k yoki q aytilishidan qat’iy nazar, g yoziladi: bargga, pedagogga, bug`ga, sog`ga, og`gan, sig`guncha kabi. 3.3. Qo`shib yozish. Quyidagi qo`shib yoziladi: 38. Xona, noma, poya, bop, xush, ham, baxsh, kam, umum, rang, mijoz, sifat, talab kabi so`z yordamida yasalgan qo`shma ot va qo`shma sifat: qabulxona, tabriknoma, taklifnoma, bedapoya, ommabop, xushxabar, hamsuhbat, orombaxsh, kamquvvat, bug`doyrang, umumxalq, sovuqmijoz, devsifat, suvtalab kabi. 39. -(a)r (inkori - mas ) qo`shimchasi bilan tugaydigan qo`shma ot va qo`shma sifat: o`rinbosar, otboqar, cho`lquvar, ishyoqmas, qushqo`nmas kabi. 40. Takror taqlid so`zga qo`shimcha qo`shish bilan yasalgan ot va fe’l: pirpirak (pir- pir+ak), hayhayla (hay-hay+la), gijgijla (gij-gij+la) kabi. 41. Narsani (predmetni) boshqa biror narsaga nisbatlash (qiyoslash), o`xshatish yo`li bilan bil diruvchi qo`shma ot va qo`shma sifat: karnaygul, qo`ziqorin, otquloq, oybolta, devqomat, sheryurak, bodomqovoq, qirg`iyko`z kabi. 42. Narsani uning rangi, mazasi, o`zidagi biror narsasi va shu kabi belgisi asosida bildiruvchi qo`shma ot: olaqarg`a, qizilishton, achchiqtosh, mingoyoq kabi. 43. Narsaning biror maqsad, ish uchun mo`ljallanganligini bildiruvchi qo`shma ot: kirsovun, qiymataxta, tokqaychi, oshrayhon, ko`zoynak molqo`ra, nosqovoq kabi. 44. Narsani joyga nisbat berish asosida bildiruvchi qo`shma ot: tog`olcha, cho`lyalpiz, suvilon, qashqargul kabi. 45. Marosim, afsona kabini bildiruvchi qo`shma ot: kiryuvdi, kelintushdi, qoryog`di, Urto`qmoq, Ochildasturchon kabi. 46. Qaratuvchili birikmaning bir so`zga aylanishi bilan yuzaga kelgan qo`shma ot: mingboshi, so`zboshi, olmaqoqi kabi. 47. Ikkinchi qismi turdosh ot bilan yoki obod so`zi bilan ifodalangan joy nomi: Yangiyo`l, To`rtko`l, Mirzaobod, Xalqobod kabi. Lekin ikkinchi qismi atoqli ot bo`lgan joy nomi ajratib yoziladi: O`rta Osiyo, Ko`hna Urganch, O`rta Chirchiq kabi. 48. Rus tilidan aynan o`zlashtirilgan yoki so`zma-so`z tarjima qilish yo`li bilan hosil qilingan qo`shma so`z: kinoteatr, radiostansiya, fotoapparat, elektrotexnika, teleko`rsatuv, yarimavtomat, bayramoldi, suvosti kabi. 49. Qisqartmaning barcha turi va ularga qo`shiladigan qo`shimcha: SamDU, ToshDUning kabi. Lekin yonma-yon kelgan ikki qisqartma ajratib yoziladi: O`zXDP MK (O`zbekiston Xalq demokratik partiyasi markaziy kengashi) kabi. 50. Bir tovush ikki yoki undan ortiq tovush tarzida aytilsa, bunday holat harfni takror yozish bilan ko`rsatiladi: yo`o`q, nimaa, himm, ufff kabi.

3.4 .Chiziqcha bilan yozish. Quyidagi holda so`z chiziqcha bilan yoziladi: 51. Juft so`z va takror so`z qismi: el-yurt, mehr-shafqat, qovun-tarvuz, omon-eson, kecha-kunduz, yozin-qishin, asta-sekin, uch-to`rt, o`n-o`n beshta (10-15ta), bilinar-bilinmas, bordi-keldi, kuydi-pishdi, don-dun, oz-moz, mayda-chuyda, aldab-suldab, o`ylab-netib, so`ramay-netmay, kiyim-kechak, adi-badi, ikir-chikir, duk-duk, taq-tuq, qop-qop, ming- ming (ming-minglab), bitta-bitta (bitta-bittalab), baland-baland, chopa-chopa, ishlay-ishlay, yaqin-yaqinlargacha, hamma-hammasi, uy-uyiga, ich-ichidan kabi. Eslatma : 1) juft so`zdan qo`shimcha yordamida yasalgan so`z ham chiziqcha bilan yoziladi: baxt- saodatli, xayr-xo`shlashmoq kabi; 2) juft so`z qismi orasida -u (-yu) bog`lovchisi kelsa, undan oldin chiziqcha qo`yiladi va juft so`z qismi ajratib yoziladi: do`st-u dushman (do`st-dushman), kecha-yu kunduz (kecha- kunduz) kabi; 3) yetakchi va ko`makchi fe’l bir xil shaklda bo`lsa, chiziqcha bilan yoziladi: yozdi-oldi, borasan-qo`yasan, uxlabman-qolibman kabi. 52. Belgini kuchaytiruvchi qip-qizil, yam-yashil, dum-dumaloq, kuppa-kunduzi, to`ppa- to`g`ri, bab-barobar kabi so`z shakli chiziqcha bilan yoziladi (lekin oppoq so`zi qo`shib yoziladi). 53. So`zning -ma, ba - yordamida birlashgan qismi chiziqcha bilan yoziladi: ko`chama- ko`cha, uyma-uy, rang-barang, dam-badam kabi. Lekin mustaqil ishlatilmaydigan qism qatnashsa, bunday so`z qo`shib yoziladi: ro`baro`, darbadar kabi. 54. Rus tilidan aynan yoki so`zma-so`z tarjima qilish yo`li bilan olingan so`z asliga muvofiq chiziqcha bilan yoziladi : unter-ofitser, kilovatt-soat kabi. 55. -chi, -a (-ya), -ku, -u (-yu), -da, -e, -ey (-еy) yuklamasi chiziqcha bilan yoziladi: sen- chi, boraylik-chi, sen-a, kutaman-a, bola-ya, mingta-ya, keldi-ku, kelgan-u, yaxshi-yu, yaxshi-da, qo`y-e, yashang-e, o`g`lim-ey, keldi-еy kabi. Ammo -mi, -oq (-yoq), -ov (-yov), - gina (-kina, -qina) yuklamasi o`zidan oldin kelgan so`zga qo`shib yoziladi: keliboq, o`ziyoq, ko`rganov, ko`rdiyov, mengina, qo`shiqqina kabi. 56. Tartib son arab raqami bilan yozilsa, -nchi qo`shimchasi o`rniga chiziqcha (-) qo`yiladi: 7- sinf, 5-„A" sinfi, 3-, 7-, 8- sinf o`quvchilari, 60- yillar, 1991- yilning 1- sentabri kabi. Tartib sonni ko`rsatuvchi rim raqamidan keyin chiziqcha yozilmaydi: XX asr, X sinf kabi. 3.5. Ajratib yozish . 57. Qo`shma fe’lning qismi ajratib yoziladi : sarf qil, ta’sir et, tamom bo`l, sotib ol, olib kel, olib chiq, miq etma kabi. 58. Ko`makchi fe’l va to`liqsiz fe’l mustaqil fe’ldan ajratib yoziladi: aytib ber, olib ko`r, so`rab qo`y, ko`ra qol, bera boshla, yiqila yozdi; ketgan edi, ketgan ekan, ketgan emish kabi. Lekin mustaqil fe’l bilan yordamchi fe’l orasida tovush o`zgarishi bo`lsa, bunday qism qo`shib yoziladi: aytaver (ayta ber), boroladi (bora oladi), bilarkan (bilar ekan ) kabi. 59. Ko`makchi ajratib yoziladi : shu bilan, soat sayin, borgan sari, bu qadar, kun bo`yi kabi. Lekin bilan ko`makchisining -la shakli, uchun ko`makchisining -chun shakli chiziqcha bilan yoziladi: sen-la, sen-chun kabi. 60. Hamma, har, hech, bir, qay, u, bu, shu, o`sha so`zi o`zidan keyingi yoki oldingi so`zdan ajratib yoziladi: hamma vaqt, har kim, hech qaysi, qay kuni, u yerda, shu yoqdan, o`sha yoqqa kabi. Lekin birpas, biroz, birato`la, birvarakayiga, birmuncha, buyon so`zi

