Fonetika, grammatika, so‘z yasalishi va orfografiyani o‘rganish metodikasi - Лингвистика - Рефераты

Fonetika, grammatika, so‘z yasalishi va orfografiyani o‘rganish metodikasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

47 KB

Fonetika, grammatika, so‘z yasalishi va orfografiyani o‘rganish metodikasi Reja: 1. O‘quvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantiruvchi omillar. 2. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga tilning rivojlanib borishini o‘rgatish. 3. O‘zbek tilini shrgatishga asos bo‘ladigan materiallarning ahamiyati.

O‘quvchilarga ta’lim tarbiya berish vazifalaridan biri ularda dunyoqarashni shakllantirishdir. Bu vazifani xal qilishda maqsadga muvofiq ishlashning yetakchi sharti. O‘quvchini shaxs sifatida muvaffaqqiyatli kamol toptirishdir. Quyida ko‘rsatilgan omillar tilni o‘rgatish bilan bog‘liq holda o‘quvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish usulini belgilaydi. 1. Tilning ijtimoiy hodisa sifatidagi mohiyati. Uning aloqa vazifasini ifodalashdan iboratdir. Maktabda, shu jumladan boshlang‘ich sinflarda tilning o‘rgatishning yetakchi yo‘nalishi o‘quvchilar tilning aloqa vazifasini bajarishni tushunishlariga erishish hisoblanadi. 2. Til bilan tafakkur o‘zviy bog‘liq bo‘lib, tafakkur so‘z vositasida yuzaga chiqadi. Til tafakkurning maxsuli hisoblanib ongdan tashqarida o‘zicha yashamaydi. 3. Til va tafakkur atrofimizni o‘rab olgan moddiy borliqqa nisbatan ikkilamchidir. 4. Til barcha tomonlari o‘zaro dialektik bog‘lanishda va birlikda bo‘lgan murakkab, ko‘p qirrali hodisa. Aloqa jarayonida tilning barcha tomonlari bir biriga ta’sir etadi, shunday sharoitdagina til o‘zining aloqa funktsiyasini bajarishda ko‘rinadi. Uning jamiyat hayotidagi rolini aniq tushunishga yordam berish uchun: 1. O‘quv jarayonida har bir til birligining nutqimizdagi rolini o‘quvchilar o‘zlashtirishini ta’minlash zarur. O‘quvchilar tilning aloqa funktsiyasini, tilning asosiy birliklar (fonema, morfema, so‘z, so‘z birikmasi) gaplarning vazifasini tushunish jarayonida o‘rganishdir. 2. O‘quvchilarning tilning komunikativ funktsiyasini tushunishlari “Til har bir kishi va umuman jamiyat hayotida qanday rolni bajaradi?” savolga jamoa bo‘lib javob topishda ijodiy ta’sir ko‘rsatadi. Yoshlari oshgan sari odamning odam bo‘lishida tilning rolini tushuna boshlaydilar. 3. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarning tilga ijtimoiy hodisa sifatida qarashini shakllantirishda tilning kelib chiqishini tilda, ya’ni so‘zlarning paydo bo‘lishi haqida ularning saviyasiga mos bo‘lgan sirni yechish ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Tilning rivojlanish haqidagi bilimini boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ot, sifat,

