Boshlang‘ich sinflarda so‘zning morfemik tarkibini o‘rganish metodikasi - Лингвистика - Рефераты

Boshlang‘ich sinflarda so‘zning morfemik tarkibini o‘rganish metodikasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

53 KB

Boshlang‘ich sinflarda so‘zning morfemik tarkibini o‘rganish metodikasi Reja: 1. So‘zning morfemik tarkibi. So‘z yasalishi ustida ishlashning ahamiyati va vazifalari. 2. So‘zning morfemik tarkibini o‘rganish tizimi. 3. O‘zakni o‘rganishning xususiyatlari. 4. So‘z yasovchi qo‘shimchalar ustida ishlash. 5. Shakl hosil qiluvchi qo‘shimchalar ustida ishlash.

So‘zning leksik ma’nosini aniqlash maqsadida uni morfemalarga ajratish til haqidagi fanda o‘zining nazariy asosiga ega Morfema – so‘zning eng kichik, bo‘linmaydigan ma’noli qismi. Morfema ikki turga bo‘linadi; 1. O‘zak morfema – so‘zda albatta qatnashadigan va leksik ma’no anglatadigan morfema 2. Affiksal morfema – mustaqil holda leksik ma’no anglatmay, so‘zning leksik va ma’nolarining shakllanishi xizmat qiladigan morfema. Qo‘shimchalar 2 turga bo‘linadi: 1. So‘z yasovchi qo‘shimchalar. So‘zning leksik ma’nosini shakllantirish uchun xizmat qiladigan. 2. Forma yasovchi qo‘shimchalar so‘zlarning grammatik formalarini shakllantirib, turli grammatik ma’nolarini ifodalaydi. So‘zning morfemik tarkibi ustida ishlash bilan o‘quvchilar so‘zning leksik ma’nosini aniqlashning asosiy usullarini bilib oladilar. Bunda o‘qituvchining vazifasi bolalar so‘zlarining leksik ma’nosi va morfemik tarkibi bir-biriga bog‘liqligini bilib olish uchun eng qulay sharoit yaratish, shu asosda ularning lug‘atiga aniqlik kiritishga maqsadga muvofiq rahbarlik qilish hisoblanadi. So‘z morfemani rolini anglash, shuningdek qo‘shimchalarning semantik ma’nosini bilish o‘quvchilarda nutqning aniq shakllanishiga ta’sir etadi. O‘qituvchining vazifasi o‘quvchilar so‘zning leksik ma’nosini tushunibgina qolmay, matnda aniq affiksli so‘zlardan ongli foydalanishlarni oshirish hisoblanadi. So‘zning morfemik tarkibini o‘rganish orfografik malakalarni shakllantirishda ham katta ahamiyatga ega. Morfologik tamoyil o‘zbek orfografiyasining yetakchi tamoyili bo‘lib, bunga binoan so‘zlar va ularning tarkibiy qismi, (o‘zak va qo‘shimchalar) asliga muvofiq yoziladi. O‘zak va qo‘shimchalarni to‘g‘ri yozish malakasini nazariy asosda shakllantirish fonetik so‘z yasalishiga oid, grammatik bilimlarni maqsadga muvofiq tatbiq etishni talab qiladi. Shuning uchun so‘zning morfemik tarkibini o‘rganishning muhim vazifalaridan biri o‘zak va qo‘shimchalarni to‘g‘ri yozish malakasini shakllantirish