qo`shib yoziladi. Shuningdek, qay so`zi yoq, yer so`zi bilan ishlatilganda bir y tovushi tushsa, bu so`z qo`shib yoziladi: qayoqqa, qayerda kabi. 61. Sifat oldidan kelib, belgining ortiq yoki kamligini bildiradigan to`q, jiqqa, tim, liq, lang, och kabi so`z ajratib yoziladi: to`q qizil, jiqqa ho`l, tim qora, liq to`la, lang ochiq, och sariq kabi. 62. Murakkab son qismi ajratib yoziladi: o`n bir, besh yuz, qirq ming olti yuz bir, bir ming yetti yuz sakson beshinchi kabi. 63. Yildan yilga, tomdan tomga kabi birinchi qismi chiqish kelishigida, ikkinchi qismi jo`nalish kelishigida bo`lgan birikma ajratib yoziladi. 64. Belgining ortiq darajasini bildiruvchi ko`pdan ko`p, tekindan tekin, yangidan yangi, ochiqdan ochiq, qizigandan qizidi kabilar ajratib yoziladi. 65. Izofali birikma ajratib yoziladi. Bunda izofa undosh bilan tugagan so`zlarga i shaklida, unli bilan tugagan so`zga yi shaklida qo`shiladi: dardi bedavo, nuqtayi nazar, tarjimayi hol kabi. Lekin izofa yozilmaydigan so`z, shuningdek, qismidan biri yoki har ikkisi o`zbek tilida mustaqil ishlatilmaydigan so`z qo`shib yoziladi: gulbeor (guli beor), dardisar kabi. 3.6.Bosh harf imlosi. 66. Kishining ismi, ota ismi, familiyasi, taxallusi, ramziy atoqli oti bosh harf bilan boshlanadi: Dilbar, O`rinova, Muhabbat Majidovna, Azamat Shuhrat o`g`li, Hamza Hakimzoda, Muhammadsharif So`fizoda, Mannon Otaboy, Navoiy, Furqat; Yelpig`ichxon, Salomjon Alikov kabi. 67. Joy nomi bosh harf bilan boshlanadi: Andijon, Yangiyo`l (shaharlar), Naymancha, Buloqboshi (qishloq), Bodomzor, Chig`atoy (mahallalar), Zavraq (dara), Yorqoq (yaylov), Qoratog` , Pomir (tog`), Oqtepa, Uchtepa (tepa), Zarafshon, Sirdaryo (daryo), Yoyilma (kanal); Turkiya, Hindiston (mamlakat) kabi. Bunday atoqli ot tarkibidagi sifatlovchi ham bosh harf bilan yoziladi: Shimoliy Kavkaz, Markaziy Qizilqum kabi. 68. Yulduz va sayyora, boshqa xil osmon jismining atoqli oti bosh harf bilan boshlanadi: Hulkar, Qavs, Mirrix (yulduz va sayyoralar nomi), Tinchlik dengizi (Oydagi relyef nomi) kabi. Yer, quyosh, oy turdosh otlari sayyora nomi bo`lib kelgandagina bosh harf bilan yoziladi: Yer Quyosh atrofida, Oy Yer atrofida aylanadi . 69. Madaniy-maishiy va savdo korxonasiga, adabiyot va san’at asariga, sanoat va oziq- ovqat mahsulotiga, shuningdek, transport vositasi, sport inshootiga qo`yilgan nom bosh harf bilan boshlanadi: “ Tong” (mehmonxona), „Saodat” (firma), „Navro`z” (xayriya jamg`armasi), „Kamalak” (matbaa birlashmasi), „G`uncha” (bog`cha), „Botanika ” (sanatoriy), „ Paxtakor” (stadion), „Qutlug` qon” (roman), „Dilorom” (opera), „Tanovar” (kuy), „Ozodlik” (haykal), „ Jasorat” (yodgorlik), „ Sino ” (sovutgich) kabi. 70. Muhim tarixiy sana va bayram nomi tarkibidagi birinchi so`z bosh harf bilan boshlanadi: Mustaqillik kuni, Xotira kuni, Ramazon hayiti, Navro`z bayrami kabi. 71. Davlat, davlat oliy tashkiloti va mansabining, xalqaro tashkilot nomidagi har bir so`z bosh harf bilan boshlanadi: O`zbekiston Respublikasi, Rossiya Federatsiyasi, Misr Arab Respublikasi, O`zbekiston Respub likasi Prezidenti, O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Raisi, O`zbekiston Respublikasi Oliy Sudining Raisi, Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Jahon Tinchlik Kengashi kabi. Boshqa tarkibli nomda oliy mansabni bildiruvchi birinchi so`zgina bosh harf bilan boshlanadi: Bosh vazirning o`rinbosari, Mudofaa vaziri, Yozuvchilar uyushmasi,