son, fe’l so‘z turkumlari so‘zning tarkibi bo‘lishi katta imkoniyatga ega. Kichik yoshdagi o‘quvchilarning tilning o‘zlashtirish jarayonini tekshirish shuni ko‘rsatganki tilga ilmiy qarash asoslarini shallantirish uning muhim bog‘lanishlarini bilishga yordam beradi. Xususan, o‘quvchilarning so‘zning tovush tomoni bilan leksik ma’nosi, so‘zning grammatik ma’nosi bilan uning ma’lum so‘z turkumiga tegishliligi o‘rtasida bog‘lanish kabilarni bilib olishi shu maqsadga xizmat qiladi. Bu bog‘lanish tilning fonetik, leksik, so‘z yasalishi va grammatik tomonlarining bir-biriga ta’sir qilishini xarakterlaydigan umumiy bog‘lanishlarini xususiy ko‘rinishi hisoblanadi. Bu esa o‘quvchilarning dunyoqarashlarini shakllantirishda katta ahamiyatga ega. Tildan bilim berishda o‘quvchilarning hayotiy tajribalari ga tayanish muhimdir. O‘qituvchi nazariy xarakterdagi umumlashtirish zarur bo‘lgan faktik materiallarni yig‘ish bosqichida ham berilgan bilimlarni amaliyotga tatbiq etish uchun ham bolalarning hayotiy tajribasiga, nutqqa oid amaliyotiga tayanadi. Tilga oid bilimni o‘rganish natijasida o‘quvchilarning nutq faoliyatining sifati o‘zgaradi, ongliligi ortadi. Ona tilini o‘rganish jarayonida ilmiy dunyoqarash asoslarini shakllantirish masalasini hal qilishda maktabda o‘zbek tilini o‘rgatishga asos bo‘ladigan material alohida qimmatga ega. Materialning haqiqiy tomoni uning g‘oyaviy yo‘nalishida va badiiy ifodaliligi o‘quvchilarning fikrlash faoliyatiga, his-tuyg‘ulariga ta’sir etadi. Atrof-muhit haqidagi bilimlarni kengaytiradi, tilga va uni yaratgan halqqa qiziqishini tarbiyalaydi, ularning shaxsiy sifatlarini belgilaydi. Demak, tilni o‘rganish jarayonida kichik yoshdagi o‘quvchilarni ilmiy dunyoqarash asoslarini shakllantirishga quyidagi omillar o‘qituvchilarning metodologik pozitsiyasi, o‘quvchilar o‘zlashtiradigan til haqidagi bilimlar tizimi, o‘quvchilar o‘rgana oladigan usuli, tilni o‘rganishga asos bo‘ladigan materialning bilim berishdagi g‘oyaviy – siyosiy va badiiy qimmatini hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga o‘zbek tili o‘rgatishning lingvistik asoslari. Boshlang‘ich sinflarda o‘zbek tilini o‘rgatish mazmuniga umumiy tavsif

Reja: 1. Til bo‘limlarining o‘zaro bog‘liqligi. 2. Ona tili dasturining tuzilishi va mazmuni. 3. Ona tilini o‘rganishni o‘ziga xos xususiyatlari. O‘tgan ma’ruzalarda tilning barcha tomonlari o‘zaro bog‘lanishda bo‘lishi, bu esa uning aloqa vositasida namoyon bo‘lishini ko‘rib o‘tdik, nutq gaplardan, gaplar so‘zlardan, so‘zlar esa tovushlardan tashkil topadi. So‘zning tovush qurilishi mazmunsiz o‘zicha yashay olmaydi. Istalgan tovushlar yig‘indisi emas, balki ma’lum ma’no bildiradigan tovushlar yig‘indisiga aloqa maqsadiga xizmat qiladi. So‘zning o‘zigina fikrni ifodalay olmaydi. Aloqa maqsadida xizmat qilish uchun so‘zlar bir-biri bilan grammatik jihatdan o‘zaro bog‘lanishi zarur. Shundagina gap tuziladi, gap orqali fikr ifodalanadi. Demak, tilshunoslik fani bo‘limlari o‘rtasidagi munosabatlar mavjuddir. Fonetika leksikologiya bilan ham grammatika bilan ham bog‘lanadi. Tovushlar, fonemalar, bo‘g‘inlar tilda alohida emas, balki ma’lum leksik ma’no bildiradigan so‘z tarkibida yashaydi. Xuddi shuningdek fonetika sintaksis bilan ham bog‘lanadi, xususan har bir gapda ma’lum ohang bo‘lishida ko‘rinadi. Leksikologiya so‘z yasalishi bilan bog‘lanadi: 1. Tilning lug‘at tarkibi yangi so‘zlar yasalishi hisobiga boyib boradi. 2. Yasalgan so‘zlar yasama negizning moddiy ma’nosiga asoslanadi. Masalan, paxta kor paxta zor Morfologiya leksikologiya va so‘z yasalishi bilan bog‘langan. Morfologiya so‘zining grammatik xususiyatini o‘rganadi. So‘zning grammatik ma’nosi doimo leksik ma’nosi bilan birga namoyon bo‘ladi. Xuddi shuningdek morfologiya va sintaksis ham o‘zaro bog‘lanadi. Bu munosabat biz ilm cho‘qqilarini qunt bilan egallamoqdamiz gapi asosida ko‘rsatib beriladi. Yuqorida aytilganlardan shunday xulosa kelib chiqadi.

