Nemis rasmiy til janrlar boyligi va ularning xususiyatlari - Лингвистика - Рефераты

Nemis rasmiy til janrlar boyligi va ularning xususiyatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

122 KB

Nemis rasmiy til janrlar boyligi va ularning xususiyatlari Reja: I Kirish II Asosiy qism I Bob I.1. Stilistika fani, uning maqsad va vazifalari. Stil tushunchasi. I.2. Rasmiy til xususiyatlari va unga tegishli bo’lgan tekstlar turi. II Bob II.1. Qonunlarda rasmiy tilning ifodalanishi. II.2. Protokollar va ularning stilistik xususiyatlari. III Xulosa. IV Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 1

Kirish Yosh avlod har bir xalqning tayanchi, kelajagi poydevoridir. Ular millatning ertasi , g ’ alabalarning shonli va shavkatli mualliflari ham hisoblanishadi . Ze ’ ro xalq orzusi , kelajagi ularda akslanadi . Prezidentimiz I . A . Karimov ta ’ kidlaganlaridek ,— “ Xalqimizning ertangi kuni , Vatanimiz kelajagi , mamlakatimizning jahon hamjamiyatidagi obro ’- etibori avvalambor , farzandlarimizning unib - o ’ sib , qanday inson bo ’ lib hayotga kirib borishiga bog ’ liqdir . Biz bunday o ’ tkir haqiqatni hech qachon unutmasligimiz kerak . Farzandlarimiz bizdan ko ’ ra kuchli , bilimli , dono va albatta baxtli bo ’ lmoqlari shart ” 1 Darhaqiqat, ona vatanimizning kelajagi bizning qo’limizda ekanligini hech qachon unutmasligimiz kerak hamda Mustaqillik qadriga yetgan holda yurtimiz rivojiga hissa qo’shish bizning burchimizdir. Mustaqillik sharofati bilan ko’pgina sohalarda jumladan ilm- fan sohasida ham ijobiy o’zgarishlar sodir bo’ldi. Bugungi kunda O’zbekistonda ta’lim sohasida qilinayotgan ishlar yosh avlod uchun ko’pgina imkoniyatlar eshigini ochib bermoqda. Yurtimiz yoshlari ilmiy sohada o’zlari xohlagan cho’qqilarni zabt etishlari uchun albatta Respublikamiz hukumati tomonidan qo’llab-quvvatlanib kelishi bejiz emas. Chunki boshqa bir qator yo’nalishlar tizimida aynan ilm-fan sohasining ham o’ziga yarasha o’rni hamda ahamiyati mavjuddir. Bu orqali yurtimiz rivojlanadi va dunyo miqyosidagi obro’siga yanada yuksalish qo’shila boradi. Chet tillarini o’rganish va o’rgatishga bo’lgan talab ham kundan-kunga ortib, samarali ishlar qilinmoqda. Jumladan, tarjima sohasida, chet tillarining o’qitish yangi texnologiyalari ishlab chiqilmoqda. Davlat talabiga javob beradigan darsliklar, o’quv uslubiy qo’llanmalar chop etilayotganligi, 1 Karimov.I.A Yuksak Ma’naviyat yengilmas kuch ,Toshkent :Ma’naviyat,2008.146-b. 2

ularning barcha o’quv yurtlarida joriy qilinayotganligi, boshlang’ich, o’rta- maxsus hamda oliy o’quv muassasalaridagi yoshlar tomonidan iliq kutib olinayotganligini alohida ta’kidlab o’tish zarur. Keyingi yillarda chet tilini ona tili bilan qiyoslab o’rganish ijobiy samara bermoqda va qardosh bo’lmagan turli til tipidagi tillarni qiyoslab o’rganishga bo’lgan qiziqish kundan-kunga ortib bormoqda. Shu jumladan nemis, ingliz, rus, fransuz hamda boshqa jahon tillari o’zbek tili bilan qiyoslangan holda o’rganilyapti. Ayniqsa, tillarning stilistik, leksik, grammatik, frazeologik qatlamlarini o’rganish bugungi kun tilshunosligining asosiy vazifalaridan bo’lib turibdi. Xususan stilistika sohasida olib borilayotgan ishlar alohida tahsinga sazovordir. Chunki tillarning stilistik jihatlarini tahlil etish dolzarb hamda qiziqarli yo’nalishlardan sanaladi. Stillarning o’ziga xos bo’lgan ko’rinishlarini tadqiq etish, ulardagi elementlarning funksiyalarini o’rganish va stilistikaning boshqa tomonlarini ko’rib chiqish albatta har bir ilmiy tadqiqotchiga mas’uliyatli vazifa yuklaydi. Bizning mazkur ilmiy ishimiz ham aynan mana shu stilistika fani, uning mohiyati, vazifalari, maqsad hamda o’ziga xos bo’lgan stillarini, aniqroq qilib aytadigan bo’lsak, rasmiy til janrlari va ularning alohida jihatlarini o’rganib, tahlil etib chiqishga bag’ishlangan. Ushbu ilmiy ish kirish, asosiy qism, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Kirish qismida ilmiy ishga umumiy tavsif beriladi. Mavzuning dolzarbligi, maqsad, vazifalari aynan kirish qismida ochib beriladi. Asosiy qismda Stilistika fani, uning mazmuni, janrlar, ularning xususiyatlariga alohida to’xtalib o’tiladi. Funksional stil tushunchasi, uning 3