uchun zarur bo‘lgan bilim va ko‘nikmalar asosini yaratish hisoblanadi. So‘zning morfemik tarkibini o‘rganish o‘quvchilarning aqliy qobiliyatini o‘stirishda, xususan, til birligi sifatida so‘zni umumiy bilib olish uchun zarur bo‘lgan maxsus aqliy ko‘nikmalarni shakllantirishda ham ahamiyatli. O‘qituvchining vazifasi ta’lim jarayonida bilimni o‘zlashtirish bilan o‘quvchilarni aqliy faoliyatini o‘stiradigan mavxumlashtirish, analiz, taqqoslash ko‘nikmalarni shakllantiradigan sharoit yaratish hisoblanadi. Boshlang‘ich sinflar ona tili dasturiga muvofiq, so‘zning morfemik tarkibi 2- sinfda o‘rganiladi. 3-sinfda so‘z turkumlarini o‘rganish bilan bog‘liq holda so‘zning tarkibi haqidagi bilimlarni takomillashtirish ko‘zda tutiladi. Avvalo, til materialini o‘rganish sistemasi nimaligi aniqlab olamiz. Til materialini o‘rganish sistemasi deganda, ilmiy asoslangan izchillikdagi va o‘zaro bog‘lanishdagi bilimlar kompleksini o‘zlashtirishni ta’minlaydigan maqsadga qaratilgan jarayon, shuningdek, shu asosda amaliy ko‘nikmalarni shakllantirish ko‘zda tutiladi. Mavzuni o‘rganishda 4 bosqich amalga oshiriladi: 1-bosqich – so‘z yasalishini o‘rganishga tayyorgarlik bosqichi. Bu bosqichning vazifasi-o‘quvchilarni bir xil o‘zakli so‘zlarning ma’no va tuzilishiga ko‘ra bog‘lanishni tushunishga tayyorlash. 2-bosqich – bir xil o‘zakli so‘zlarning xususiyatlari va barcha morfemalarning asosiy o‘quv vazifasi so‘zlarning ma’nolari qismlari sifatida o‘zak, so‘z yasovchi va forma yasovchi qo‘shimchalar bilan tanishtirish. “O‘zakdosh so‘zlar” tushunchasini shakllanitirish; bir xil o‘zakli so‘zlarda o‘zakning bir xil yozilishini kuzatish hisoblanadi. “O‘zakdosh so‘zlar” tushunchasini shakllantirish ularning ikki muhim belgisini, ya’ni mazmuniy va mazmuniy umumiylikning (ma’nosida qandaydir umumiylik borligini) va tuzilishiga ko‘ra umumiylikni (umumiy o‘zak mavjudligini) o‘zlashtirishga ta’lim jarayonida sharoit yaratish lozim. Ta’limning bu bosqichida o‘quvchilarning morfema haqidagi bilimlarni yetarli emas, ularni bu tushunchalar bilan amaliy mashqlarni bajarish jarayonida endigina tanishtirilayapti.