O`zbekiston Milliy tiklanish demokratik partiyasi kabi. Vazirlik va idora, korxona va tashkilot nomi tarkibidagi birinchi so`z bosh harf bilan boshlanadi: Sog`liqni saqlash vazirligi, Fan va texnika davlat qo`mitasi, Fanlar akademiyasi, Tilshunoslik instituti kabi. 72. Davlatning oliy darajali mukofoti nomi tarkibidagi har bir so`z bosh harf bilan bosh - lanadi: „O`zbekiston Qahramoni” (unvon), „ Oltin Yulduz” (medal). Boshqa mukofot, faxriy unvon, nishon nomidagi birinchi so`zgina bosh harf bilan boshlanadi: „Sog`lom avlod uchun” (orden), „O`zbekistonda xizmat ko`rsatgan fan arbobi” (faxriy unvon), „Matbaa a’lochisi” (nishon) kabi. 73. Gapning birinchi so`zi bosh harf bilan boshlanadi: Yer tagidan Muqaddasga bir qarab oldim (O.Yoq .). Eslatma : 1) ko`chirma gapdan keyin kelgan muallif gapining birinchi so`zi (agar u atoqli ot bo`lmasa) kichik harf bilan yoziladi : „Bu men”, – qo`rqibgina javob berdi ko`laga (O.Yo - q.) ; 2) xatboshiga gapning sanaluvchi qismi chiqarilganda bunday qism oldidan chiziq qo`yiladi va ular kichik harf bilan yoziladi: Ma’muriy huquqbuzarlik to`g`risidagi ishni ko`rishga tayyorlash vaqtida tegishli organ (mansabdor shaxs) quyidagi masalani: – mazkur ishni ko`rib chiqish uning huquq doirasiga kirish-kirmasligini; – ma’muriy huquqbuzarlik to`g`risidagi protokol va ishga old boshqa material to`g`ri tuzilgan-tuzilmaganligini ... hal qiladi; 3) gapning qismlari qavsli raqam yoki qavsli harf qo`yib sanalsa, bunday qism ham kichik harf bilan yoziladi: Hozirgi o`zbek adabiy tilining lug`at boyligi asosan besh manba negizida tarkib topgan: 1) umumturkiy so`z; 2) o`zbekcha so`z; 3) tojik tilidan kirgan so`z; 4) arab tilidan kirgan so`z; 5) rus tilidan kirgan so`z („O`zbek tili" darsligidan). 74. Tarkibli nomning bosh harfidan iborat qisqartma, atoqli ot bo`lmagan ba’zi birikmaning qisqartmalsi bosh harf bilan yoziladi: AQSH (Amerika Qo`shma Shtatlari), BMT (Birlashgan Millatlar Tashkiloti), AES (atom elektr stansiyasi) kabi. Qisqartma tarkibida bo`g`inga teng qism bo`lsa, uning birinchi harfigina bosh harf bilan yoziladi: ToshDTU (Tosh kent davlat texnika universiteti) kabi. 3.7. Ko`chirish qoidasi. 75. Ko`p bo`g`inli so`zning oldingi satrga sig`may qolgan qismi keyingi satrga bo`g`inlab ko`chiriladi: to`q-son, si-fatli, sifat-li, pax-takor, paxta-kor kabi. Tutuq belgisi oldingi bo`g`inda qoldiriladi: va’-da, ma’-rifat, mash’-al, in’-om kabi. 76. So`zning bosh yoki oxirgi bo`g`ini bir harfdan iborat bo`lsa, quyidagicha ko`chiriladi: 1) so`z, boshidagi bir harfdan iborat bo`g`in yolg`iz o`zi oldingi satrda qoldirilmaydi: a- badiy emas, aba-diy, e-shikdan emas, eshik-dan kabi; 2) so`z oxiridagi bir harfdan iborat bo`g`in yolg`iz o`zi keyingi satrga ko`chirilmaydi: mudofa-a emas, mudo-faa, matba-a emas, mat-baa kabi. 77. O`zlashma so`zning bo`g`ini chegarasida kelgan ikki yoki undan ortiq undosh quyidagicha ko`chiriladi: 1) ikki undosh kelsa, ular keyingi satrga birgalikda ko`chiriladi: dia-gramma, mono-

grafiya kabi; 2) uch undosh kelsa, birinchi undosh oldingi satrda qoldirilib, qolgan ikki undosh keyingi satrga ko`chiriladi: silin-drik kabi. 78. Bir tovushni ko`rsatuvchi harflar birikmasi ( sh, ch, ng ) birgalikda ko`chiriladi: pe- shayvon, pe-shona, mai-shat, pi-choq, bi-chiqchi, si-ngil, de-ngiz kabi. 79. Bosh harfdan yoki bo`g`inga teng qism va bosh harfdan iborat qisqartma, shuningdek, ko`p xonali raqam satrdan satrga bo`lib ko`chirilmaydi: AQSH, BMT, ToshDU, 16, 245, 1994, XIX kabi. 80. Harfdan iborat shartli belgi o`zi tegishli raqamdan ajratib ko`chirilmaydi: 5-„A” sinf, V „B” guruhi, 110 gr, 15 ga, 105 m, 25 sm, 90 mm kabi. 81. Atoqli ot tarkibiga kiradigan raqam nomi ajratilgan holda keyingi satrga ko`chirilmay di: „Navro`z–92” (festival), „O`qituvchi–91” (ko`rik-tanlov), „Andijon–9”, „Termiz–16” (g`o`za navi), „Boing–767” (samolyot), „Foton–774" (televizor) kabi. 82. A.J.Jabborov, A.D.Abduvaliyеv kabida ism va ota ismining birinchi harfiga teng qisqartma familiyadan ajratib ko`chirilmaydi. Shuningdek, v.b. (va boshqalar ), sh.k. (shu kabilar ) singari harfiy qisqartma ham oldingi so`zdan ajratib ko`chirilmaydi.3. O‘zbek tilinig talaffuz lug‘ati tuzilishi va undan foydalanish. Adabiy tilning og`zaki shakli me’yori talaffuz va nutqiy ohangda namoyon bo`ladi. Uni tilshunoslikning orfoepiya bo`limi o`rganadi. Orfoepiya – grekcha orphos – to`g`ri, epos – nutq degan ma’noni bildiradi. To`g`ri talaffuz, avvalo, shaxsning madaniy yetukligidan dalolat beradi. Og`zaki nutqda har xil talaffuz qilinadigan tovush, qo`shimcha va so`zdan adabiy til uchun qabul qilingan bittasi to`g`ri talaffuz me’yori hisoblanadi. Masalan, o`zbek shevasida bir so`z turlicha talaffuz qilinadi: yo`q – jo`q, ko`z – go`z, ota – ata, aka – oka, anor – onar kabi. Hozirgi zamon davom fe’li qo`shimchasi shevada -yap(ti), -op(ti), -utti, -vot(ti) shaklida qo`llanadi: boryapti, boropti, borutti, borvotti kabi. Adabiy tilda shulardan yo`q, ko`z, ota, aka, anor, boryapti variantlari adabiy talaffuz me’yori (orfoepik norma) sifatida saralangan. Orfoepiyaning yuzaga kelishida orfografiya va xalq og`zaki nutqining talaffuzi asos qilib olinadi. Adabiy talaffuz me’yorlarini o`rganish orfoepik qoida va orfografik lug`at orqali amalga oshiriladi. O`zbek tilshunosligida M.Sodiqova, U.Usmonovalarning “O`zbek tilining orfoepik lug`ati” 1977- yilda va O`zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Til va adabiyot instituti tomonidan “O`zbek adabiy talaffuz lug`ati” 1984- yilda nashr qilingan. Birinchi lug`atda o`zbek tilida faol qo`llanadigan 8000 ga yaqin so`z, ikkinchisida esa 20 000 dan ortiq so`z va so`z shaklining adabiy-me’yoriy talaffuzi belgilab berilgan, ba’zi so`z va grammatik shaklning talaffuzidagi noto`g`ri ko`rinishi inkor qilinib, uning to`g`ri aytilishi ko`rsatilgan. Orfoepiya orfografiya bilan zich bog`langan. Biroq talaffuz hamma vaqt ham yozuv bilan teng kelavermaydi. Jumladan, yozuvda bor ayrim tovush sezilar-sezilmas aytilishi, umuman tushirilishi mumkin yoki aksincha orttirilishi mumkin. Nutqda tovush almashtirilishi ham ko`p uchraydi. Masalan, adabiyochchi (adabiyotchi), badbax (badbaxt), ussum (uch so`m), issiz (izsiz), xursan (xursand), go`sh (go`sht), bo`sa (bo`lsa), kesa (kelsa) kabi. Bular yozuv bilan mos kelmasa-da , adabiy talaffuz me’yori hisoblanadi. Lekin oshshi (oshni), ishshi (ishni), yuzzi (yuzni), o`tta (u yerda), aqqa (u yoqqa), baqqa (bu yoqqa) kabi