mohiyatini ochib berish hamda ularning amaliy tahlili ilmiy ishda keng o’rin egallaydi. Xulosa qismida butun kurs ishiga umumiy xarakteristika berib o’tiladi. Mazkur ilmiy ishning dolzarbligi shundan iboratki, ilm-fan sohalaridan biri bo’lmish stilistika fani, uning o’ziga xos jihatlari hozirgi kunga qadar nemis va o’zbek tillari asosida to’liq o’rganilmaganligidadir. Ilmiy ishning maqsadi nemis rasmiy til janrlari va ularning ifodalanish imkoniyatlarini ko’rib chiqish. Mazkur ishning vazifalari sirasiga quyidagilarni kiritib o’tish mumkin:  Stilistika fanining mazmunini tushuntirish;  Uning maqsad va vazifalariga to’xtalib o’tish;  Stil, uslub tushunchalarining mohiyatini ochib berish;  Nemis tilidagi funksional stil atamasiga izoh berish;  Uning turlarini keltirib o’tish;  Nemis rasmiy tili haqida ma’lumot berish;  Nemis rasmiy til janrlarining xususiyatlarini tahlil etish va b. Ushbu tadqiqotning ilmiy yangiligi Ishning obyekti sifatida nemis tilidagi stilistik vositalar, stilistik janrlar xizmat qildi. Tahlil manbayi etib nemis tilidagi turli rasmiy hujjatlar, ilmiy adabiyotlar tanlab olindi hamda ilmiy tadqiqotning mazmunini ochib berishga jalb etildi. 4

Mazkur mavzuni yoritib berish maqsadida tasviriy tahlil, qiyosiy metod, qiyosiy-tarixiy va statistik metodlar dan foydalanildi. Bundan tashqari ilmiy ish tahlili davomida nazariy ko’nikmalarni shakllantirish maqsadida turli xil stilistik ilmiy manbalardan, elektron darsliklardan hamda boshqa kitoblardan foydalanildi. II Asosiy qism I Bob I.1. Stilistika fani, uning maqsad va vazifalari. Stil tushunchasi. 5

Dunyodagi har bir til o’zining stilistik qatlamiga ega sanaladi. Ushbu stilistik qatlam tilshunoslikning stiklistika fani tomonidan o’rganiladi va tadqiq etiladi. So’nggi yillarda stilistika sohasida sezilarli natijalarga erishildi. Bir qancha o’quv qo’llanmalari, monografiyalar, dissertatsiyalar, shuningdek boshqa ilmiy asarlarda mazkur soha prinsiplari ishlab chiqildi. Va ko’plab fan yo’nalishlari bilan bog’liqlikda o’rganildi. Shu o’rinda stilistika tushunchasining ta’rifiga to’xtalib o’tishni joiz topdik. Stilistika filologik fanlardan biri hisoblanib, lingvistik yo’nalish sanaladi. U aniq bir tadqiqot sohasi bo’lib, uning muayyan vazifalarini bajaradi. Stilistika bir til doirasidagi stillar haqidagi hamda ularni tadqiq etuvchi fandir. Birinchi navbatda mazkur fan tilning funksional qo’llanish usullarini qamrab oladi, ya’ni unda jamiyatda mavjud bo’lgan katta va kichik muloqot sohalarining murakkab ifodalanish formalarini tahlil etadi. O’zbekiston Milliy ensiklopediyasida keltirilishicha, “uslubshunoslik tilshunoslikning til uslublarini tadqiq etuvchi, tilning leksik-frazeologik, fonetik, morfologik, so’z yasalishi va sintaktik sathlarda sinxroniya va diaxroniya nuqtai nazaridan funktsional qatlamlanishining mohiyati va o’ziga xosliklarini o’rganuvchi, adabiy tilni turli lisoniy vositalar vaziyatlarda, yozma adabiyotning xilma-xil tur va janrlarida, ijtimoiy hayotning turli sohalarida qo’llash me’yorlari va uslublarini tavsiflovchi tarmog’i. Stilistikada parallel sinonimik til ifodalaridagi ma’noviy va ekspressiv nozikliklar, lisoniy birliklarning o’zaro munosabatdosh variantlari o’rganiladi. Bunday variantlarda ular orasidan muayyan nutqiy vaziyat uchun zarur bo’lganini tanlab olish imkoniyati mavjud bo’ladi.” 2 Zamonaviy stilistika turli yo’nalishlarda turlicha tushuniladi, uning o’rganish mavzusi bo’lmish uslub serqirra hodisa hisoblanadi. Stilistika til me’yorlari bilan uzviy bog’liqdir. Mazkur soha o’z ichiga funksional, lisoniy birliklar, matn, badiiy adabiyot, 2 O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi, Toshkent, Davlat ilmiy nashriyoti, 2002, 8-tom. 67-b. 6

amaliy, qiyosiy, tarixiy stilistika kabi turlarni qamrab oladi. Stil bu hamsuhbatiga nisbatan aniq fikrlar, his-tuyg’ular, irodasini ko’rsatib berish usulidir. E.Riezel va E.Shendelslar stil tushunchasi deganda, quyidagicha ta’rifni keltirib o’tishgan: „Stil vazifasiga ko’ra belgilab berilgan, jamiyatning yozma va og’zaki munosabatidagi til potensialining tashqi va ichki momentlarini talab etuvchi ifodalanishi hisoblanadi.“ 3 Stilistika fanining predmeti milliy tildagi barcha stillarni tadqiq etishdir. „Ushbu fanning predmeti to’rtta katta tadqiqot sohasini o’z ichiga oladi: 1. Tildagi ifoda vositalarining qo’llanilishi haqidagi soha. Bu o’rinda og’zaki va yozma muloqot uchun xizmat qiluvchi barcha ifodaviy vositalarning tahlili va ularni til sistemasining qismlari sifatida tushuntirishni keltirib o’tish mumkin. 2. Stilning tarixi. Bu jarayonga alohida stil turlarning tarixiy rivojlanishidagi tadqiqi kiradi. Asosiy tomoni funksional stillarning hozirgi vaqtidagi holatini tasvirlab berilishidir. 3. Individual stillar haqidagi ta’limot. Mazkur yo’nalishda alohida ahamiyatga ega bo’lgan olimlar, publitsistlar, notiqlar va boshqa mashhur shaxslarning o’ziga xos stillari o’rganiladi. 4. Badiiy adabiyotdagi nutqiy individual uslublar haqidagi fan. Bu stilistikaning muhim tarmog’i hisoblanib, u adabiyotshunoslik yordamida chegarani belgilab beradi.“ 4 Stilistika fanining vazifasi bir funksional stil doirasida ma’no va ifodalanish shakli orasidagi almashinib turuvchi aloqalarni ko’rib chiqish hisoblanadi. Bundan tashqari mazmun hamda shakl birligini isbotlab berish, muayyan nutq sharoitida leksik, grammatik, fonetik hodisalarning tasviriy 3 E.Riesel., E.Schendels. Deutsche Stilistik. Moskau, Verlag Hochschule, 1975. 5-b. 4 Burkova T.A. Stilistik der deutschen Sprache. UFA, 2012. 2-b. 7

