O’qituvchi ish faoliyatida fikrni ifodalash usullari - Лингвистика - Рефераты

O’qituvchi ish faoliyatida fikrni ifodalash usullari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

51.5 KB

O’qituvchi ish faoliyatida fikrni ifodalash usullari R e j a: 1. Til, nutq, matn haqida tushuncha. 2. Tasvir, og’zaki bayon etish . 3. Fikrni og’zaki bayon etish usullari. 4. Fikrni yozma bayon etish yo’llari.

O’qituvchi o’z ish faoliyatida fikrni ifodalashning xilma-xil shakllari va janrlaridan foydalanadi. Ularning har biri til materiallari asosida yuzaga keladi. Nutq va til alohida hodisalar bo’lsa ham, ularni bir-biridan ajratib qarab bo’lmaydi. Til- ma`lum kishilar jamoasi a`zolarining muloqoti uchun muhim va asosiy vosita hisoblangan o’ziga xos belgilar sistemalaridan biri bo’lib, jamiyatda tafakkurning rivojlanishi uchun, madaniy tarixiy an`analarni avloddan-avlodga yetkazish uchun xizmat qiladi. Nutq- ifodalangan ma`lumot talabiga mos holda til qoidalari asosida tuzilgan til belgilarining tartibidir. Til nutqqa aylangach, moddiy ahamiyat kasb etadi. Nutq - nutq (a`zolari) organlari harakatining natijasi sifatida paydo bo’ladi. Nutq a`zolarining harakati nutq faoliyati hisoblanadi. Nutq faoliyati deganda inson organizmining nutq tuzish uchun zarur hisoblangan ruhiy- fiziologik ishining yig’indisi tushuniladi. Aniq aytilgan (yoki yozilgan) bir gap yoki o’zaro mantiqiy boglangan gaplar yig’indisi nutqiy asar deyiladi: “Nutqiy asar” tushunchasi og’zaki yoki yozma nutqning har qanday parchasini ham, xalq og’zaki ijodi asarlari va badiiy yozma adabiyotning tugallangan asarlarini ham o’z ichiga qamraydi. Har qanday nutqiy asar matn sifatida yuzaga chiqadi. Matn deb u yoki bu holda tugallangan mazmun (ma`no) va nutqning birligini o’zida shakllantirgan hamda ifodalagan og’zaki yoki yozma asarga aytiladi. Matnning belgilari quyidagilar: 1. Matn gap yoki gaplardan tashkil topadi. 2. Matndagi gaplar o’zaro ichki (mantiqiy) va tashqi (grammatik) bog’liqlikda bo’ladi. 3. Matnda u yoki bu hodisa-voqea haqidagi mazmun bo’ladi. (Misollar keltiriladi.)

So’zlovchi matn mazmunini turli usullarda yuzaga chiqarishi mumkin. Bunda uch janr-tasvir, hikoya qilish, mulohaza alohida ajralib turadi. Tasvir - nutqda ifodalangan narsa yoki hodisani maxsus til vositalari orqali harakatlash, uning xususiyatlarini, sifatlarini ko’rsatish usuli tasvir deyiladi. Tasvir fikr yuritiladigan shaxs, narsa yoki voqea-hodisani tinglovchi tasavvurida yorqin shakllantirish uchun ishlatiladi. (Misollar beriladi.) Hikoya qilish. Bo’lib o’tgan va yuz beradigan voqea-hodisalarni batafsil so’zlash hikoya qilish hisoblanadi. Kichik hajmdagi nasriy asarlar, katta asarlarning ayrim parchalari darsda hikoya qilib beriladi. Hikoya qilishda voqealar batafsil yoki ma`lum qisqartishlar bilan bayon etilishi mumkin. Bunda har bir narsa va hodisa o’z nomi, sifatlari bilan bayon etiladi. Mulohaza. Ko’zatilgan, eshitilgan yoki o’qilgan narsalar ustida fikrlash, uning turli tomonlarini ko’z oldiga keltirish mulohaza hisoblanadi. Kishi mulohaza orqali yuz bergan bergan voqealar haqidagi haqiqatni topa oladi. Buning uchun mulohaza tugri, ilmiy asosda bo’lishi lozim.“ Narsalarning haqiqatini bilish faqat farosat yo’li bilan amalga oshadi” (Ibn Sino). Yuqoridagilarning barchasi o’qituvchi ish faoliyatiga bog’lanadi. Fikrni og’zaki bayon etganda o’qituvchi suhbat, muhokama, munozara usullaridan foydalanadi. Suhbat. Ma`lum bir mavzu yuzasidan dialog tarzida ikki yoki bir necha kishi o’rtasida bo’lib o’tgan nutqiy muloqot suhbat deyiladi. Suhbatning xususiyati shuki, suhbatdoshlar bir-birlariga savol beradilar va savollarga javob qaytaradilar. Bu suhbat ma`ruzadan farq qiladi. Ma`ruza monologik nutqdir. Muhokama. - Ma`lum bir masala yuzasidan ko’pchilikni fikrini to’plashni, ma`lum to’xtamlarga kelishni anglatadi. Munozara. - Biror masala yuzasidan taraflarning baxsini, tortishuvini anglatadi. Baxs jarayonida har bir ishtirokchi o’zining haq ekanligini isbotlashga intiladi.