Shuning uchun o‘qituvchi tarkibi va yasalish usuli o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga mos bo‘lgan so‘zlarni tanlaydi. Bu so‘zlarni analiz va sintez qilishni boshqaradi, so‘zlarning leksik ma’nosi bilan morfemik tarkibi o‘rtasidagi bog‘lanishni o‘quvchilar bilib olishlarga doimiy g‘amxo‘rlik qiladi. 3-bosqich – o‘zak, so‘z yasovchi va forma yasovchi qo‘shimchalarning xususiyatlari va tildagi rolini o‘rganish metodikasi. Bu bosqichning o‘quv vazifasiga “o‘zak”, “so‘z yasovchi qo‘shimcha”, “forma yasovchi qo‘shimcha” tushunchalarini shakllantirish, so‘zning leksik ma’nosi bilan morfemik tarkibi o‘rtasidagi bog‘lanish haqidagi tasavvurlarni o‘stirish, o‘zakda jufti bor jarangli va jarangsiz undoshli so‘zlarni to‘g‘ri yozish malakasini shakllantirish, nutqda so‘z yasovchi qo‘shimchasi bor so‘zlarni ongli ishlatish ko‘nikmasini o‘stirish kiradi. Bu bosqichning vazifasi bir-biri bilan ma’lum bog‘lanishda hal qilinadi. Masalan, so‘zda har bir morfemaning rolini o‘zlashtirish asosida o‘quvchilar so‘zning leksik ma’nosi bilan uning morfemik tarkibi o‘rtasidagi bog‘lanishni bilib oladilar. Bracha vazifalar bilan bog‘liq holda, so‘zlarning morfemik tarkibini hisobga olib, ulardan nutqda mumkin qadar aniq va ongli foydalanish vazifasi ham bajariladi. O‘zakni o‘rganishning xususiyatlari. “O‘zak” tushunchasini shakllantirishda o‘quvchilar o‘zak o‘zakdosh so‘zlarning umumiy qismi ekanini va u barcha bir xil o‘zakli so‘zlarning ma’nosidagi umumiylikni o‘z ichiga olishi bilan tanishtiriladi. So‘z yasovchi qo‘shimchaning roli bilan tanishtirish va shu asosda so‘z yasovchi qo‘shimchali so‘zdan o‘z nutqida ongli foydalanish ko‘nikmasini o‘stirish hisoblanadi. O‘quvchilar so‘z yasovchi qo‘shimcha yordamida yangi leksik ma’no tushunishi muhim ahamiyatga ega. Forma yasovchi qo‘shimchalarni o‘rganish xususiyatlari. Har bir morfemaning lingvistik mohiyatda o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Forma yasovchi qo‘shimchada grammatik funktsiya yetakchi hisoblanadi, bu bilan u so‘z yasovchi qo‘shimchadan farqlanadi. 4-bosqich – so‘z turkumlarini o‘rganish bilan bog‘liq holda so‘zning tarkibi ustida ishlash, (3-sinf). So‘zning morfemik tarkibini o‘rganish sistemasida bu bosqichning maqsadi so‘z yasovchi qo‘shimchaning so‘z shaklini o‘rganishdagi

ahamiyati haqidagi bilimni chuqurlashtirish; o‘quvchilarni ot, sifat, fe’llarning yasalish xususiyatlarini tushunishga tayyorlash hisoblanadi. So‘z turkumlarini o‘rganish jarayonida o‘qituvchi o‘quvchilarga so‘z turkumidan boshqasini yoki shu so‘z yasovchi qo‘shimcha yordamida bir so‘z turkumidan boshqasini yoki shu so‘z turkumining o‘zini yasash mumkinligini tushuntiradi. Masalan, ot ko‘proq boshqa bir otdan (baliqchi, ishchi; sinfdosh, sirdosh; bog‘bon, oshpaz, kitobxon) shuningdek fe’ldan (elak, kurak, yutuq); sifat ko‘proq otdan (suvli, suvsiz, o‘tli, o‘tsiz) shuningdek fe’ldan (maqtanchoq, o‘tkir, sezgir Fe’llar otdan (ishla, gulla, gapir) sifatdan (oqla, yaxshila, eskir, qoray) yasaladi. O‘quvchilarni so‘z yasalishi xususiyatlarini tushunishga tayyorlash uchun o‘qituvchi ularga muayyan bir yangi so‘z qaysi so‘zdan va qaysi forma yordamida yasalganini aniqlashga qaratilgan topshiriq beradi. Masalan, o‘qituvchi chegara otini aytadi va chegarani qo‘riqlaydigan kishini bildiradigan o‘zakdosh ot tanlashni topshiradi (chegarachi). Vazifani boshqacharoq berish ham mumkin: o‘qituvchi so‘zni va so‘z yasovchi morfemani beradi. O‘qituvchining vazifasi yangi so‘zni to‘g‘ri yasash va leksik ma’nosini tushuntirish hisoblanadi. Masalan, baliq so‘zidan –chi qo‘shimchasi yordamida yangi so‘z yasash, (baliqchi), uning leksik ma’nosini tushuntirish qaysi so‘z turkumi ekanini aytish topshiriladi. Ikkala topshiriqda ham o‘quvchilar so‘zni morfemik taxlil qiladilar. Bunda o‘qituvchi o‘quvchilar e’tiborini hosil bo‘lgan so‘z qaysi morfema yordamida, qaysi so‘z turkumidan yasalganiga, qanday mashqlarda tilda mavjud bo‘lgan so‘zlarning leksik ma’nosi bilan morfemik tarkibining o‘zaro bog‘liqligiga va biror so‘z turkumiga xarakterli bo‘lgan so‘z yasalishi usuliga asoslaniladi. Bunday mashq turlaridan ayrimlari: 1. O‘zakdosh so‘zlari bo‘lgan matnni leksik-so‘z yasalishi tomonidan taxlil qilish. Masalan, quyidagi kabi matn yozdiriladi: Hovlimizda gulzor bor. Gulzorga har xil gul ekilgan. Ularni gulchi akam parvarish qiladi. Gullar chamandek ochiladi. O‘qituvchi rahbarligida bir o‘zakdosh so‘zdan boshqasi qanday, qaysi morfema yordamida yasalgani, u qaysi so‘z turkumiga kirishi, qanday ma’no bildirishi aniqlanadi.