ahamiyatini tahlil qilish ishlari ham stilistikaning vazifalari sirasiga kiradi. Shu tariqa yangi lingvostilistik tarmoqlar hosil bo’lmoqda. Bular jumlasiga stilistik leksikologiya, frazeologiya, morfologiya, sintaksis, so’z yasalishi va fonetikani kiritib o’tish mumkin. Har qanday hodisa, jarayon borki, ularning o’z rivojlanish tarixi, o’tmishi mavjud. Shu jumladan stilistika fani ham bir necha yillik tarixiy shakllanishga egadir. „Uslubshunoslikning fan sifatida shakllanishi, rivojlanishi va o’rganilishi G’arbda antik davrlarga, Sharqda esa o’rta asrlarga to’g’ri keladi. Stilistika Sharq xalqlarida, jumladan O’zbekistonda, garchi hozirgiday alohida soha sifatida bo’lmasa ham, lekin tilshunoslik, adabiyotshunoslik, shuningdek, ilmi insho, voizlik, notiqlik san’ati kabi fanlar tarkibida o’rgatib kelingan. O’tgan asrda O’zbekistonda stilistika, ayniqsa, umumiy-funksional stilistika va badiiy adabiyot stilistikasi mustaqil fan tarmog’i sifatida shakllana va rivojlana boshladi. Bunda Fitrat, Cho’lpon, Oybek kabi yozuvchilarning, M.Qo’shjonov, Q.Samadov, I.Qo’chqortoyev, A. Shomaqsudov singari olimlarning hissalari katta.“ 5 Mazkur olimlarimiz tomonidan olib borilgan ilmiy tadqiqotlar hozirgi kunga qadar o’z ilmiy ahamiyatini yo’qotmagan. G’arb mamlakatlarida ham bir qancha amaliy ishlar olib borilgan va hozirgi kunda ham davom etmoqda. Stilistikaning g’arbiy mamlakatlardagi tarixiy rivojlanishi haqida shuni ta’kidlab o’tish kerakki, avvalambor, o’tmishda insonlar tilga va undagi hodisalarga qiziqa boshlashgan. Tildagi ifodalarning ta’sirchanligini, ularning nutqdagi ahamiyatini o’rganish tobora o’sa bosha boshlagan. Shundan so’ng stilistika fani, uning maqsad hamda vazifalarini belgilab berish va ushbu yo’nalish bilan shug’ullanish ishtiyoqi tug’ildi. Uslubshunoslik bir qadar uzoq tarixga egadir. „Uning ilk ko’rinishlari grek hamda rim antik davrlariga borib taqaladi. „Stylos“, „Stilus“ so’zlari o’sha davrda yog’och yoki metalldan 5 O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi, Toshkent, Davlat ilmiy nashriyoti, 2002, 8-tom. 68-b. 8

tayyorlangan yozuv uchun qo’llaniluvchi vositaga nisbatan ishlatilgan. Keyinchalik esa mazkur so’zlar ko’chma ma’noda ham qo’llanilib, yozma hamda og’zaki nutqning uslubini ifodalash uchun xizmat qilgan. Stilistikaning rivojlanishi haqidagi aniq taassurot B.Sovinskiyga tegishlidir. Stilning shakllanishi o’z navbatida o’rta asrlar davrining yanada rivojlanishiga va mazkur vaqtda odamlarning o’z stillariga egalikka moyilliklari tug’ilishiga sabab bo’ldi. Uslubshunoslik o’quv fani sifatida keng yoyilmagan bo’lsada, ammo XVIII asrga qadar davom etgan ana’naviy ritorika doirasidagi ritorik vositalarning qo’llanilishi borasidagi qoidalar misolida paydo bo’ldi. XVIII asrlar oxiri XIX asrlar boshlarida Germaniyada stilini ilmiy jihatdan o’rganishga kirishildi. Uslubiy vositalar bilan shug’ullangan XVIII asrning eng mashhur olimlardan biri Jon Christof Adelung hisoblanadi. U o’zi yaratgan ikki bandli „Nemis uslubi haqida“ (Über den deutschen Styl) asarida ana’naviy notiqlik bo’yicha ma’lumotlar keltirib o’tadi. U stilistikaning vazifalariga sirasiga fikr ifodalashning g’o’zalligini ta’minlashni ham kiritib o’tadi. XIX asrga kelib esa stilistika va uning takomillashishida Y. Grimm, V. von Humboldt, Karl Ferdinand Becker kabi olimlarning hissalari kattadir.“ 6 Bu jarayon XX asrda ham va hozirgi davrda ham jadal sur’atlar bilan rivojlanib kelmoqda. Stilistika sohasi, uning vazifalari begilab berilgan hamda stilistik vositalar haqidagi ma’lumotlar keltirilgan ilmiy asarlar dunyo yuzini ko’rmoqda. Shu o’rinda uslubshunoslikning asosiy tadqiqot obyekti bo’lgan stil tushunchasiga to’xtalib o’tishni maqsad etib qo’ydik. “Stil so’zining ko’p ma’noliligi ilmiy atamalar hisoblanuvchi til va nutq so’zlaridan alohidalikni talab etadi. Biz til deganda leksik, grammatik, fonetik vositalar tizimini tushunamiz. U jamiyat hayotidagi tushuntirish quroli hisoblanadi, nutq esa ma’lum bir aniq nutq yoki yozuv jarayonida tilga 6 Sovinski B. Stilistik. Stiltheorien und Stilanalysen. Stuttgart, 1991. 55-b. 9