Notiqona so’zlash. Aytilayotgan fikrning tinglovchiga etib borishi va uning xulqiga ta`sir etishi notiqning so’zlash mahoratiga bog’liqdir. Notiqona nutqni maqsadi va xususiyatlariga ko’ra tashvikiy, tanqidiy, tabrik nutqlariga ajratish mumkin. Tashvikiy nutq deb muallif ko’zda tutgan biron voqea-hodisani bajarishga tiinglovchilarni da`vat etuvchi, undovchi nutqqa aytiladi. Tashvikiy nutqda xalq xayotidan, tarixidan, odat, udumlardan va barcha vositalardan foydalanish yaxshi natija beradi. Tanqidiy nutq yuz bergan hodisalar, shaxslarning xatti-harakatlariga e`tirozli munosabatda bo’luvchi nutq tanqidiy nutq deyiladi. Tabrik nutqi to’ylarda, tantanalarda, yubileylarda, tug’ilgan kunlarda so’zlanadigan nutq tabrik nutqidir. Tabrik nutqi shaxs va hodisalarning yaxshi xususiyatlarini ko’rsatishga, ularni maktashga qaratilgan bo’ladi. Fikrni yozma bayon etish. Bayon berilgan matn mazmunini o’z so’zlari bilan qayta yozishdir. Bayonda berilgan matn asosida yangi matn yaratiladi. Saylanma bayon. Berilgan matndan ma`lum mavzuga mos saylab foydalanib yozilgan bayon saylanma bayon deyiladi. Tuliq bayon etilganda, uning kerakli joylari haqida gapiriladi, holos . Konspekt bayonning ko’rinishlaridan biridir. Konspekt 3 xil bo’ladi: tuliq, qisqa, tezisli. To’liq konspektda matnning mazmuni muallif fikrlariga ba`zi bir izohlovchi gaplar kiritilishi orqali keng bayon qilib beriladi. Qisqa konspektda matndagi eng muhim deb hisoblangan fikrlar bayon etiladi. Tezisli konspekt manbaning asosiy qoidalarini, eng muhim fikrlarini ajratib olishdir. Siqiq xulosa ma`ruza yoki boshqa asarlarda keng va atroflicha dalillar bilan bayon etilgan fikrlarning 3-4 gapli yakunidir. Annotatsiya. Badiiy, ilmiy, metodik asarlarning muallifi, mavzusi, manbasi, unda ko’tarilgan asosiy masalani ko’rsatishga qaratilgan qisqa xabardir.

Otziv (fikr) saylanma bayonning yana bir turi otzivdir. U badiiy, ilmiy, metodik va boshqa asarlarga berilgan bahodir. Referat. Biror ilmiy, metodik, pedagogik mavzudagi asarning qisqacha mazmuni haqidagi bayon referat hisoblanadi. Sharh (obzor) referat ilmiy va boshqa asarlarga sharh berish, ya`ni uning umumiy xususiyatlarini qisqacha bayon qilib berishni ko’zda tutadi. Biografiya va avtobiografiya. Kishilarning hayoti va faoliyati haqida ma`lumot beruvchi bayon biografiya deyiladi. Tavsifnoma kishilarning ijtimoiy faoliyati, jamiyatda tutgan o’rni haqidagi muhokama tarzida aytilgan yoki yozilgan bayon tavsifnoma deyiladi. Intervyu . Matbuotda e`lon qilish, radio eshittirish yoki televideniyeda foydalanish uchun muxbirlarni biror kishi bilan o’tkazgan suhbati, shu suhbatning matbuotda e`lon qilingan matni intervyu deb ataladi. Ma`ruza. “Ma`ruza” so’zi odatda, ikki ma`noda ishlatiladi: 1. Rahbar yoki boshlikka og’zaki yoxud yozma berilgan axborot. 2. Biror mavzu yuzasidan jamoatchilik oldida berilgan axborot. Leksiya. Oliy o’quv yurtlarida, omma oldida biror mavzu yuzasidan bayon tarzda o’tkaziladigan dars yohud mashg’ulotdir. Shu mashg’ulotda tinglangan nutq ham leksiya deb yuritiladi. Leksiya ikki xil: 1. Monolog leksiya. 2. Dialog leksiya. Monolog leksiyada notiq ma`lum mavzu bo’yicha o’zi bilgan narsalar haqida so’zlaydi. Dialog leksiya tinglovchilarning faol ishtirokida o’tadi. Hisobot. Xizmatga doir ma`lumot va mulohazalardan iborat hujjat bo’lib, unda biror yumush, biror soha bo’yicha qilingan ishlar haqida xabar beriladi. Maktub. Bir kishining boshqa bir kishiga ma`lum qilgan o’z axvoli, ichki kechinmalari yoki yuz bergan voqea-hodisalar haqidagi xabaridir.

Kundalik. Kishilar shu kungi hayotini, yuz bergan voqea-hodisalarni keyin eslash maqsadida xotira yozib boradilar.

Adabiyotlar: 1. Karimov I .A . Barkamol avlod orzusi. “O’zbekis ton ” T., 1997 2. T.Qudratov. Nutq madaniyati asoslari. Toshkent, “O`qituvchi” 1993. 3. E.Qilichev, B.E.Qilichev. Nutq madaniyati va uslubiyat asoslari. Buxoro, 2002. 4. N.Jo’maxo’ja.Istiqlol va ona tilimiz. T., “Ma’naviyat” 1998. 5. R.Qo`ng’irov, E.Begmatov, Yo.Tojiyev. “Nutq madaniyati va uslubiyat asoslari ” T., 1992. 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Grammatik ma’no ifodalash usullari. Grammatik shakl turlari

Grammatik ma`no ifodalash usullari. Grammatik shakl turlari

Fikrni og`zaki bayon qilish

O’qituvchi nutqi va uning asosiy xususiyatlari

Rasmiy ish yuritish uslubi