1. Tilning barcha tomonlari o‘zaro bog‘liqligini va ularning har biri o‘ziga xos xususiyatlariga ega ekanliklarini hisobga olib, o‘quvchilar tilini ongli o‘zlashtirishlari uchun tilning har bir tomoni xususiyatlari va ular o‘rtasidagi bog‘lanishni o‘zlashtirishlari zarur. 2. Tilning barcha tomonlarining bir-biriga ta’siri uning aloqa vositasi ekanligida namoyon bo‘ladi: so‘zlar to‘g‘ri talaffuz qilinishi yoki yozilishi, barcha tushunarli bo‘lishi, gap grammatik jihatdan to‘g‘ri tuzilishi kerak. Boshlang‘ich sinf ona tili dasturlarida ham yuqoridagi xulosalarga amal qilingan. Dasturning “Tovushlar va harflar” bo‘limi taxlil qilib ko‘rsatiladi. Hozirgi kunda maktabning asosiy vazifasi har tomonlama yetuk insonlarni tarbiyalashdir. Bu vazifani bajarish ona tili predmeti o‘ziga xos o‘rin tutadi. O‘zbek tilini o‘rganish natijasida o‘quvchilarda o‘z fikrini grammatik, to‘g‘ri, uslubiy aniq, mazmuniy intonatsiyaga rioya qilingan holda ifodalay olish va uni imloviy to‘g‘ri yoza olish ko‘nikmalarini shakllantiradi: O‘zbek tilida berilgan bilimlar mazmuni boshlang‘ich sinflar dasturida aks ettirilgan (talabalar dastur mazmunini eslaydilar). Tilni o‘rganish jarayonida boshqa ko‘pgina o‘quv predmetlari uchun bo‘lgan ko‘nikmalarni hosil qilish ustida ham ish olib boriladi. Chunonchi, tahlil, tarkib, umumlashtirish, taqqoslash va boshqalar. O‘zbek tili kursidan hosil qilinadigan maxsus ko‘nikmalar bilan predmetlararo ko‘nikmalar ham bir-biridan ajralmagan holda, o‘quv tarbiyaviy jarayonida shakllantiriladi. Yuqorida boshlang‘ich sinflarda til fanining barcha bo‘limlari o‘zaro bog‘liq holda o‘rganilishi haqida fikr bildirdik. 1-4-sinflarda fonetika, leksika, grammatika va so‘z yasalishi haqida elementlar bilim beriladi. Kursning bunday ko‘rilishi tilning barcha tomonlarini bir biriga o‘zaro ta’sir etadigan bir butun hodisasifatida o‘rganilishini taqazo etadi. Tilni o‘rganishga bunday yondashish ta’lim jarayonini o‘quvchilar nutqini o‘stirish vazifasini hal etilishiga yo‘naltirish imkonini beradi. Fonetika va grafika asoslarini o‘rganish metodikasi Reja:

1. Fonetika bo‘limini o‘rganishning ahamiyati. 2. Tovushlar va harflar, unli va undosh tovushlarning xususiyatlari bilan tanishtirish. 3. Jarangli va jarangsiz undosh tovushlar va ularning yozuvda ifodalanishi. 4. Bo‘g‘in. Urug‘li va uurug‘siz bo‘g‘inlar. Kichik yoshdagi o‘quvchilar og‘zaki va yozma nutqini egallashlarida fonetikadan olgan bilimlarining ahamiyati katta: f)fonetik bilimga asoslangan holda o‘qish va yozishga o‘rgatiladi. b)fonetik bilim so‘zni to‘g‘ri talaffuz qilish asosini tashkil etadi. v) fonetik bilim morfologik va so‘z yasalishiga oid bilimlar bilan birga o‘quvchilarda qator orfografik malakalarni shakllantirish uchun zamin bo‘ladi. g) fonetik bilim gapning ohangiga ko‘ra. d)so‘zning tovush tomonini bilish, uning ma’nosini tushunish va nutqda ongli qo‘llash uchun muhimdir. Dasturga muvofiq boshlang‘ich sinf o‘quvchilar fonetik-grafik ko‘nikmalarini egallaydilar: tovushlar va harflar, unli va undosh tovushlar, jufti bor jarangli va jarangsiz undoshlar, so‘zni bo‘g‘inlarga bo‘lish, urug‘li bo‘g‘innni ajratish ko‘nikmalariga ega bo‘ladilar. Bolalar maktabga kelgunga qadar ham so‘zlani bo‘g‘inlarga bo‘lishni, nutqning tovush qurilishini amaliy o‘zlashtiradilar, ammo ular maxsus o‘qigunlariga qadar so‘zdagi tovushlarni to‘g‘ri va izchil talaffuz qilishni bilmaydilar. Maqsadga erishish uchun izchil ish olib borish lozim bo‘ladi. Tovush murakkab tushuncha bo‘lgani uchun boshlang‘ich sinflarda unga ta’rif berilmaydi, ammo amaliy ishlar olib boriladi. Bunga yetakchi usul so‘zdagi tovushlarning talaffuzi hamda so‘zning leksik ma’nosi so‘zdagi tovushlarning tarkibiga bog‘liqligi ustida kuzatish hisoblanadi. Masalan: aka-uka, kul-gul. So‘zning tovush tarkibi ustida ishlash savod o‘rgatish davridayoq boshlanadi. Ular so‘zni tovush tomonidan tahlil qilishga o‘rganadi. Masalan: kel so‘zida k, e, l; yomg‘ir so‘zida y, o‘, m, g‘, i, r tovushlari borligini aytishlari zarur. Bu esa so‘zdagi harflarni tushurib qoldirmay yozish va to‘g‘ri talaffuz qilishga yordam beradi. So‘zning tovush tarkibi ustida ishlash 2-3-4 sinflarda ham davom ettiriladi.

Tovushlar 2 guruhga bo‘linadi: unli va undosh tovushlar. Uni o‘quvchilarga tushuntirishda quyidagi belgilar hisobga olinadi: 1. Talaffuz qilinishi usuli. 2. Ovoz va shovqinning ishtiroki 3. Bo‘g‘in hosil qilish xususiyati. Bu belgilarni o‘quvchilar yodlashiga yo‘l qo‘yilmaydi. U belgilar kuzatish usuli bilan o‘rgatib boriladi. O‘zbek yozuvi tovush yozuvi hisoblanadi, tovush yozuvida harf bilan ifodalanadi. 1-sinf o‘quvchilari quyidagilarni bilishlari lozim. 1. Tovushlarni talaffuz qilamiz va eshitamiz. 2. Harflarni ko‘ramiz va yozamiz. 3. J harfi 2 tovushni ifodalaydi. 1-sinfda jarangli va jarangsiz undosh tovushlar o‘rganilganda kuzatish metodidan foydalaniladi. Kuzatishda o‘quvchilar faol qatnashishi lozim. Buning uchun faqat bir undosh tovush bilan farqlanadigan faqir-paqir, dil-til kabi so‘zlar taqqoslanib, b-p, d-t undoshlarining farqi amaliy tushuntiriladi. Xuddi shu metodda jufti yo‘q jarangli va jarangsiz tovushlar qiyoslanib, tayyorlangan ko‘rgazma o‘quvchilar diqqatiga havola qilinadi. Jarangli undoshlar: b, v, g, d, z, j, g‘, y, l, m, n, r, ng Jarangsiz undoshlar: p, f, k, s, t, ch, sh, x, ts, q, h Bolalarjufti yo‘q jarngli undoshlar so‘zning oxirida kelganda ham talaffuzi yozilishiga mos kelishini bilib olishlari yetarli. Jufti bor jarangli undoshlar so‘z oxirida kelganda bunday moslik bo‘lmaydi. Demak, o‘quvchilar undosh tovushlarning imlosi yuzasidan quyidagi ko‘nikma va malakalarni hosil qilish kerak. 1. Jufti bor jarangli va jarangsiz undosh tovushlarni ajratish. 2. So‘z ozirida kelgan jufti bor jarangli undosh tovushning jarangsiz jufti eshitilishini, shuning uchun bunday so‘zni tekshirish kerakligini. 3. Undosh tovush unli tovushdan oldin kelganda boshqa tovush bilan almashmasligini.