oid bo’lgan belgilarning qo’llanishidir. Nutq konkret bo’lgan vaziyatlarda fikr ifodalash maqsadida hosil bo’ladi. Insonlar tildan muloqot vositasi sifatida foydalanishar ekan, unda albatta o’zlari xohlagan stilda, uslubda fikrlarini bayon etadilar. Aniq nutqdagi gapirish imkoniyatlarini biz stil deb ataymiz. Stil atamasini qisqacha qilib shunday ta’riflasak bo’ladi; stil bu muayyan yozma va og’zaki nutqiy vaziyatda tilning qo’llanilish usuli hamda fikr tasvirining qonuniyligi hisoblanadi.” 7 Stil tushunchasi antik davrlarda vujudga kelgan bo’lib, u bir necha yuz yillik tarixiy jarayonni boshdan kechirgan. “stil” so’zi grekcha stylos (Säule/Pfahl), lotincha stilus, yuqorida aytilganidek, barcha ustunsifat narsa va predmetlar hamda eng muhimi yozish uchun mo’ljallangan cho’p ma’nosini bildirgan. Ko’chma ma’noda esa yozuvning uslubini anglatgan:yozma va og’zaki til ifodasini. Tushunchaning kengayishi:san’at turlarining ifodalanishida( qurilish, musiqa, rassomchilik sanati va boshqalar.) Stil bundan tashqari kundalik hayot uchun ham qo’llanilgan masalan ish, sport, kiyinish stili kabi.” 8 Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda uslubshunoslikda qonuniy ravishda yana ikki stilistik tushuncha kelib chiqishini ta’kidlab o’tish zarurdir. Bular individual va funksional stillardir. Keyingi qismlarda funksional hamda individual stillar haqida so’z boradi. Funksional stil deganda biz tarixiy jihatdan o’zgaruvchan, inson faoliyatining muayyan sohasidagi funksional hamda ekspressiv tarzda shartli bo’lgan nutqning ishlatilish usulini tushunamiz. Bundan tashqari u maqsadga mos qilib tanlangan va qoidalar asosida tartiblangan leksik, grammatik, fonetik vositalar yordamida obyektiv tarzda namoyon bo’ladi. Funksional 7 Riesel E. Stilistik der deutschen Sprache. Москва , Высшая школа . 1962. 11-b. 8 Riesel E., Schendels E. Deutsche Stilistik. Moskau, Verlag Hochschule, 1975. 8-b. 10

stillar vaqt o’tishi bilan o’z qadrini yo’qotinb boradi hamda ularning o’rniga yangilari paydo bo’ladi. Stillar ham ijtimoiy va ilmiy jihatdan o’zgarib turadi. Tildan stilning farqi shundan iboratki, stil qisqa vaqt oralig’ida o’zgarishi butunlay boshqa bir tusga kirishi mumkin. til esa bu jarayonni juda ko’plab yillar davomida boshdan kechiradi. Hosil bo’lish shakliga ko’ra nemis tilida quyidagi funksional stillar ajratiladi. 1. rasmiy til stili(Stil des öffentlichen Verkehrs) 2. ilm-fan sohasi stili. (Stil der Wissenschaft) 3. OAV stili(Stil der Publizistik und Presse) 4. kundalik so’zlashuv stili(Stil des Alltagsverkehrs) 5. badiiy adabiyot stili(Stil der schönen Literatur) 9 Quyida biz ushbu stillardan biri rasmiy til va uning o’ziga xosliklari haqida so’z yuritamiz. Buning uchun albatta mazkur stilga tegishli bo’lgan hujjatlar bilan ham tanishib o’tamiz. I.2. Rasmiy til xususiyatlari va unga tegishli bo’lgan tekstlar turi. Jamiyatda har bir sohaning o’ziga xos bo’lgan tili, uslubi mavjuddir. Ular o’zlarining faoliyatini amalga oshirish maqsadida belgilab berilgan normalar, qonunlar doirasida ish ko’radilar. Bu kabi yo’nalishlar bir qancha uslublarga ega bo’lib, ulardan biri rasmiy til uslubi hisoblanadi. Bizga ma’lumki, rasmiy til jamiyatimizda keng miqyosda qo’llaniluvchi tillardan sanaladi. Rasmiy uslub rasmiy ma’lumotlarni yetkazib berish uchun ishlatiladi. Rasmiy tilining mavjud bo’lish sohasi qonunlar, tashkilotlarning rasmiy hujjatlarida, farmonlarda, shartnomalarda, xalqaro munosabatlarda o’zini namoyon etadi. Ushbu tilning foydalanuvchilari ma’lum bo’lib 9 Riesel E. Stilistik der deutschen Sprache. Москва , Высшая школа . 1962. 13-b. 11