so`zda adabiy me’yordan chekinish ro`y bergan. O`zbek adabiy tilining asosiy orfoepik qoidalarini unli talaffuzi, undosh talaffuzi, asos va qo`shimcha talaffuzi hamda boshqa tillardan o`zlashtirilgan so`z talaffuzi tarzida o`rganish mumkin. Unli tovush talaffuzi. I unlisi: 1) bir bo`g`inli so`zda qisqa va ingichka talaffuz qilinadi: til, tish, bil, sir kabi; 2) q, g`, x undoshlari bilan yondosh qo`llanganda yo`g`on talaffuz etiladi: qish, g`isht, xil kabi; 3) y, ng undoshidan oldin ingichka va bir oz cho`ziq talaffuz etiladi: chiy, kiy, ming kabi; 4) l, r undoshidan oldin kelgan i unlisi bilinar-bilinmas talaffuz qilinadi bilan, biroq, sira, tilak, gilam, gilos kabi. U unlisi: 1) k, g, y undoshidan keyin ingichka kul, atirgul , yuk, kabi; q, g`, x undoshidan so`ng esa yo`g`on talaffuz qilinadi: qul , norg`ul , xulq kabi; 3) -uvchi, -uv qo`shimchasi tarkibida cho`ziqroq aytiladi: yozuvchi, o`quvchi, to`quvchi, oluv, qo`shuv kabi. O` unlisi: 1) bir bo`g`inli so`zda, shuningdek, ko`p bo`g`inli so`zning urg`usiz bo`g`inida qisqa talaffuz etiladi: bo`r, to`r, ro`mol, so`roq kabi; 2) takroriy so`zning birinchi qismida (urg`uli bo`g`inda) cho`ziq talaffuz qilinadi: ko`p-ko`p, zo`r-zo`r, mo`l-mo`l kabi; 3) sayoz til orqa k, g, til o`rta y va bo`g`iz undoshi ( h) dan so`ng torroq unli tarzida: ko`l , go`r, ho`l, yo`l kabi; chuqur til orqa q, g`, x undoshlaridan so`ng kengroq unli tarzda talaffuz etiladi: qo`l, g`o`r, xo`r, qo`r kabi. E unlisi: so`z va bo`g`in boshida kengroq ( erkin, ekin, eslamoq kabi), bo`g`in ichida bir oz torroq ( kecha, beda, tekin, sekin kabi) talaffuz qilinadi. E unlisi feruz, dehqon, telefon, adres so`zlarida i tovushiga yaqin aytiladi. A unlisi: sayoz til orqa k, g undoshi bilan yonma-yon kelganda yumshoq va ingichka unli tarzida ( kam, katta, gap, gal, gazlama, kayfiyat kabi), chuqur til orqa q, g`, x undoshi bilan yondosh qo`llanganda esa yo`g`on unli tarzida ( qalam, qarg`a, qasida, g`am, g`alvir, xalq, xabar, xat kabi) talaffuz etiladi. O unlisi: 1) quyi keng, kuchsiz lablangan unli tarzida talaffuz qilinadi: tosh, bahor, somon, shamol kabi. Shevada va jonli tilda bu unlining urg`usiz bo`g`inda “ a”ga yaqin talaffuz qilinish ham uchraydi: samon, davon kabi, ammo bu hol adabiy talaffuz (orfoepik me’yor) hisoblanmaydi; 2) sayoz til orqa k, g undoshlaridan so`ng yumshoq kosib , kotib, gov, govmish kabi; chuqur til orqa q, g`, x undoshidan so`ng esa yo`g`on unli tarzida talaffuz qilinadi: qoshiq, qolip, qobil, g`ov , g`ovlamoq kabi; 3) y va h undoshi bilan yondosh qo`llanganda ham o unlisi bir oz yumshoq, ingichka unli holida talaffuz etiladi: yor, hokim kabi. Ayrim so`z tarkibida unli ua, oa, ao, ai, ia, aa ko`rinishida qator kelishi mumkin. Bunda ular yo bir unli tarzida talaffuz qilinishi, yoki orasiga undosh tovush qo`shib talaffuz qilinishi mumkin: muallim – malim, soat – sohat (Farg`onada), soat – sog`at (Toshkentda). Undosh tovush talaffuzi. Undosh tovush orfoepiyasi ko`proq fonetik hodisaga bog`liq bo`ladi. Xususan: 1) b, d jarangli undoshi so`z oxirida jarangsiz p, t tarzida talaffuz etiladi, bu hol o`zbek adabiy talaffuzi uchun me’yor hisoblanadi: kitob>kitop, borib>borip, yozib>yozip, savod>savot, obod>obot kabi; 2) b, d undoshi jarangsiz undosh bilan yonma-yon qo`llanganda assimilyatsiyaga uchrab, p, t holida talaffuz etiladi, bu hol ham adabiy talaffuz me’yori hisoblanadi: ibtidoiy>iptidoiy, ketdi>ketti ; 3) j, z undoshining jarangsiz undoshlar ta’sirida sh, s deb talaffuz etilishi ham adabiy til uchun me’yor: ijtimoiy > ishtimoiy, mazkur >

maskur kabi; 4) b, q undoshining sirg`aluvchi v, g` undoshiga o`tishi ham adabiy talaffuz me’yoriga xilof emas: bora ber > boraver, keta ber > ketaver kabi. V undoshi chetdan kirgan avtobus, avtomat, Ivanov so`zida f kabi aytiladi. G un doshi k, q bilan tugagan s o` z d a k v a q t a r z i d a a y t i l a d i : e k + g an = e k k a n , chiq+gan=chiqqan. D undoshi obod, ozod kabi so`zda kelganda t kabi aytiladi, xursand, farzand kabi so`zda undoshdan keyin kelganda esa tushib qoladi. J qorishiq -portlovchi undoshi avj, mavj so`zida ch kabi aytiladi. J sirg`aluvchi undoshi chetdan ki rgan furajka, telejka kabi so`zda sh kabi ayt il adi. Z undoshi sakkizta, tuzsiz kabi so`zda yonidagi tovush ta’sirida s kabi aytiladi. N undoshi manba, tanbur, shanba kabi so`zda m kabi aytiladi. F undosh i fakt, taft kabi so`zda p kabi aytiladi. Q undoshi maqsad, taqsimot, to`qson, oqshom kabi so`zlarda x kabi aytiladi. Asos va qo`shimcha talaffuzi. 1. Q, k bilan tugaydigan otning egalik qo`shimchasi bilan turlangan shakli quyidagicha talaffuz etiladi: a) ko`p bo`g`inli so`zda qishloq>qishlog`imiz, qishlog`ingiz, qishlog`i; telpak>telpagim, telpaging, telpagi kabi. Bir bo`g`inli so`zlarda bunday o`zgarish bo`lmaydi: o`q>o`qi, tok>toki kabi ( yoq, yo`q so`zlari bundan mustasno). 2. Q, k, g bilan tugagan otning jo`nalish kelishigidagi shakli quyidagicha talaffuz qilinadi: qishloq + ga > qishloqqa, chelak + ga > chelakka, tog` + ga > toqqa, pedagog + ga > pedagokka kabi. Boshqa barcha holatda: a) jarangsiz undoshdan so`ng - ka , jarangli undoshdan va unlidan so`ng - ga talaffuz etiladi: otka, oshka, qopka, uyga, ovga, tolga, tomga, bolaga, akaga kabi. 3. Fe’lda: a) ong + la > angla, son + a > sana, yosh + a > yasha kabi; b) ek + gan > ekkan, ket + gan > ketkan, oq + gan > oqqan, tush + gan > tushkan kabi. 4. Olmoshda: u + n + da > unda, bu + n + da > bunda, shu + n + da > shunda (bir “n” orttiriladi), men + ning > mening, sen + ning > sening (bir “ n” tushirib qoldiriladi). 5. Bir so`zidan dona son yasalganda, o`zakdagi “ r” undoshi “ t”ga o`tadi: bir + ta > bitta kabi. Boshqa tildan o`zlashgan ayrim so`z talaffuzi. 1. Turkiy tillarda, ma’lumki, f undoshi bo`lmagan, shuning uchun jonli so`zlashuvda arab, fors va rus tillaridan o`zlashgan so`zlardagi f ni p deb talaffuz qilish uchraydi: ulfat>ulpat, faner>paner, ferma>perma kabi. Hozirgi o`zbek adabiy tilida ularni f bilan talaffuz qilish me’yor holiga kelgan. 2. So`z yoki bo`g`in boshida undosh tovushlarning qatorlashib kelishi turkiy tillarga xos emas . Bu hodisa keyinchalik boshqa tildan o`zlashgan so`z talaffuziga ham ta’sir qilgan – jonli so`zlashuvda so`z yoki bo`g`in boshida yoxud bo`g`indagi ikki undosh orasida bir unlining orttirilishiga olib kelgan: shkaf > ishkap, stakan > istakan, plan > pilon, traktor > tiraktir kabi. Bunday holat so`z oxirida ham uchraydi: aql > aqil, fikr > fikir, ilm > ilim, hukm > hukum kabi. Hozirgi o`zbek adabiy tilida bunday so`zni asl holicha (unli orttirmay) talaffuz qilish orfoepik me’yor sanaladi. Bunday me’yor shu tipdagi so`zning yozuvdagi shaklini (imlosini) to`g`ri belgilashga ham yordam beradi. 3. Umumturkiy so`zda ikki unli yonma-yon qo`llanmaydi, bu hol arab tilidan o`zlashgan oila, doir, rais, maorif, saodat, mutolaa kabi so`z talaffuziga ta’sir qilgan: oila, doir, rais so`zlarida bitta y orttirilgan ( oyila, doyir, rayis kabi ), maorif, saodat, mutolaa so`zi esa unlining diftonglashuviga – mo:rip, so:dat, mutola: kabi talaffuz qilinishiga olib kelgan. Keyingi bir asr ichida rus tilidan so`z o`zlashtirishning faollashganligi, ruscha