2. Leksik ma’nosi keng tushuntirilgan so‘zni o‘zakdosh so‘z bilan almashtirish. Topshiriq. Ajratib ko‘rsatilgan so‘zga o‘zakdosh bo‘lgan bir so‘z toping. Uning qaysi turkumiga kirishini ayting va uni so‘z tarkibiga ko‘ra taxlil qiling. Olma daraxti ko‘p joy (olmazor). Paxta yetishtirish bilan shug‘ullanadigan kishi (paxtakor). O‘quvchilar o‘qituvchi yordamida shu so‘z qaysi so‘zdan va qanday qo‘shimcha yordamida yasalganini aniqlaydilar. 3. Har xil so‘z turkumiga kiradigan o‘zakdosh so‘zlardan qatnashtirib gap tuzish. 4. So‘z yasashga doir vazifalar. Oq, ish, so‘zlardan –la, -chi qo‘shimchalari yordamida yangi so‘zlar yasang. Berilgan va siz yasagan so‘zlar qaysi so‘z turkumiga kirishini isbotlang. Ish, paxta, kolxoz otlaridan o‘zakdosh otlar yasang. So‘zlarni tarkibiga ko‘ra taxlil qiling. Fe’ldan ot yasash uchun qanday qo‘shimchalardan foydalandingiz? Bu vazifalar o‘quvchilardan so‘z yasalishi xususiyatlariga, so‘zlarning morfemik tarkibiga e’tibor berishni talab etadi va so‘zning morfemik tarkibi shu so‘zning muayyan bir so‘z turkumiga oid ekani bilan bog‘liqligini aniqlashga qaratiladi. Quyidagi kabi savol va topshiriqlarni bajarish asosida o‘quvchilar so‘zning morfemik tarkibini qanday o‘zlashtirganini aniqlash mumkin: 1. Savollarga javob berish: 1. So‘zda qaysi qism eng asisoysi hisoblanadi? Nima uchun? So‘z yasovchi qo‘shimcha qanday vazifani bajaradi? Misol bilan isbotlang. 3. So‘zda forma yasovchi qo‘shimcha nima uchun xizmat qiladi? Isbotlang. 2. Ikki so‘zning ma’nosi va tarkibini taqqoslash. Buning uchun o‘quvchilar o‘zak va so‘z yasovchi qo‘shimchalarning semantik rolini qanchalik tushunganini aniqlashga imkon beradigan so‘zlar tanlanadi. (ishladi va boshladi, paxtakor va paxtazor) 3. So‘zlarni taqqoslab, o‘zakdosh yoki o‘zakdosh emasligini isbotlash (tuz,