turganidek, hokimiyat xizmatchilari, siyosatchilar va yuristlar hisoblanadi. 10 Bir qancha tadqiqotchilar ilmiy til stili hamda rasmiy til uslubini “Sachprosa” nomi ostida birlashtirishga harakat qilishgan, chunki ularning bir-biriga o’xshash tomonlari ko’pdir. Jamiyat vujudga kelibdiki, rasmiy hujjatlar kishilar hayotining ajralmas qismiga aylanib qolgan. Mazkur stil konservativ stil hisoblanib, u o’ziga tegishli bo’lgan hujjatlarning aniq shaklga ega bo’lishini, qonun-qoidalarga rioya qilgan holda ishlashni talab etadi. 11 Rasmiy til stilining asosiy vazifasi E.Riesel fikriga ko’ra, bir tomondan hokimiyat bilan band bo’lgan kishilar, xizmatchilar o’rtasidagi yozma va og’zaki rasmiy muloqot, ikkinchi tomondan esa, rasmiy tashkilotlar hamda xalq o’rtasidagi muloqot vositasidir. Rasmiy til turli xil dokumentlar, qonuniy hujjatlar, rasmiy yozishmalar, savdo-sotiq shartnomalarini ma’lum qoidalar asosida birlashtiradi. Mazkur uslubdan foydalanuvchilar nutqi aniq fikr-mulohazalarga egalikni talab etadi. Qo’llanmalar, retseptlar, murojaatnomalar ham ushbu tilda yoziladi hamda undagi jihatlardan foydalangan holda o’ziga xosliklarni namoyon etadi. 12 Mazkur stil tarkibiga kiruvchi bir qancha belgilar hamda xususiyatlar mavjud bo ’ lib , bu haqida ko ’ pgina olimlar o ’ zlarining fikrlarini keltirib o ’ tishgan . Ular rasmiy til janrlarini tadqiq etgan holda ushbu uslubning bir muncha belgi va xususiyatlarini ko’rsatib berishgan. Shulardan biri E.Novotny funktional uslub takibiga kiruvchi rasmiy tilining quyidagi jihatlarini sanab o’tgan: a. ilmiy aniqlik; 10 Азначеева Е.Н. Учебное пособие по стилистики немецкого языка. Челябинск, Чел-ГУ, 2005. 8- b . 11 Махова Э.Ф., Неустроева Т.В. Практическая стилистика немецкого языка. Екатеринбург, 2010. 237- b . 12 Riesel E .. Stilistik der deutschen Sprache . Москва, Высшая школа . 1962. 437-b. 12

b. aniq ta’riflar; c. shaxsning noma’lumligi; d. fikrning to’liq va tushunarli ifodalanishi. Rasmiy til uslubi belgilab qo’yilgan formalar hamda tegishli so’zlar bilan boshqa stillardan ajralib turadi. Tilga oid vositalarning qat’iy tarzda qoidalarga bo’ysungan holda qo’llanilishi ham ushbu stilga xosdir. Rasmiy til hujjatlarida quyidagi signal so’zlarni uchratish mumkin: betreff (auch: betreffs oder betr.) yoki aniq predloglar (z.B. infolge) va ravishdoshlar (z.B. hiermit). 13 Bundan tashqari aniqlik, standartlashtirilgan nutq turi, qisqa buyruq mayli, shaklga egalik, funksional jihatdan farqlanuvchi leksika ushbu stilning belgilarini ko’rsatib beradi. Bularga qo’shimcha tarzida berilgan ma’lumotlardagi yoki hujjatlardagi jumlalarning emotsiyaga ega emasligi, arxitektonik vositalarning mavjud bo’lishi, qismlar yoki xatboshilarning raqamlanishini ham keltirib o’tish mumkin. Ilmiy adabiyotlarda bundan tashqari rasmiy tilning yana bir qancha jihatlari ta’kidlab o’tilgan. Masalan, quyidagilarni aytib o’tish mumkin:  Ko’rsatmaviylikning ustunlik qilishi;  Rasmiy, tegishlilik, shaxssizlik, va harakatsiz nutq vaziyati(netral bo’lgan so’z tanlovi, dabdabali uslubdan chekinish, his-tuyg’uga boy bo’lgan so’zlar va iboralarning ishlatilmasligi.);  Fikrning ravshanligi va aniqligi(aniqlovchilardan keng miqyosda foydalanish, gaplarning murakkab sintaktik tuzilishi, aniqlovchili, konditsional, infinitiv konstruksiyalarining ko’p qo’llanilishi, shaklga solingan iboralar va b.); 13 Navotny Y. D. Stilistik der deutschen Sprache. Klaipeda, 2008. 7-b. 13

 Tekst kompozitsiyasidagi ana’naviy formaning nisbiy bog’lanishi;  Grammatik jihatdan tejamkorlikka asoslanish va b. 14 Stilistik elementlariga esa quyidagilarni kiritilgan: 1. Turli xil shablonlar va klishelar: maxsus ifodalar, bular sirasiga terminlar, chet tilidan kirib kelgan so’zlar, rasmiy tilga xos bo’lgan ilmiy atamalar; 2. Turg’un nutqiy formalar: unter Ausnutzung, Heranziehung, zwecks, kraft, infolge, gemäss; 3. Olmoshli ravishdoshlar:hiermit, hierfür; 4. Maxsus fe’llar: erfordern, vornehmen; 5. Mavhum so’zlar: -ung, -heit, keit. 6. Grammatik o’ziga xos qo’llanish: ko’p qismli va uzun oddiy gaplar, passiv zamon formasining keng ishlatilishi, partizip guruhlari, buyruq gaplarning ishlatilishi. 15 Har bir mamlakatda barcha sohalarda bo’lgani kabi ushbu rasmiy til uslubida ham boshqa uslublardan farqlab turuvchi jihatlar mavjud. Masalan, Germaniya rasmiy tilining ayrim xususiyatlari O’zbekistonda muomalada bo’lgan rasmiy tildan farqlanadi. Ularning tuzilishi, so’zlardagi tanlov, murojaat etish uslublarining namoyon bo’lishi albatta har bir xalqning madaniyatiga ham bog’liqdir. 14 Азначеева Е.Н. Учебное пособие по стилистики немецкого языка. Челябинск, Чел-ГУ, 2005. 8-b. 15 Bogatyreva N.A., Nozdrina L.A. Stilistik der deutschen Gegenwartssprache. Moskva, ACADEMIA, 2005. 45- b. 14