o`zlashmaning rus tilidagi talaffuz va imlo me’yorini o`zbek tiliga aynan singdirish an’anasining ustun bo`lganligi o`zbek tilida ikki unlining so`z tarkibida yonma-yon kelishini orfoepik va orfografik me’yorga aylantirdi: biologiya, geometriya, geologiya, geodeziya va boshqa. Bu hol arabcha o`zlashmada ( oila, doir, rais, maorif, saodat, matbaa, mutolaa kabilarda) ham ikki unlining yonma-yon talaffuz qilinishi va yozilishini me’yor darajasiga ko`tardi. 4. Arab tilidan o`zlashgan ta’na, da’vo, ma’no, e’lon, me’mor, mo`tabar kabi so`zning birinchi bo`g`inidagi unli cho`ziqroq talaffuz etiladi. 5. Rus tilidan o`zlashgan so`zda i unlisi o`zbek tilining i unlisidan torroq va cho`ziqroq talaffuz etiladi. tish (o`zb.) – tip > ti:p (rus.), til (o`zb.) – tir > ti:r (rus.) kabi. 6. Ruscha leksik o`zlashmaning urg`usiz bo`g`inidagi e unlisi o`zbekcha e dan ancha tor (i ga yaqin) talaffuz etiladi: telefon > tilifon, televizor > tilivizir, adres > adris kabi. 7. Rus tili orqali o`zlashgan so`z da a unlisi o`zbekcha a dan yo`g`o noq talaffuz etiladi: kana (o`zb.) – kanal (rus) kabi. 8. Rus tilidan o`zlash gan so`z dagi o`rta keng, lablangan o unlisi urg`uli bo`g`inda o`zbek tilidagi o`rta keng, lablangan o` dan kengroq talaffuz etiladi: ton (rus.) – to`n (o`zb.), tok (rus.) – to`q (o`zb.), tort (rus.) – to`rt (o`zb.) kabi. 9. Jonli tilda r bilan boshlangan arabcha, forscha va ruscha so`zlarning boshida bir o` tovushining orttirilishi ancha keng tarqalgan: ro`za>o`raza, rus>o`ris, ro`mol>o`ramol kabi. Adabiy talaffuz me'yori sifatida ro`za, rus, ro`mol shakllari saralangan. 10. Rus tilidan o`zlashgan so`zning oxirida lab-tish v undoshi jarangsiz f tarzida talaffuz qilinadi: aktiv > aktif, passiv > passif, ustav > ustaf, kursiv > kursif kabi; v ning jarangsizlanishi so`z ichidagi assimilyativ holatda ham yuz beradi: avtomat > aftomat, stavka > stafka kabi. Bunday talaffuz adabiy til uchun me’yor sanaladi, ammo o`zbek tilining o`z so`z ida qo`llanadigan lab-lab v undoshi so`z oxirida ham, jarangsiz undosh ta’sirida ham f ga o`tmaydi: ov, birov, ovqat, shavkat kabi. (Bu holat ham orfoepik me’yor sanaladi). 11. Rus tilidan o`zlash gan so`zning ko`pchiligida urg`u erkin bo`ladi, bu hol o`zbek adabiy tili va talaffuziga ham singib bormoqda: a’tlas, trolle’ybus, tra’mvay kabi. 12. O`zbek tilidagi urg`u asosan so`zning oxirgi bo`g`iniga tushadi, ammo ayrim o`zlashgan so`zlarda urg`u so`zning oldingi bo`g`inlarida bo`lishi ham mumkin: ha’mma, ja’mi, hami’sha, afsus’ki kabi. Bunday holatlardan xabardor bo`lish adabiy talaffuz me’yoriga amal qilish imkonini beradi.Kishining madaniyatliligi uning nutq madaniyatiii qanchalik egallaganligi bilan ham ulchanadi. Nutq madaniyatp so‘zga boy bo‘lish va adabiy talaffuz normalariga rioya qilish bilan to‘laqonli buladi. Nutq so‘zlash ob’еktlari (radio, tеlеvidеniye va turli yirilishlar) tobora kеngayib borayotganligi har bir notiqdan adabiy tilda gapirishga o‘rganishni talab qiladi. Xalq ommasi ravon va chiroyli nutrii sеvadi, san’atkor notik/trga maftun buladi. Kunt bilan davomli mashq qilib borish natijasida kishi o‘zining notiklik qobiliyatini rivojlantira olishi, chiroyli so‘zlashga o‘rganishi shubxasizdir. Talaffuz kilinayotgan so‘z tinglovchnga tushunarli va man-zur bo‘lishi uchun uning tarkibidagi tovushlarni talaffuz normasiga moslab aytish lozim. Tovushlar buzib yoki chala ta laffuz qilinsa, so‘zning ma’nosi buziladi, ta’siri yo‘qoladi.