tuzdon, tuzli, tuzsiz, tuzladi) qaysi qism ularni o‘zakdosh qilayapti? Savollariga javob berish. 4. Bog‘bon, o‘roq, bog‘ni, ishchidan so‘zlarini tarkibiga ko‘ra taxlil qilish: 1. O‘zak va so‘z yasovchi qo‘shimchadan. 2 O‘zak va forma yasovchi qo‘shimchadan. 3. O‘zak va so‘z yasovchi, forma yasovchi qo‘shimchalardan tuzilgan so‘zlar tanlash. 5. Tayanch so‘zlar asosida o‘qituvchi tavsiya etgan mavzuga oid kichik hikoya tuzish. So‘z turkumlarini o‘rganish metodikasi Reja: 1. So‘z turkumlari haqidagi ko‘nikmalarning shakllantirilishi. 2. So‘z turkumlarini shrganishdagi asosiy vazifalar. 3. Boshlang‘ich sinflarda otni o‘rganishdagi asosiy vazifalar. 4. Otni o‘rganishdagi izchillik. So‘z turkumlari ustida ishlash metodikasining lingvistik asosi so‘zlarning leksik-grammatik, morfologik va sintaktik belgilariga ko‘ra turli gruppalarga ajratilishi – so‘z turkumlari haqidagi ilm hisoblanadi. So‘zlarni leksik-grammatik turkumlarga ajratishda 3 belgiga: 1)leksik ma’nosi (nimani ifodalashi, ya’ni predmet, harakat yo holat, belgi kabilarning umumlashitirilgan ma’nolari); 2)morfologik (so‘zning turli shakl tizimi); 3)sintaktik (turli morfologik shakllarning sintaktik vazifa bajarishi) belgilariga asoslanadi. Demak, so‘z turkumlari ustida ishlash o‘quvchilarning muayyan guruhlardagi so‘zlarning umumlashtirilgan ma’nolari, kishilarning aloqa vositasi sifatidagi rolini tushunib olishlarga qaratilishi lozim. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida so‘z turkumi bilan umumiy tanishtirilgandan so‘ng har bir leksik-grammatik guruh alohida o‘rganiladi. Bu so‘z turkumlarini o‘rganishning boshlang‘ich bosqichidayoq ular taqqoslashga qulay sharoit yaratadi va bu bilan shakllantiradigan grammatik tushunchaning asosiy

tomonlarini aniqroq ajratishga imkon beradi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ot, sifat, son, fe’lning quyidagi xususiyatlarini bilib oladilar: 1)so‘z nima bildirishi (predmet, predmet belgisi, predmet sanog‘i va tartibi, predmet harakati yoki holati); 2)qanday so‘roqlarga javob bo‘lishi; 3)o‘zgarish-o‘zgarmasliligi; 4)gapda, asosan, qanday bo‘lak vazifasida kelishi. O‘quvchilar mana shu o‘rgangan bilimlari asosida so‘z turkumlarini taqqoslaydilar. O‘quvchilar nimani o‘rganganlariga qarab, har bir so‘z turkumining grammatik belgilari haqidagi bilimlari asta kengaya, chuqurlasha boradi. Dasturga ko‘ra, 1-2-sinflarda so‘zlar javob bo‘ladigan morfologik so‘roqlarga qarab tasnif qilinadi. 3-sinfda “so‘z turkumi” tushunchasi shakllantiriladi. O‘quvchilar har bir so‘z turkumiga xos ayrim belgilar (so‘z turkumlarining umumlashtirilgan leksik ma’nolari, otlarning birlik va ko‘plikda qo‘llanilishi, bo‘lishli va bo‘lishsiz fe’llar, ot, sifat, son va fe’lning gapdagi vazifasi) bilan tanishtiriladi. 4-sinfda so‘z turkumlarining morfologik-sintaktik xususiyatlari haqidagi bilim chuqurlashtiriladi: o‘quvchilar otlaning egalik va kelishiklar bilan o‘zgarishini, sifat va sonning gapdagi vazifasi, kishilik olmoshlari va ularning kelishiklar bilan turlanishini, fe’llarda shaxs-son va zamonni o‘rganadilar. Quyidagi jadvalda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining so‘z turkumlari yuzasidan bilimlarning hajmi ko‘rsatilgan (1-jadval) O‘quvchilarda so‘z turkumlarini bilish ko‘nikmasi ularning belgilari yig‘indisini egallashlari asosida shakllantiriladi. Masalan, gul, guldor, guladi so‘zlarining qaysi so‘z turkumiga kirishini bilish uchun 3-sinf o‘quvchisi quyidagicha fikr yuritadi: nima? –gul, bu so‘z predmet bildirayapti, ko‘plikda qo‘llanadi – gullar, bu ot; guldor so‘zi qanday? So‘rog‘iga javob bo‘layapti, predmet belgisini bildirayapti, bu sifat; gulladi so‘zi nima qildi? So‘rog‘iga javob bo‘layapti, predmet holatini bildirayapti, bo‘lishsiz shaklda qo‘llaniladi – gullamadi, bu fe’l.

