O‘quvchilar nutqini o‘stirish sistemasida sintaktik ishlar - Лингвистика - Рефераты

O‘quvchilar nutqini o‘stirish sistemasida sintaktik ishlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

32.5 KB

O‘quvchilar nutqini o‘stirish sistemasida sintaktik ishlar Reja: 1. O‘quvchilar nutqini o‘stirish sistemasida sintaktik ishlar 2. Boshlang‘ich nutq va uni o‘stirish vazifalari

So‘z birikmasi ustida ishlash. Tilda leksik (so‘z), sintaktik (so‘z birikmasi va gap) va bog‘lanishli nutq saviyalari ajratiladi. Shu mazmunda so‘z birikmasiga leksiksaviyadan sintaktik saviyaga o‘tish halqasi sifatida qaraladi. So‘z birikmasi leksik-grammatik birlik bo‘lib, tugallangan fikr ifodalanmaydi va bu bilan gapdan farqlanadi. So‘z birikmasi nutqda gap ichida ishlatiladi. Bolalarga so‘z birikmasini o‘rgatish fikr elementi ustida ishlash hisoblanadi (Fomicheva G. A). Boshlang‘ich sinflarda so‘z birikmasi ustida ishlashda qo‘yidagi mashq turlaridan foydalaniladi: Bosh so‘zdan ergash so‘zga so‘roq berish, so‘zlarning o‘zaro bog‘lanishi aniqlash. Matnda uchragan so‘z birikmasining ma’nosini tushuntirish. Matnda yoki faoliyat jarayonida uchragan yangi so‘z bilan so‘z birikmasi tuzish. So‘z turkumlarini o‘rganish bilan bog‘liq holda so‘z birikmasi tuzishdir. So‘z birikmasi tuzishda yo‘l qo‘yilgan xato gap tuzishda ham xatoga olib keladi. So‘z birikmasi ustida ishlash grammatik, imloviy va boshqa mashqlarni to‘g‘ri bajarishga zamin bo‘lib xizmat qiladi. Shuning uchun so‘z birkmasi ustida o‘rni bilan maqsadga muvofiq ishlab borish orqali gap va bog‘lanishli nutq tuzishga oid nutqiy mashqlarga o‘tish lozim. Gap ustida ishlash. Gap ustida ishlash o‘quvchilarning nutqini o‘stirishda muhim ahamiyatga ega. Gap ustida ishlashning asosiy vazifasi o‘quvchilarni sintaktik jihatdan to‘g‘ri va aniq gap tuzib, tugallangan fikr bildirishga o‘rgatish hisoblanadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun muhimi, birinchi, gap nutq birligi ekanligidir. Shunday ekan, nutqqa oid mashqlarga ham tuzilgan birlik, shunday ekan, gap ustida ishlash grammatika bilan jips bog‘liq bo‘lib, gap qurilishi, gapda so‘zlarning bog‘lanishi va gapning turlari ustida ishlash juda muhimdir: uchinchidan, gap mazmun birligi bo‘lib, tugallanganlik mazmunini bildiriadi. Boshlang‘ich sinf dasturining “Grammatika, imlo va nutq o‘stirish” bo‘limida sintaksisdan beriladigan bilimlar aniq ko‘rsatilgan.