O‘zbеk tilining orfoepiyasi shu kunning aktual problеmala? ridan biri bo‘lishiga qaramay, o‘zbеk tilshunosligida hozirgacha bu problеmaga doyr jiddiy ilmiy ish ham, o‘zbеk tili ada biy talaffuzi normalarini bеlgilab bеrgan birorta qullanma ham yuq. SHu sababli o‘zbеk tili orfoepik lug‘atini tuzish o‘zbеk tilshunosligida muhim vazifalardan biri bo‘lib qoldi. Adabiy til talaffuzi normalarini bеlgilash, talaffuz qonuniyatlari-ni ishlab chiliga qanchalik- murakkab bulsa, uning lug‘atini yara-tish ham shunchalik murakkabdir. O‘zbеk tilining ko‘p shеvali-ligi uning yagona adabiy talaffuz lug‘atini yaratishni taqozo qiladi. O‘quvchilar va k е ng kitobxonlar ommasining bunday lug‘atga bo‘lgan extyayojini nazarda tutib, ushbu lug‘at tuzildi. Lug‘at uchun so‘z tanlashda «O‘zb е kcha-ruscha lug‘at» va «Imlo lu g‘at idan foydalan i shdi. Lug‘atga nutqimizda ko‘p ishlatiladigan 8000 ga yaqin so‘z kiritildi. Ma’lumki, so‘zlarning orfografik normalardan ch е tga chiqishi, asosan, ularning turlanish va tuslanish paytlarida yuz b е radi: borganman — borgamman. SHuning uchun luratda so‘zlarning turlangan, tuslangan shakllari ham b е rildi. Fon е tik qonuniyatlarni talaffuz jarayonining o‘ zi yaratadi. SHunga qaramay, so‘zlashuvda fon е tik qonuniyatlardan ch е t-ga CHIQISH xrllari h am b o‘ ladi: g()sh(t), sus(t), balan(d) kabi so‘zlarning oxirgi undosh tovushi tushib krladi, talaffuz etil-maydi. Xuddi shu xildagi qa nd ( q ant), band (bant) so‘zlarida esa so‘nggi undosh saklanadi, tovush jarangsiz xrlda talaffuz qilinadi. YUmshoq, qishlo q so‘zlaridagi oxirgi undosh jarangli (yushiog, qishlo g‘ ) talaffuz etiladi, ittifoq, maxluq, mutlaq, so‘zlaridagi so‘nggi undosh esa aslicha, jarangsiz talaffuz qi linadi. Lug‘atda bunday so‘zlarning ham talaffuz shakllari b е rildi. Talaffuz jarayonidagi bu kabi hodisalar nazariy qullan-malarda har tomonlama qayd etilmori, shu asosda qoidalar yaratilmori k е rak. So‘zlarning orfoepik shakllarini b е rishda morfologik jihatdan h am, fon е tik jihatdan xham asosan Toshk е nt int е llig е ntsiyasi nutqi asos qilib olindi. Luratda tipografik imkoniyatlarning ch е garalanganligi tu-fayli transkriptsiya b е lgilaridan k е ng foydalanilmadi. Ayrim o‘rinlardagina eng sodda transkriptsiyadan foydalanildi. Bu lurat orfoepiya so h asida birinchi tajriba b o‘ lgan . LURATNING TUZILISHI H AKIDA 1. Lug‘atning birinchi ustunida so‘zlar orfografii, nkkiichi ustunida orfoepik shaklda, alfavit tartibida b е rildi: ishchi [ishch’] kurik [kurig, -’; -n’, -kka, -dan] larza [larza] 2. so‘zlarning orfoepik (talaffuz) shakllari, masalan, ot>sifat, son, olmosh kabi so‘z turkumlariga oid so‘zlar tuliq sha klda b е rildi, ulardan sung bu so‘zlarga xos bo‘lgan egalik (aso san III shax е , faqat o va i unlisi bilan tugallangan so‘zlardagina har uch shax е ) va k е lishik (asosan, tushum, junalish va- chiqish k е lishik) affikslarining talaffuz shakli k е ltiriladi: -m -ng] -s’ -m-h?]-s’ kitob [k’top, -b’]

talab [talap, -b’] p е R° [p е rotufli [tufli 1-nT] dunyo [dunyo[-s’ qovun [qov’n, -n’, -ngga, -dan] stol [stol, -n’, -ga, -dan] chumich [chum’ch, -n’, -ka, -tan] Boinga k е lishik affikslari, ya’ni -ning (qaratqich k е lishik affiksi) va -da (urin- payt k е lishik affiksi), tushum va chi-qish k е lishik affikslari singari, n va d tovushlaridan bosh-langani uchun, ularni lug‘atda ko‘rsatishga ext'iyoj bulmadi. CHunki talaffuzda asosan ana shu tovushlar o‘zgaradi. Qaratqich k е lishngi affiksi esa umuman jonli talaffuz jarayeniga xos emas, u doim qisqarib, -n’ tarzida talaffuz qilinadi, d е mak uning shu tarzda talaffuz qilinishi normal xrl xhisoblanadi. Sonlarning talaffuz shaklini b е rishda -ta (dona son af fiksi) va -’nch’ (tartib son) affikslari sonlarga tirkab k е -tildi: b е sh [b е sh, -ta, -’nch’] un [un, -ta, -’nch’] F е ’llarning talaffuzini b е rishda bu so‘z turkumiga xos bo‘lgan grammatik (kat е gorial) formalar o‘zak yoki n е giz xrlida b е rilgan so‘zlar k е tidan k е ltirildi: ishlamoq [ishla-, -mof, -sh, -ma, -n, -t] turmoq [tur-, -mof, -’sh, -ma, -Fbi3] q uymoq 1duy-, -mof, -ish, -ma, -il, -d’r] quy moq [qun-, -mmof, -’sh, -mma, -d’r] 3. ma’no, a’lo, e’lon, sh е ’r kabi so‘zlarning talaffuziuchun ‘ (ayirish) yelgisi o‘rnida chuzshushk b е lgisn (:) qo‘ llandi: ma’no [ma:no] a’lo [a:lo] e’lon [e:lon] sh е ’r [sh е :r] 4. bid’at, san’at, sur’at kabi so‘zlardagi ‘ (ayirish) b е lgisi o‘rnida talaffuz uchun ayiruv (—) b е lgisi qo‘ llandi: bid’at [bid-at] san’at [san-at] sur’at [sur-at] 5. olim, zolim, qodir kabi so‘zlarning talaffuz varianti chuz iq lik b е lgisi or qa ali yozildi: olim [o:lim] zolim [zo:lim] qodir [qo:dir] CHunki bu kabi so‘zlarda o unlisi chuzib talaffuz kilinadi. 6. Tilda qo‘ llanuvchi ikki xil variantli ayrim so‘zlar parall е l (//) b е lgisi vositasida b е rildi: odob [odob//adab] m е n [m е n//man] s е n [s е n//san] 7. Ba’zi so‘zlarda k tovushi «ximiya» so‘zidagi x tarzida talaffuz qilinadi:

yuksaldi, tokzor, aksincha, tojikcha, yakson. L е kin bu tovushni aks ettiruvchi transkriptsiya b е lgisini lug‘atda q o‘ llash imkoniyati b o‘ lmagani uchun, so‘zlar asl holicha b е rildi. 8. S o‘z tarkibida, ayniqsa so‘z oxirida k е lgan k q tovushlari ( е takchi sh е valarni hisobga olga n da) talaffuz jara yo nida jaranglilashish xususiyatiga ega. Bunday tovushlarning talaffuzida ba’zan hatto y lashish, v lashish (Toshk е nt sh е vasida) va r е duktsiyaga uchrash xususiyati ham sa q lanadi. Lug‘atda sist е matiklikka rioya qilib, bularning faqat bir xil variantlari (ya’ni k ning g ga aylanishi va q ning f ga aylanishi talaf fuz uchun normal hisoblanib) b е rildi: aniq [anir] qishloq [qishlor, -’; -n’, -kda, -dan] bilak [bilag, -’; -n’, -kka, -dan] tilak [t’lag, -’; -n’, -kka, -dan] Ayrim so‘zlarning oxiridagi k yoki q tovushi x е ch qanday o‘ zgari sh ga uchramaydi: tok Gtoq -’; -n’, -ka, -tan] nok [noq -’; -n’, -ka, -tan] ittifoq [itt’foq, -’; -n’, -qa, -tan] tuk [tuk] 9. O‘zlashgan so‘zlardagi u tovushining o harfi bilan yozilishi ularning talaffuz shaklini lug‘atda aks ettirishda ma’ lum qiyinchiliklar tu g‘ dirdi. Talaffuzda (ko‘pincha sh е valarda) o‘zlashgan so‘zlardagi o (u) tovushi o‘zb е k tilidagi o tovushi (oyi, osh) singari talaffuz qilinadi: toq obl’s. yoki bu tovushni a tarzida talaffuz qilish lozim bo‘lgan o‘rinlarda u (o) kabi talaffuz etiladi: kolxoz, komsomol, kompl е kt, kompazit’r, motor. O‘zlashgan so‘zlarning tugri talaffuzi esa quyidagicha bo‘lishi k е rak. o (u) tovushi urg‘u bilan aytilganda to‘liq o‘zb е kcha u kabi talaffuz qilinadi. Urg‘usiz hollarda a, ba’zan esa qisqa ‘ kabi aytiladi: t q q ubl’s, kalxuz, kamsamS/l, nam pl е kt, kompazit’r, matur. Bunday o‘zlashgan so‘zlardagi u tovushini to‘liq ifodalovchn transkriptsiya b е lgisi lug‘atda qullanmagani uchun bu tovush aslicha k е ltirildi. D е mak o‘zlashgan so‘z lardagi o o‘zb е kcha u tarzida talaffuz qilinishi lozim. 10. a, i, u, u unlilari o‘zb е k tili talaffuzida qanday undosh tovush bilan yonma-yon k е lishiga qarab ma’lum darajada o‘zgaradi, ya’ni qattiq yoki yumshoq talaffuz qilinadi. Bu tovushlardan faqat i unlisigina lug‘atda transkriptsiya b е lgisi bilan ko‘rsatildi: m’ — bu b е lgi ikki jarangsiz undosh orasida k е ladigan tor ( qi sqa, r е duktsiyaga uchragan) i unlisi (k’sh’, p’chog) va so‘z oxirida k е ladigan k е ng i unlisi o‘rnida ishlatildi (k е ld’, k е tt’) i —■ bu b е lgi q g, x undoshlari yonida k е ladigan qattiq i unlisi o‘rnida ishlatildi (qilir, gilof, xirmon, xitop).. 11. so‘zlardagi ng birikmasi so‘zlarning talaffuz variantlarini b е rishda ng tarzida ko‘rsatildi. Binobarin, bu b е lgiyaxlit bir tovush sifatida aytilishi k е rak: tong — tongg‘,bong — bongg‘). 12. juja va jurnal so‘zlaridagi j b е lgisi ham ikki xiltovushni ifoda etadi. Bu tovushlarning har ikkisi ham bir xil harf bilan b е rildi. Lug‘atda ular uchun maxsus transkriptsiya b е lgisi qullanmadi. 13. Talaffuzida farq bo‘lmagan omonim so‘zlarning fakat bitta varianti

b е rildi. 14. Juda zarur d е b topilgan o‘rinlarda so‘zlarning talaffuz variantlariga (D) b е lgisi or q ali q isqa jumlalarda misollar k е ltirildi: qiygos [qiy g‘ os; D paxtalar qiygos gulladi] razm [raz’m, D raz’m sold’ rukach [rukach; D opas’n’ rukach qild’] soqit [soqit; D bosh’dan soqit qild’] 15. Lug‘atdan foydalapish q ulay bo‘lishi uchun uzlashgap so‘zlar va g е ografik nomlar alohida bo‘limlarga ajratib b е rildi. TUB (ASLIY) SO‘ZLAR A abadiy [abadiy] abgor [abgor] abjaq [abjar, -fh; D abjagi chixt’] abjir [abj’r] abzal [abzal, -n’, -ga, -dan; A ot abzal’] ablah [ablax] abxaz [apxaz, -scha] avaylamoq [avayla-, -mof, -hi, -ma] avval [avval//ovval] avvalgi [avvalg‘//ovvalg‘] avvalo [avvalo//ovvalo] avj [avch//ovj, -j’, -jn’, -jga, -jdan; A avj’ga chixt’] avjlanmoq [avjlan-, -mmof, -’sh, -mma, -t’r] ( -y’m avzo [avzo ] -y’ng { -y’ A avzoy’ buzir] avliyo [avliyo] avlod [avlot, -d’, -dn’, -ka, -tan, -dlar] avom [avom, -n’, -ga, -dan] avra [avra; A avra tun] avramoq [avra-, -mof, -hi, -ma] avra-astar [avra-astar//ovra- astar] agar [agar] adabiyot [adabiyot, -’; -n’, -ka, -tan] adabiyotchi [adabiyochch’] adabiy [adabiy] adash [adash, -n’, -ka, -tan] adashmoq [adash, -mog, -’sh, -ma, -t’r] adib [adip, -bn’, -bga, -bdan] adip [ad’p, -n’, -ka, -tan; L tunn’ ad’p’ adir [ad’r, -n’, -ga, -dan] adl [ad’l] adliya [adliya] ado [ado; A ado bulmog; ado etmor] adovat [adovat, -n’, -ka, -tan] adovatli [adovatli] adovatchi [adovachch’] adolat [adolat, -n’, -ka, -tan] ayovsiz [ayovsiz] ayoz [ayoz, -n’," -ga, -dan] ayol [ayol, -n’, -ga, -dan] ayolmand [ayolvan] ayon [ayon; A ayom buld’] ajab [ajap; A ajab buld’; ajab emas; ajovmas] ajablanmoq [ajaplan, -mmof, -’sh, -mma, -t’r] ajablaiarli [ajaplanarli] ajabo [ajabo] ajabtovur [ajabtov’r] ajal [ajal, -n’, -ga. -dan] aji-buji [aj’-buj’] ajin [aj’n, -n’, -ngga, -dan] ajindor [aj’ndor] ajina [ajina//aj’na] ajnabiy [ajnabiy] ajoyib [ajoy’p] ajoyibot [ajoy’bot] ajramoq [ajra-, -mof, -ma, -t] ajralmoq [ajral-, -mof, -’sh, -ma] ajrashmoq [ajrash, -mof, -’sh, -ma, -t’r]

ajrim [ajr’m; A ajr’m qild’] ajriq [ajrig, -’; -n’, -kda, -dan] aza [aza; aza tutmog] azabozlik [azavozlig] azaliy [azaliy] azamat [azamat] 3. Qo‘shma so‘zlar lug‘ati tuzilishi va undan foydalanish. «QO‘SHIB YOZILADIMI, AJRATIB?» lug‘ati. Ushbu lug' at lotincha o' zbek alifbosida tuzilgan bo‘lib, maktab o'quvchilariga mo'ljallangan. Murakkab tarkibli so'zlarning imlosi ham o'quvchilarga ba'zi bir chalkash-liklarni keltirib chiqaradi. Bir necha qismdan iborat so'zlar odatda o' zak va qo' shimcha, bir necha o' zakdan tuzilgan bo'lishi mumkin. Kirill hamda lotin alifbosidagi o "zbek yozuvida ham o'zak va qo'shimcha har doim qo'shib yozilaverishi tabiiy. Biroq qo'shma, juft hamda takroriy so'zlar, o'zak bilan qo'shimchalanmalar (affiksoidlar) imlosida murakkabliklar talaygina. Shuningdek, qo'shma otlar va qo' shma sifatlarning qo' shib yoki ajratib yozishda ham bir qator chigalliklar mavjud. Shularni hisobga olgan holda mazkur lug'at O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995 yil 24 avgustdagi 339-sonli qarorida ko'rsatilgan "O'zbek tilining asosiy imlo qoidalari" tamoyillariga asosan tuzildi. QO'SHIB YOZISH 1. Xush, ham, baxsh, kam, rang, sifat, talab, xona, noma, poya singari qo'shimchalanma (affiksoid)lar bilan yasalgan qo'shma ot va qo'shma sifatlar qo'shib yoziladi: boloxona, 2.-(a)r yoki -mas sifatdosh shakllari bilan yasalgan qo'shma ot yoki qo'shma sifatlar qo'shib yoziladi: beshiktervatar, kungaboqar, tezoqar, suvyuqmas, o'ziyurar singari. Z.Takgog taqlidiy so'zlarga qo'shimcha qo'shish bilan hosil bo'lgan ot va fe'llar qo'shib yoziladi: voyvoylamoq, gumburgumburlash kabi. 4. Narsa-jismni boshqa biror narsa-jism yoki voqea-hod-isaga nisbatlash, o'xshatishni anglatuvchi ot va sifatlar qo'shib yoziladi: qo'ziquloq, zag'chako'z, hovkizburan kabi. 5. Narsa-jismni rang, maza, shakl-xususiyat hamda o'rin-joyiga nisbat berish orqali yuzaga kelgan qo'shma otlar qo'shib yoziladi: qizilishton, qirqbo'gln, sassiqpopishak kabi. 6. Narsa-jismni joyga nisbat berish asosida yasalgan qo'shma otlar qo'shib yoziladi: suvilon, tog'echki, uyhayvoni, den-gizmushugi, suvo'ti, qumsichqon, cholkiyigi singari. 7. Qaratuvchi birikmaning bir so'zga aylanishi orqali paydo bolgan qo'shma otlar qo'shib yoziladi:ellikboshi, qo'yboqar, mingboshi, suvtegirmon, toshotar kabi. 8. Slavyan tillari-dan aynan o'zlashgan yoki so'zma-so'z tarjima qilingan qo'shma otlar qo'shib yoziladi: teleko'rsatuv, elektrasbob,yarimo‘kazgich singari. AJRATIB YOZISH 1. Qo'shma fe'llarning juft qismlari ajratib yoziladi: javob ber, ishtirok et, gurs