Sintaksis ham rasmiy til islubida muhim rol o’ynaydi. Gaplarning tuzilishi, Partizip konstruksiyalarining qo’llanilishi, shaxssiz gaplardan foydalanish uning xususiyatlaridandir. Masalan, quyidagi misolni tahlilini ko’rib o’tamiz: Es wird ersucht, nicht zu rauchen.-Chekmaslik iltimos qilinadi. Rauchen verboten.-Chekilmasin. Folgende Richtlinien sind zu beachten.-Quyidagi ko’rsatmalarga e’tibor berilsin. 16 Nemis rasmiy tili o’zining ichiga bir qancha tur va janrlarni oladi. Manbalarga ko’ra uning namoyon bo’lish sohalariga boshqaruv faoliyati, davlatlar o’rtasidagi aloqalar, yuristprudensiya, savdo-sotiq munosabatlari, iqtisodiy soha, harbiy faoliyat, rasmiy organlar faoliyati, insonlarning shaxsiy hayotlaridagi harakatlari kiritiladi. Ularda mavjud bo’lgan hujjatlar esa o’z ichida bir nechta turlarga bo’linadi. Ular sirasiga hokimiyat qarorlari, mamuriy hujjatlar, qarorlar, protokollar, suhbatlar, diplomatik yozishmalar, kodekslar, qonunlar, savdo-sotiq shartnomalari, ustavlar, buyruqlar, diplomatik muzokaralar protokollari, yozma tushuntirish xatlari, bayonotlar va boshqa rasmiy hujjatlar kiradi. 17 Rasmiy tilda yuritilayotgan har bir hujjat uchun albatta shaxslarning nomlari ham ko’rsatib o’tilishi shart. Bundan tashqari asosan ikkiyoqlama yoki ko’ptomonlama shartnomalarning amalga oshirilish kunlarini aniq ko’rsatib o’tish, shartnoma imzolovchi shaxslarning huquq va burchlarining belgilab qo’yilganligi va boshqa jihatlar mazkur hujjatlarda asosiy qismlardan sanaladi. Quyida biz nemis rasmiy til janrlarining o’ziga xos xususiyatlarini ayrim hujjat namunalari asosida ko’rib o’tamiz. 16 Riesel E. Stilistik der deutschen Sprache. Москва , Высшая школа . 1962. 442-b. 17 www.amtsstil.des.deutschen.de 15

II.1. Qonunlarda rasmiy tilning ifodalanishi. Qonunlar jamiyat siyosiy, ijtimoiy hayotida muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek, rasmiy hujjatlarda stilistik xususiyatlar boshqa funksional stillardan farqli ravishda o’zining ifodasini topadi. Biz bu jihatlarni qonunlar doirasida ko’rib o’tishni ma’qul topdik. Masalan, quyidagi qonunni misol tariqasida tahlil etib ko’ramiz. 1. “Die Jugend entwickelt vielfältige Initiative, um die Aufgaben des Volkswirtschaftsplanes zu lösen, um vor allem den wissenschaftlich- technischen Höchststand in der Produktion und in der Fertigungsweise zu erreichen und mitzustimmen. Diese Initiative ist 16

von allen Staats-und Wirtschaftsorganen und ihren Mitarbeitern zu entwickeln und zu fördern.” Yoshlar xalq xo’jaligini planlashtirish vazifalarini yechish, hamda eng muhimi ishlab chiqarish va mahsulot tayyorlashdagi iqtisodiy va texnik yuqori darajaga erishish, birlashish uchun turli xil tashabbuslarni rivojlantirmoqdalar. Ushbu tashabbus barcha Davlat va jamoat tashkilotlari hamda mas’ul xodimlar tomonidan rivojlantirilsin va nazorat ostiga olinsin. Ushbu misolda biz yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek, fikrning aniqligi, lo’ndaligi, shaxsning noma’lumligi kabi xususiyatlar ko’rinib turibdi. Bundan tashqari gap qurilishi ham stilistik jihatdan o’ziga xosdir. Jumlada Infinitiv guruhlari qo’llanilgan bo’lib, ular gapda buyruq mayli vazifasini bajarib kelgan. Nemis rasmiy tili uchun xos bo’lgan “lösen”, “fördern” fe’llaridan foydalanilgan. 2. Die Leiter der Betriebe und die Vorstände der Genossenschaften sorgen dafür, dass die Jugend in die Planung und Leitung der Volkswirtschaft einbezogen wird und an der Ausarbeitung, Erfüllung und Kontrolle der Betriebspläne teilnimmt. Korxona rahbarlari va sherikchilik idoralari yoshlarning xalq xo’jaligini rejalashtirish hamda boshqarish ishlariga jalb etilishi va korxonalarning qayta ishlab chiqarish, takomillashtirish, nazorat qilish jarayonlarida qatnashishlari uchun qayg’uradilar. Mazkur misolda ham qonun hujjatlaridan biri keltirilgan bo’lib, gap rasmiy tilga xos uzun tuzilishga ega. Ammo fikrning ravshanligi boshqa stillardan farqlab turadi. Passiv konstruktsiyasining mavjudligi ushbu 17

jumlada shaxsning noma’lumligiga olib kelgan hamda nemis rasmiy tilining jihatlaridan birini ochib bergan. 3. Nicht wahlberechtigt und nicht wählbar sind Personen: a)die entmündigt sind oder unter vorläufiger Vormundschaft oder wegen geistiger Gebrechen unter Pflegschaft stehen; b)denen rechtskräftig durch gerichtliche Entscheidung die staatsbürgerlichen Rechte entzogen sind. Saylash va saylanish huquqiga ega bo’lmagan shaxslar: a)vasiylikka olingan yoki avvalgi vasiylikda turgan yoki ruxiy nuqsoni tufayli vasiylikda turganlar; b)sud qarori bilan fuqarolik huquqidan mahrum etilganlar. Ushbu namunada ham ko’rishimiz mumkinki, shaxsi noma’lum gapdan foydalanilgan. Passivlik saqlanib qolgan. Jumladagi barcha so’zlar rasmiy tilga xos bo’lgan tarzda tartiblangan. 4. Das Wahlrecht ruht bei: a)Personen, die wegen Geistskrankheit oder Geistesschwäche in einer Heil-oder Pflegeanstalt oder auf Grund gerichtlicher Entscheidung in einem Heim für soziale Betreuung untergebracht sind; b) Straf-und Untersuchungsgefangenen und Personen, die vorläufig festgenommen sind. Saylov huquqi cheklanganlar: a) Ruhiy kasalligi yoki aqli zaiflik sababli davolanish maskanida yoki 18