4. Tekshiruvchi va tekshiriluvchi so‘zdagi undosh harfni taqqoslash (kitobi- kitob). Bo‘g‘inning ta’rifi boshlang‘ich sinflarda berilmaydi. O‘quvchilar savod o‘rgatish davrida so‘zda nechta unli bo‘lsa shuncha bo‘g‘in bo‘lishini bilib oladilar. So‘zlarni bo‘g‘inga to‘g‘ri ajrata oladigan o‘quvchi imlo jihatdan to‘g‘ri yoza oladi. Buning uchun muntazam ish olib borilishi kerak. Mashqlar bajarilish jarayonida: 1. Bir xarfni oldingi satrda qoldirib bo‘lmaydi va keyingi satrga ham o‘tkazilmaydi. harf birikmali so‘zlarni bo‘g‘inga ko‘chirish kabi o‘rinlarga ko‘proq e’tibor berish kerak bo‘ladi. Bunda urug‘ning oxirgi bo‘g‘inga tushishi, qo‘shimcha qo‘shilganda urg‘uning ko‘chishi, ba’zi: so‘zlarda urg‘u oxiri bo‘g‘inda bo‘lmasligi ham mumkinligi aytilib, turli mashqlar yordamida mustahkamlanadi. Urg‘u haqida talabalar bilan suxbat o‘tkaziladi. Grammatika va so‘z yasalishiga oid tushunchalarni shakllantirishning metodik asoslari Reja: 1.Grammatik tushunchalarning mohiyati. Ularni o‘zlashtirishdagi qiyinchiliklar. 2. Tushunchani o‘zlashtirish ustida ishlash jarayoni. Boshlang‘ich sinflarda morfologiyadan “ot”, “sifat”, “son”, “fe’l”, “bog‘lovchi” tushunchalarni, sintaksisda “gap”, “ega”, “kesim”, “ikkinchi darajali bo‘lak” tushunchalarini, so‘z yasalishidan “o‘zak”, “qo‘shimcha”, “o‘zakdosh so‘zlar” kabi tushunchalarni shakllantirish ustida ish olib boriladi. Tushuncha nima? Tushunchani o‘zlashtirish jarayoni qanday kechadi. Tushuncha atrof-muhitdagi hodisalarning muhim belgilari va o‘zaro aloqadorlik aks etgan tafakkur shaklini tasvirlab ko‘rsatadi. Grammatik tushunchalarda ham boshqa tushunchalar kabi hodisalarning