Boshlang‘ich sinflar dasturi o‘quvchilarni so‘z turkumlari mustaqil va yordamchi so‘z turkumlariga bo‘linishi bilan maxsuslashtirishni ko‘zda tutmaydi, ammo o‘qituvchi bolalarni so‘z turkumlarining belgilari bilan amaliy tanishtiradi. Masalan, o‘quvchilar ot, sifat, son, olmosh, fe’l gap bo‘lagi vazifasida kelishini, bog‘lovchi gap bo‘lagi bo‘lmasligini biladilar. So‘z turkumlarini o‘rganishdagi asosiy vazifa o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish, lug‘atini yangi ot, sifat, son, fe’llar bilan boyitish, o‘quvchilar shu vaqtgacha foydalanib kelayotgan so‘zlarning ma’nosini aniq tushunishga erishish, bog‘lanishli nutqda u yoki bu so‘zdan o‘rinli foydalanish malakasini o‘stirish hisoblanadi. Bu vazifalarni muvaffaqiyatli hal qilish uchun so‘z turkumlarini o‘rganish jarayonida sinonim, antonimlar (atamalar berilmaydi) ustida muntazam ish olib boriladi, o‘quvchilar ko‘p ma’noli so‘zlar, ularning o‘z va ko‘chma ma’noda ishlatilishi bilan tanishtiriladi. Bunda ta’limni o‘quvchilarning shaxsiy tajribalari, bevosita ko‘rganlari, radiodan eshitganlari, kitobdan bilib olganlari bilan bog‘lash muhim ahamiyatga ega. O‘quvchilarda kuzatish, muhim narsalarni sezish ko‘nikmalarini shakllanitrish, atrof-muhit haqidagi bilimlarni boyitish bilan bir vaqtda ularning nutqini o‘stirish vazifasini ham amalga oshiriladi. 1-jadval Ot Sifat Son Fe’l 1.Predmet bildiradi. 1.Predmet belgisi bildiradi. 1.Predmetning sano-g‘ini va tartibini bildiradi. 1.Predmet harakatini bildiradi. 2.Kim? yoki nima? so‘rog‘iga javob bo‘ladi. 2. Qanday? qanaqa? so‘rog‘iga javob bo‘ladi. 2. Necha? yoki ne- chanchi? so‘rog‘iga javob bo‘ladi. 2. Nima qildi? Nima qiladi? Nima qila- yapti? Nima qilmoq- chi kabi so‘roqlarga javob bo‘ladi 3. Birlik va ko‘p-likda 3. O‘zgardi 3.Asosan o‘zgarmaydi 3. Bo‘lishli va bo‘lish- siz shaklda qo‘llani-