sudning qaroriga binoan ijtomoiy qaramoq uchun yotoqqa joylashtirilgan shaxslar; b) Jarimaga tortilgan, tergovdagi hamda muntazam sudlanuvchi shaxslar. Mazkur misolda ham ko’rishimiz mumkinki, nemis rasmiy tilining o’ziga xos bo’lgan xususiyatlari yaqqol o’z ifodasini topgan. “Entscheidung”, “Untersuchungsgefangenen”, “Wahlrecht” kabi nemis rasmiy tiliga oid bo’lgan so’zlarning salmog’i ham buning isbotidir. Bundan tashqari passiv holat gapidan foydalanilgan. Qisqalik, aniqlik, lo’ndalik kabi jihatlar ham ko’rinib turibdi. 5. Den Klubs und Zirkeln junger Techniker und Neuerer in der Industrie und Landwirtschaft sind durch die zuständigen staatlichen Leiter und Vorstände der Genossenschaften in Zusammenarbeit mit den gesellschaftlichen Organisationen Aufgaben aus dem Plan Neue Technik bzw. aus dem Plan des wissenschaftlich-technischen Fortschrittes der Betriebe der Landwirtschaft als Forschungs-und Arbeitsaufträge zu übergeben. Iqtisod va xalq xo’jaligi sohasidagi yosh texniklar va novatorlarning klub hamda to’garaklari sherikchilik asnosidagi tashkilotlarning davlat hokimiyati raxbarlari va boshqaruvchilari tomonidan yangi technik vositalar hamda xalq xo’jaligining yuksalishi rejasiga ko’ra tadqiqot va mehnat topshirig’i sifatida qaralsin. Ushbu nemis tilidagi rasmiy qonuniyatlar asosida yozilgan jumlada biz nazariy qismda to’xtalib o’tgan xususiyatlar uchraydi. Gapning uzunligi 19

rasmiy tilning stilistik jihatlariga muvofiq keladi. Yuqorida ta’kidlab o’tilganidek ushbu jumlada ham rasmiy tilga oid so’zlar asosiy qismni tashkil etadi. Ularning tartiblanishi, bundan tashqari butun gap birgina Infinitiv konstruksiyasiga qurilganligi e’tiborga molikdir. Mazkur Infinitiv tuzilmasi buyruq mayli vazifasini bajarib kelgan. Yana shu narsani ham qo’shimcha qilib o’tish shartki, buyruq mayli vazifasida kelgan Infinitiv konstruksiyasi shaxsning noma’lumligiga olib kelgan. II.2. Protokollar va ularning stilistik xususiyatlari. Rasmiy stil bilganimizdek, iqtisodiy, yuridik va diplomatik munosabatlarda, davlat idoralari, sudlar, savdoga doir o’zaro muomalalarda aloqa qilish uchun ishlatiladi. Shunga ko’ra bu stilda yuridik qonun moddalari, diplomatik murojaatnomalar—notalar, hukumat idoralarining qarorlari, instruksiyalar, buyruqlar, shartnomalar, rasmiy e’lon va xabarlar, yozishmalar va shu kabi hujjatlar yoziladi. 18 Ana shunday rasmiy hujjatlardan biri protokollar hisoblanadi. Protokollar rasmiy hujjatlar tarkibiga kirib, ular XX asrda noma’lum redaksiya tomonidan bir qancha tekstlarni jamlash orqali vujudga keltirilgan. O’sha davrda protokol biror xufiyona ish yoki harakat uchun qo’llanilgan. Bundan tashqari mazkur vaqtda yaxudiylar tomonidan uyushtiriladigan sirli hujjatlar ham protokol deb nomlangan. Protokollarning ilk ko’rinishi 1903-yilga to’g’ri kelib, u rus qirolligida vujudga kelgan. 19 18 Shomaqsudov A., Rasulov I. O’zbek tili stilistikasi. Toshkent, O’qituvchi, 1983. 20-b. 19 www.protokole.de 20

Protokol yozish uchun albatta rasmiy til qonun-qoidalariga bo’ysungan holda ish olib borish kerak. Bu borada birinchi bo’lib, tadbirning aniq ifodasi keltirilishi lozim. Undan so’ng esa sana, qatnashuvchilar soni(agar qatnashuvchilar soni kam bo’lsa nomma-nom keltirilishi kerak, ko’chilikdan tashkil topganda esa ularning faqatgina soni ko’rsatiladi. Keyingi bosqichda esa tadbir rahbari ko’rsatilib, olib borilishi kerak bo’lgan masalalar kun tartibiga qo’yiladi. So’ngra tadbirning tugashiga e’tibor qaratiladi. So’zga chiqqanlarning ismlari birin-ketin yozib olinadi. Mazkur tadbirning asosiy mazmuni protokollashtiriladi. Bundan tashqari bayonot va yakuniy xulosalar so’z bilan, ovoz berish natijalari son bilan yozib qo’yiladi. Oxirida imzo chekiladi. Protokol tuzuvchi obyektiv tarzda qoladi va o’zining shaxsiy fikrlarini protokolga qo’shib yozishi mumkin emas. 20 Rasmiy yozishma va hujjatlar stilining qo’llanish doirasi keng va xilma-xil bo’lganligidan uning tarkibi ham turlichadir. Ular leksik-frazeologik hamda grammatik vositalarni tanlash va ishlatish jihatidan bir-biridan ozmi ko’pmi farq qiladi. Masalan, protokollarda ta’kidlov qismi bilan qaror qiluv qismlarning o’rnini almashtirib bo’lmaydi. Bayon qilingan fikrlarning izchillik bilan uzviy bog’langan bo’lishiga alohida e’tibor qilinadi. Nemis tilshunosi E.Rieselning fikrlariga ko’ra har bir protokol aniq arxitektonik xususiyatga ega bo’lishi shart. O’ziga xos bo’lgan so’z boyligi ham bunda muhim o’rin tutadi. Masalan; Protokol über…—am…—um…—anwesend…(z.B. Anwesenheitsliste der 35 Teilnehmer)—Leitung—Tagesordnung—Beginn—Verhandlungsablauf— Beschluss—Unterschrift des Protokollanten. 20 Brandes M.P., Markina L.G. Praktikum f ü r die deutsche Stilistik, Moskau, “Internationale Beziehungen”, 1966. 73- b. 21