muhim belgilari umumlashtirilgan holda aks ettiriladi. Til hodisalari boshqa hodisalarga nisbatan juda mavxumligi bilan farqlanadi. Grammatik tushunchaning bu xususiyatlari tufayli o‘quvchilarda tushuncha juda ko‘p qiyinchilik bilan shakllanadi. Grammatik tushunchani bilib olish uchun mavxum tafakkur rivojlangan bo‘lishi kerak. Mavxum tafakkur ta’lim jarayonida maxsus mashqlar orqali rivojlantirilib boriladi. O‘qituvchi o‘quvchilarning mavxum tafakkurlarini rivojlantirib boriladi. O‘qituvchi o‘quvchilarning mavxum tafakkurlarini rivojlantirishga e’tibor bermasa, o‘quvchilar so‘zlarni taqqoslay olmaydilar Va ularni muhim xususiyatlariga ko‘ra bir guruhga birlashtira olmaydilar. Masalan: yurmoq, ekmoq, chopmoq, uxlamoq, ko‘karmoq, o‘smoq yoki kitob, do‘st, gulchi, qahramonlik, qadam, tinchlik va h. Demak, tushunchani shakllantirish uchun o‘quvchilarda mavxumlashtirish ko‘nikmasini o‘stirish, ular diqqatini so‘zning aniq leksik ma’nosidan grammatik ma’nosiga qaratish va shu guruhdagi so‘zlarga oid umumiy grammatik belgilarni hisobga olgan holda bularni bir guruhga birlashtirishni talab etadi. Grammatik tushunchani o‘zlashtirish uzoq davom etadigan jarayondir. Bu jarayon shartli ravishda 4 bosqichga bo‘linadi; 1-bosqich – tushunchaning muhim belgilarini ajratish maqsadida til materialini taxlil qilish. Bu bosqichda ma’lum so‘z va gaplarning leksik ma’nosidan kelib chiqib, mavxumlashtirish amalga oshiriladi va til hodisasi uchun xos bo‘lganlari ajratiladi. 2- bosqich – tushunchaning belgilarini umumlashtirish, ular orasidagi bog‘lanishlarni aniqlash, atama berish. 3-bosqich – tushuncha ta’rifini ifodalashni tushunish, belgilar mohiyatini va ular orasidagi bog‘lanishni aniqlash. 4-bosqich – yangi til materiali asosida o‘rganilayotgan tushunchani aniqlashtirish, bilim tajribaga tatbiq etiladigan mashqlar ishlash. Ko‘rsatilgan bosqichlarni “Fe’l” grammatik tushunchasini shakllantirish jarayonini misolda ko‘rsatib beriladi. Grammatik tushunchalarni o‘quvchilar ongli o‘zlashtirishlari uchun

o‘qituvchi quyidagilarga alohida e’tibor berishi zarur; 1. O‘quvchilar faqat darslikdagi misoldan foydalanmay, o‘zlari mustaqil yoki o‘qish kitobidagi matnlardan topa olsinlar. 2. Qoida aytilgach, o‘quvchidan shu qoidaga mos so‘z yoki so‘z birikmasini qidirib topish yoki o‘ylab topgan misoli orqali qoidani isbotlash talab qilishi. 3. Tushunchaning o‘ziga xos belgilarini qoidani qismlarga bo‘lgan holda sanab berishini so‘rash. Tushunchaning samarali o‘zlashishini ta’minlaydigan metodik shartlar Reja: 1. O‘quvchilar aqliy faoliyatining faolligi. 2. O‘quvchilarda so‘z va gapga lingvistik munosabatni o‘stirish ustidagi ishlar. 3. Yangi tushunchani ilgari o‘rganilgan tushunchalar tizimiga kiritish. 4. Ayrim til kategoriyalari bog‘lanishining mohiyati yangitil kategoriyasini o‘rgatish jarayonida ochiladi. 5. Tushunchani ko‘rgazmali o‘rganish. Bilimni o‘zlashtirishning natijasi ma’lum darajada o‘qitish metodlariga bog‘liqdir. Grammatik tushunchani shakllantirishda izlash metodidan foydalanish samarali hisoblanadi. Talabalardan muammoli vaziyat, uning ahamiyati haqida “Pedagogika”dan o‘rganilganlari so‘rab, esga olinadi. 3-sinfda “So‘z yasovchi qo‘shimchalar” mavzusini o‘rganish namunasi bayon qilinadi. Gul gulchi Traktor traktorchi Paxta paxtazor Topshiriq 1. So‘zlarni diqqat bilan o‘qing, ma’nolaridagi farqni o‘ylab ko‘ring. 2. Shu so‘zlarning ma’nosini farqlashga xizmat qilayotgan qismni o‘ylab toping.