Analiq yoki sintezning ustunligiga nisbatan gap ustida ishlash mashqlari ikkiga bo‘linadi: 1)analitik mashqlar, ya’ni tuzilgan tayyor matndan olingan gapni tahlil qilish; 2)sintetik mashqlar, ya’ni mustaqil gap tuzishga qaratilgan mashqlar. Analitik mashqlar sintetik mashqlarga zamin bo‘lib xizmat qiladi, ular parallel yoki sintetik mashqdan so‘ng analitik mashq o‘tkaziladi. O‘quvchilarning mustaqilligi va bilish faoliyatining aktivligi darajasiga ko‘ra gap ustida ishlash mashqlari uchga bo‘linadi: 1)namuna asosida mashqlar; 2)konstruktiv mashqlar; 3)ijodiy mashqlar. Namuna asosidagi mashq aniq, to‘g‘ri tuzilgan sintaktik konstruktsiyalarni amaliy o‘zlashtirishni, ularning ichki bog‘lanishini, mazmunini tushunishni ko‘zda tutadi. Bunday mashqlar ichida analitik mashqlarga shuningdek, gapni kuzatish va eshitish, uni o‘qishga muhim o‘rin beriladi. Namuna asosidaga mashqlarga quyidagilar kiradi: 1.Gap ustida ishlashning eng oddiy, boshlang‘ich, shu bilan birga, eng zaruriy shakli namunani o‘qish (yozish), intonatsiyasi, ifodaliligi ustidav ishlash, gapning asosini va mazmunini tushuntirish, ba’zan esa gapni yodda saqlash, yodlash hisoblanadi. 2. Savol asosida gap tuzish. Bunda berilgan savol javob (gap tuzish) uchun asos bo‘ladi va “namuna” rolini bajaradi. Savolda uning asosiy mazmuninga emas, balki barcha so‘zlar va sintaktik qurilishning jadvali ham beriladi. Konstruktiv mashqlarga gap tuzish va uni qayta tuzishga qaratilgan mashqlar kiradi; bunday mashqlar grammatik tushuncha va qoidaga asoslanadi. Konstruktiv mashqlarning turlari: 1. Aralash berilgan so‘zlardan gap tuzish yoki tartibsiz berilgan gaplardan matn tuzish. 2. Nuqtalar qo‘yilmagan bosh harf yozilmagan matndan gaplarning chegarasini ajratish. 3. Berilgan sodda gapni so‘roqlar yordamida bosqichli yoyish mashqi.

Masalan: Qushlar uchib keldi. Qayerdan uchib keldi? Qushlar sovuq mamlakatlardan uchib keldi. 4. Berilgan gapga o‘xshash, masalan, uyushiq egali yoki kesimli, sodda yoyiq gap tuzish. 5. Ikki-uch sodda gapdan bitta uyushiq bo‘lakli sodda gap tuzish. Ijodiy mashqlar o‘quvchilar o‘zlari erkin ravishda gap tuzadilar. Boshlang‘ich sinflarda ijodiy mashqlarning quyidagi turlaridan foydalaniladi: 1.Gap tuzish uchun mavzu beriladi, o‘quvchilar shu mavzuga mos gap tuzadilar: daryo yo quyoshli kunda bizning dala, yoki quyon va tipratikan haqida gap tuzish. 2.Predmetrasmi yoki syujetli rasm beriladi, o‘quvchilar rasm asosida bir gap yoki bir necha gap tuzadilar. 3. Ikki-uchta “tayanch” so‘z beriladi, o‘quvchilar shu so‘zlarni qatnashtirib gap tuzadilar. Tayanch so‘z sifatida bolalarning aktiv lug‘atiga aylantirish zarur bo‘lgan so‘zlar olinadi. Boshlang‘ich nutq va uni o‘stirish vazifalari Bog‘lanishli nutq va uni maktabda egallash. Fikrni bayon etish ehtiyojini amalga oshirishga qaratilgan, tugallangan mavzuni ifodalaydigan logik va grammatik qoidalar asosida tuzilgan, mustaqil, tushgallangan va o‘zaro bog‘langan ma’noli qismlarga bo‘linadigan nutq bog‘lanishli nutq deyiladi. Bog‘lanishli nutq birligi deb hikoya, maqola, roman, monografiya, doklad, hisobot kabilarni, maktab sharoitida esa o‘qituvchi bergan savolga o‘quvchilarning keng, mukammal og‘zaki javobini, yozma bayon va inshoni hisoblash mumkin. Boshlang‘ich sinflar metodikasida bog‘lanishli nutqdan mashq turlariga quyidagilarni kiritish mumkin: 1)berilgan savolga keng, mukammal javob; 2)o‘qilgan asarni tahlil qilish, grammatik materialni o‘rganish; o‘quvchilar lug‘atini aktivqlashtirish bilan bog‘liq holda har xil matnli mashqlar; 3)muntazam o‘tkazilgan kuzatishlarni yozish, ob-havo kundaligini yuritish; 4)o‘qilgan matnni turli variantda og‘zaki hikoyalash; 5)berilgan mavzu, rasm, kuzatishga oid boshlab