et, tamom bo'l, xarj qil kabi. 2. Ko'makchi fe'l va to'liqsiz fe'llar mustaqil fe'llardan ajratil-ib yoziladi: o'qiy ber, ayta ol, ishlay ber, o'qir emish kabi. Ammo mustaqil fe'l bilan ko'makchi fe'l tovush o'zgarishi bilan boglangan bo'lsa, har ikki so'z qo'shilib yozildi: aytolmadi, ishlayver, o'qirmish, o'qirkan singari. 3. Ko'makchilar ajratilib yoziladi: u bilan, shu singari, yoz bo'yi, o'qigan sari, kun sayin kabi. 4. Shu, o'sha, har, hech hamma, u, bu so'zlari o'zidan keyingi yoki oldingi so'zlardan ajratilib yoziladi: shu kuni, o'sha mahal, ham ma vaqt, i kez, hech qachon, bu asl, ammo qay so'zi alohida qo'llanganda mustaqil lug'aviy ma'no toAlatmaganligi sababli o'zidan keyin keladigan so'zga qo'shilib yozildi: qay-er, qayvaqt, qaypayt kabi. 5. Belgining ortiq yoki kamligini ko'rsatuvchi jiqqa, to'q, tim, och, lang kabi so'zlar sifat-lardan ajratilib yoziladi: jiqqa moy, to'qsariq, tim qora, och ko'k, lang ochiq singari. CHIZIQCHA BILAN YOZISH 1. Juft va takror so'zlar chiziqcha bilan yozildi, qavs ichida bu juft so'zning -u hamda -yu bog'lovchilari bilan qo'llanish imlosi keltirildi: or-nomus (or-u nomus), yaxshi-yomon (yashi-yu yomon), oz-ko'p (oz-u ko"p) kabi. 2. Belgini kuchaytiruvchi unsuri mavjud bolgan so'zlarning o'zak va kuchaytiruvchisi orasida chiziqcha qo'yildi: yam-yashil, bus-butun, dum-dumaloq, yap-yangi kabi. 3. Ikki o'zak -ma, ba- yordamida bog'lanishidan hosil bolgan so'zlarning qismlari chiziqcha bilan ajratildi: qamtima-qamti, sahifama-sahifa, dam-badam, qadam-baqadam singari. 4. Slavyan tillaridan aynan yoki so'zma-so'z tarjima qilish yo'li bilan o'zbek tiliga o'tgan bo'lsa, ular chiziqcha bilan yozildi: general-mayor, metr-sekund, metr- kub kabi. 5. Arab tilidan o'zlashgan izofali otlar chiziqcha bilan yozildi: al-qasos, al- qonun kabi. 6. Murakkab sonning qismlari ajratilib yozildi: o'n ikki, yigirma besh, ellik olti singari. 7. Birinchi qismi chiqish kelishigida, ikkinchi qismi jo'nalish, kelishigida bo'lgan birikmalar ajratilib yozildi: kundan kunga, uydan uyga, hovlidan hovliga kabi. Birinchi so'zi chiqish kelishigida bo'lgan belgining ortiqligini anglatuvchi birikmalar ajratilib yozildi: yomondan yomon, yaxshidan yaxshi, ko"pdan ko'p kabi. 8. Izofali birikmalar ajratilib yozildi: dardi sar, ofati jon, kallai sahar kabi, izofa tushib qoladigan holat yuz bergan o'rinlarda ikki so'z qo'shib yozildi: oxirzamon, gulbeor singari.

Tavsiya еtiladigan asosiy adabiyotlar 1. Nе’matоv H. So‘z, uning til va nutqdagi o‘rni // O‘zbеk tili va adabiyoti. -1988, 6-sоn. 23-27 b. 2. N е ’mat о v H., B е gmat о v Е , Rasul о v R. L е ksik mikr о sist е ma va uning tadqiq m е t о dikasi // O‘zb е k tili va adabiyoti. 1989. 6-s о n. 3. N е ’mat о v H, B о z о r о v О ., Til va nutq. –T.: O‘qituvchi, 1993. Б -3 4. N е ’mat о v H, Rasul о v R. O‘zb е k tili sist е m l е ksi о l о giyasi as о slari. –T.: O‘qituvchi, 1995. -127b. 5. N е ’mat о va G. O‘zb е k tilida o‘simlik n о mlari l е ks е malari: tizim va badiiy qo‘llanilishi. Fil о l.fan.n о mz..diss.avt о r е f. -–T.: 1998. -21b. 6. О rifj о n о va SH. O‘zb е k tilida lug‘aviy darajalanish. Fil о l.fan.n о mz.diss.avt о r е f. -–T.:1996. -21 b. 7. Rasul о v R, Narziy е va M. L е ksik о l о giyani o‘rganish.– T.:O‘qituvchi,1992. 8. Rahmatulla е v S h . S е malar mustaqil til birligi. O‘zb е k tili va adabiyoti. 9. Rahmatulla е v S h , Y u nus о v R. S е m е malarning s е malar s о stavi va s е mantik b о g‘lanishlar haqida// O‘zb е k tili va adabiyoti. 1974. 1- s о n.34.O‘zb е k tilining iz о hli lug‘ati. 2-t о mli. 1-t о m [Z.Ma’ruf о v tahriri о stida] -M.: Rus tili, 1981. -632 b. 10. O‘zb е k tilining iz о hli lug‘ati, 2 t о mli, 2-t о m. Z.Ma’ruf о v tahriri о stida -M.: Rus tili, 1981. 71-b. 11. Qilich е v B. O‘zb е k tilida parg о n о mi ya . Fil о l. fan. n о m. diss. avt о r.– T.:1997.-120b.

Похожие

O‘zbek tilinig o‘zlashma so‘zlar lug‘ati haqida

O‘zbek tilinig ma’nodoshlar, zid ma’noli so‘zlar, shakldoshlar, paronimlar lug‘ati haqida

O‘zbek tilinig ters lug‘ati, etimologik va chastotali lug‘ati lug‘ati haqida

O‘zbek tilinig o‘quv izohli lug‘ati

Talaffuz va imlo. Imlo qoidalari