qo‘llanadi. ladi. 4.Egalik qo‘shim- chalari bilan o‘zgaradi. 4.Gapda ikkinchi darajali bo‘lak vazifa-sida keladi. 4.Gapda ikkinchi darajali bo‘lak vazi-fasida keladi. 4. Shaxs-son qo‘shim- chalari bilan tuslana- di. 5.Kelishiklar bilan turlanadi. 5. Uch zamonni bildiradi. 6.Gapda ega yoki ikkinchi darajali bo‘lak vazifasi keladi. 6.Gapda kesim vazifasida keladi. Otni o‘rganish metodikasi Otni o‘rganishga tayyorlov bosqichi savod o‘rgatish davriga to‘g‘ri keladi. Bu bosqichda o‘quvchilar predmetlarni va ularni nomi bo‘lgan so‘zlarni farqlashga o‘rganadilar. So‘zning lekik ma’nosi (har bir so‘z ma’no bildirishi)ga e’tibori oshiriladi, ma’nolarni hisobga olgan holda so‘zlar (qushlar, meva va sabzavotlar va hokazolarni bildirgan otlar)ni gruppalash ko‘nikmasi shakllantiriladi. So‘zlarni leksik ma’nosi asosida gruppalash mashqlari otlarni taqqoslash, o‘xshash tomonlarini aniqlash, abstraklashtirish ko‘nikmasini o‘stiradi. Shunga qaramay, gramatik tushunchani shaklantirish uchun o‘quvchilar so‘zning aniq ma’nosini bilmaydilar, so‘zning leksik ma’nosini bilish bilan birgalikda uning grammatik belgilarini ham o‘zlashtirish zarur. Keyingi bosqichda otning leksik ma’nolari va grammatik belgilari ustida maxsus ishlanadi. (kim yoki nima so‘rog‘iga javob bo‘lishi, predmet bildirishi tushuntiriladi) O‘quvchilar kim? So‘rog‘iga javob bo‘lgan otlardan farqlashni o‘rganadilar. Bu bosqichda ular so‘zlarni so‘roq berish bilan farqlashni bilib oladilar, bolalarda mavxum grammatik tafakkur o‘sib boradi. Bolalarda ko‘pgina

atoqli otlarni bosh harf bilan yozish ko‘nikmasi shaklanib boradi. 2-sinfda otlarning leksik ma’nosi, atoqli va turdosh otlar haqidagi bilim chuqurlashtiriladi va sistemalashtiriladi bolalar otlarda son bilan tanishtiriladi. “Ot” tushunchasini shakllantirish uchun shu so‘z turkumiga kiradigan otlarni asosiy leksik gruppalarga ajratish, barcha otlarga xos bo‘lgan belgilarni ko‘rsatish, ularning nutqimizdagi rolini ochish muhim ahamiyatga ega. Shu maqsadda mavzuni o‘rganishga bag‘ishlangan birinchi darslardayoq predmetlarni bildiradigan so‘zlar sistemaga solinadi. Shu so‘zlarning hammasi uchun umumiy bo‘lgan belgilar aniqlanadi. Bu so‘zlar predmetlarni bildirib, kim? Yoki nima? So‘rog‘iga javob bo‘ladi. Dasturga ko‘ra, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini sifat va boshqa so‘z turkumlaridan yasalgan mavxum ma’nodagi (yaxshilik, go‘zallik, ishonch, o‘kinch kabi) otlar bilan tanishtirish talab etilmaydi. Ammo matnda uchrasa va o‘quvchilar qiziqib so‘rasalar, otlar bolalar o‘rgangan belgilari asosida nima so‘rog‘iga javob bo‘lishi, predmet nomini bildirishi tushuntiriladi. Otlarning nutqda katta ahamiyatga ega ekanini ko‘rsatish uchun o‘qituvchi o‘qish kitobidan matn shu so‘zlarsiz o‘qishni topshiradi. O‘quvchilar matn otlari tushirib qoldirilib o‘qiganda, matn mazmunini tushunib bo‘lmasligini anglaydilar. Xlosa chiqariladi: ot atrofimizni o‘rab olgan predmetlarning nomi, bu so‘zlarsiz bir-birimizga o‘z fikrimizni tushuntira olmaymiz.

Похожие

Boshlang’ich sinflarda so’zning morfemik tarkibini o’rganish metodikasi

Boshlang‘ich sinflarda sintaksis elementlari ustida ishlash metodikasi

Sifatni o‘rganish metodikasi

Fe’lni o‘rganish metodikasi

Fonetika, grammatika, so‘z yasalishi va orfografiyani o‘rganish metodikasi