berilgan yoki oxiri berilgan hikoya, reja yoki syujet asosiad o‘quvchilarning og‘zaki hikoyasi; 6)badiiy matnni hikoya qilish, yod olish, o‘quvchilar saviyamsiga mos matnlarni yoddan yozish; 7)ertakni tayyorlanmasdan aytish, kichik she’r, hikoya tuzish; 8)namunasi berilgan badiiy, ilmiy-ommabop matn asosida bayon yozish; 9)o‘qituvchi bergan matnni og‘zaki va yozma qayta tuzish (tanlab qayta hikoya qilish va bayon, ijodiy qayta hikoyalash va bayon, hikoyasini sahnalashtirish kabilar); 10)har xil turdagi yozma insho. Bu mashqlarning hammasi nazariyasiz, amaliy tarzda beriladi. Bog‘lanishli nutqqa oid asosiy ko‘nikmalar. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari mustaqil mashq sifatida bog‘lanishli nutqni o‘stirishdan quyidagi ko‘nikmalarni bilib oladilar: Mavzuni tushunish, chegarasini aniqlash va uni nisbatan to‘liq yoritish ko‘nikmasi. Inshoni asosiy fikrga bo‘ysundirish ko‘nikmasi. Hikoya, insho uchun mavzuga taaluqli, uni yoritishga zarur bo‘lgan materialni yig‘ish. Materialni sistemaga solish, uni tegishli izchillikda joylashtirish, matn rejasini tuzish va shu yeja asosida yozish ko‘nikmasi. Fikrni adabiy til qoidalariga rioya qilgan holda to‘g‘ri ifodalay olish ko‘nikmasi. Matnni og‘zaki yoki yozma tuzish, inshoni yozish, ya’ni barcha tayyorgarlik ishlarini yakunlash ko‘nikmasi. Yozilgan matnni takomillashtirish ko‘nikmasi. Bu ko‘nikma o‘z ijodiga tanqidiy munosabatda bo‘lish asosida tarbiyalanadi. Shuning uchun o‘quvchilarning bog‘lanishli nutqini o‘stirishga oid mashq turlarining bir yillik rejasini tuzib olish tavsiya etiladi. Rejada o‘quvchilar yoshiga mos bayon va inshoning barcha turlari hisobga olinishi zarur. Bayon va insho janrlari. Matnli mashqlar, metodik traditsiyaga ko‘ra, tasvirlash, hikoya qilish va muhokamaga bo‘linadi. Boshlang‘ich sinflarda bular, asosan. Tasvir yoki muhokama elementlari bo‘lgan hikoya tarzida uchraydi.

Har uchala janr uchun foydalanilgan material xarakterida ham, qurilishida ham, til vositalarini tanlash ham o‘z xususiyatlari mavjud. Insho yoki bayonga tayyorlanayotganda o‘qituvchi (yoki o‘quvchi) matnning janr xususiyatlarini hg‘isobga oladi. Hikoya boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun mos janr hisoblanadi. Tasvirda syujet, qatnashuvi shaxslar bo‘lmaydi; unda tabiat, ayrim predmet va hodisalar tasvirlanadi. Muhokama bog‘lanishli matnning anchagina qiyin shakli hisoblanadi, shuning uchun boshlang‘ich sinflar dasturida muhokama tarzida insho yozdirish tavsiya etilmaydi; o‘quvchilar inshoda muhokama elementlaridangina foydalanadilar. Masalan, “Qushlar uyasini nima uchun buzish mumkin emas”, “Paxta – bizning boyligimiz” mavzularida og‘zaki hikoya tuzdirilsa yoki insho yozdirilsa, muhokama elementi, albatta , bo‘ladi. O‘qituvchi bog‘lanishli nutqni rejalashtirganda, turli janrda mashq qilinishi ko‘zda tutadi va o‘quvchilarga hikoya, tasvir va muhokama elementlarini o‘rgata boradi.

Похожие

O‘quvchilar nutqini o‘stirish metodikasi Kichik yoshdagi o‘quvchilar nutqini o‘stirish yo‘llari

O‘qish darslarida o‘quvchilar nutqini o‘stirish

O’quvchilar nutqini o’stirish tizimida sintaktik ishlar

Aqli zaif o‘quvchilarning bog‘langan og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish metodikasi

Boshlang‘ich sinflarda so‘zning morfemik tarkibini o‘rganish metodikasi