Savol javobdan so‘ng o‘quvchilar o‘z xulosalarini aytadilar. O‘qituvchi ularning javoblarini yakunlaydi. Bu metoddan orfografik qoidalar o‘rganilganda ham foydalanish mumkin. Demak, darsda til faktlarini kuzatish metodidan foydalanilganda, muammoli vaziyat yaratiladi, o‘quvchilar til hodisalarini taxlil qilish, taqqoslash kabi aqliy faoliyatlarini bajaradilar. O‘quvchilarda so‘z va gapga lingvistik munosabat nazariy bilimlarni o‘zlashtirish, mavxum tafakkurni o‘stirish jarayonida shakllantiriladi, tilning semantik va grammatik tomonining bir-biriga ta’sirini anglashni bildiradi. O‘quvchilar tilni ularda til birikmalarini ya’ni, so‘z morfema, so‘z birikmasi, gapga lingvistik munosabatini parallel shakllantirish bilan birga ongli o‘zlashtiradilar. So‘zga lingvistik munosabat so‘zni tovush tahlil qilib uning tovush va grafik tomonini o‘rtasidagi bog‘lanishni aniqlash, so‘zni morfemik tahlil qilish va so‘zga lekisk ma’no berishda morfemaning tahlil qilish va so‘zga leksik ma’no berishda morfemaning rolini tushunish, so‘zni garmmatik taxlil qilish va muayyan so‘z turkumiga oid ekani bilan uning grammatik belgilari o‘zaro bog‘liqligini tushunish ko‘nikmasining shakllanishiga qarab o‘sib boradi. Lingvistik munosabat o‘quvchilarda asta-sekin shakllantirib boriladi, ularda bilish, tushunib olish saviyasiga ham har xil bo‘ladi. Masalan, so‘z birikmasida so‘zlarning o‘zaro munosabati. Tushunchani o‘zlashtirish bilimni nutq tajribasiga tatbiq etishning muhim sharti hisoblanadi. Tushunchalar orasidagi bog‘lanishni vujudga keltirish, amalga oshirish o‘quvchilar o‘zbek tilidan egallaydigan bilimlar tizimiga hamda tildan ongli foydalanishga poydevor bo‘ladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari o‘zlashtiradigan asosiy bog‘lanish yo‘llaridan birini ko‘rib chiqamiz. Kim? Nima? So‘rog‘iga javob bo‘ladi, predmetni bildiradi – birlik va ko‘plikni bildiradi – egalik bilan o‘zgaradi – kelishiklar bilan turlanadi. Maktab dasturi lingvistik materialni o‘rganishda yangi o‘rganilgan

materialning ilgarigi o‘rganilganlar bilan bog‘lanishni ko‘zda tutadi. Bu o‘rinda talabalardan misollar keltirish so‘raladi. Ayrim til kategoriyalari bog‘lanishning mohiyati yangi til kategoriyasini o‘rganish jarayonida ochiladi. Masalan, so‘zning ma’noli qismlarini o‘rganish jarayonida bir yo‘la muhokama qilinadi, chunki morfemaning ahamiyatini boshqacha yo‘l bilan tushuntirib bo‘lmaydi. Masalan, ishchi-ishla, ishchan. Bilish komponentlari o‘rtasidagi bog‘lanishni aniqlash bilimni tajribaga, o‘quvchilarning yozma va og‘zaki nutqiga tatbiq etish imkoniyatini beradi. Ta’lim jarayonida ko‘rgazmaning qanday ahamiyati bor? 2. Ko‘rgazmalar tayyorlashda nimalar hisobga olinadi? Savollarga talabalardan olingan javoblar xulosalanadi. Tushunchani shakllantirish jarayonida ham ko‘rgazmalardan foydalaniladi. Bunda jadval, sxema, biror predmet va uning rasmi hamda muayyan til materialining o‘zidan foydalaniladi. O‘zakdosh so‘zlarni o‘rganishda qo‘llanadigan ko‘rgazma namoyish qilinadi. Ko‘rgazma turlaridan maqsadga muvofiq foydalanish kerak.

Похожие

So‘z yasalishi

So‘z yasalishi

Fonetika o’qitish metodikasi

Sifatni o‘rganish metodikasi

Fe’lni o‘rganish metodikasi