Bu nemis rasmiy tilida mavjud bo’lgan protokolda bo’lishi shart bo’lgan qismlar sanaladi. Ko’rib turganimizdek, birinchi navbatda protokolning nima haqida ekanligi, nima maqsadda tuzilganligi ta’kidlab o’tiladi. Undan so’ng esa rasmiy hujjatlarga xos holda protokol tuzilgan kun hamda vaqt muhrlanadi. Protokol rahbari, kun tartibi, uning boshlanishi, ushbu jarayonning borishi, undan chiqarilgan xulosa beriladi hamda oxirida unda qatnashgan shaxslar imzo chekishadi. Shu bilan birga nemis tilida tuzilgan protokolda bir qancha olmosh ravishlar ham qo’llaniladi. Ular sirasiga quyidagilarni kiritib o’tish mumkin:hiermit (shu o’rinda), hiervon (e’tiboran), hierfür (shu sababdan) kabilar. Bular rasmiy tilning belgilari hisoblanadi. Masalan, Hiervon werden Sie rechtzeitig in Kenntnis gesetzt . (SHu ondan e’tiboran siz o’z vaqtida xabardor qilinasiz) Hiermit bitten wir Sie… (shu o’rinda biz sizdan iltimos qilamizki,…) 21 Protokollarda, umuman rasmiy tilda ishlatiluvchi barcha so’zlar boshqa bir stil uchun o’zgacha sanaladi, ammo ular o’zlari qo’llaniladigan rasmiy hujjatlar uchun odatiy holdir. Bundan tashqari protokollarda ham boshqa rasmiy hujjatlarda bo’lgani kabi xoslashgan fe’llar, otlar va boshqa so’z turkumlariga oid bo’lgan so’zlardan foydalaniladi. O’rganib chiqqanimizdek, rasmiy stilga oid barcha hujjatlar qisqa aniqligi bilan boshqa stilga mansub hujjatlardan ajralib turadi. Ularda qo’llanilgan haq qanday leksik, frazeologik, sintaktik hamda boshqa tilga oid vositalar, so’zlar ularning o’ziga xosligini ta’minlaydi. 21 E. Riesel. Stilistik der deutschen Sprache. Москва , Высшая школа . 1962. 439-b. 22

Xulosa Bizga ma’lumki, stilistika fani tilshunoslik fanlari orasida alohida hamiyatga ega bo’lgan fan sohalaridan hisoblanadi. Unda asosan bizning nutqimizda qo’llaniladigan hamda kundalik hayotda ko’p duch keladigan turli xil stillar, so’zlashuv vositalarining o’ziga xos jihatlari o’rganiladi. Bundan tashqari so’zlar, gaplar, gap qurilmalarining uslublarda qanday ifodalanishi ham aynan mana shu fanda ko’rib chiqiladi. Mazkur kurs ishining mavzusi „Nemis rasmiy til janrlar boyligi va ularning xususiyatlari“ deb nomlanib, unda nemis rasmiy til janrlarining xususiyatlari, ularning rasmiy tilda ifodalanishi singari jihatlar tahlil qilindi. Kurs ishi davomida stilistika fani, uning maqsad va vazifalari, stil tushunchasi, uning mohiyati hamda stilistika fani uchun ahamiyati kabi masalalarni ko’rib chiqdik. Buning uchun nemis va o’zbek tilllaridagi ilmiy adabiyotlardan, nazariy qo’llanmalardan foydalanildi. Bundan tashqari nemis rasmiy til janrlari turlari, ularning ifodalanishiga xos bo’lgan tomonlariga ham to’xtalib o’tdik. Rasmiy tilga oid bo’lgan bir qancha matnlar bilan ham tanishib chiqildi va 23

ulardan nemis tilida bitilgan qonunlar hamda protokollar tahlil qilindi. Tahlil davomida biz nemis rasmiy til janrlarining nihoyatda boyligiga, ularda qo’llaniladigan nutqiy va lisoniy vositalarning o’ziga xosligiga amin bo’ldik. Shu bilan birga ularda foydalanilgan so’zlar hajmi ham aniq va aynan shu stilga mansubligi bilan ajralib turadi. Rasmiy hujjatlarda leksik, frazeologik, sintaktik qatlamlarning ham o’z o’rni mavjuddir. Ularning ifodalanishi, moslashtirilganligi rasmiy janrga tegishli bo’lgan matnlarning muayyan qolipga egaligini ta’minlaydi. Bundan tashqari rasmiy tekstlarda gaplarning uzun bo’lishi, ammo aniq fikr tasvir etilishi ham alohida ahamiyatga ega. Passiv nisbatda tuzilgan jumlalarning ishtiroki rasmiy uslubdagi hujjatning yana bir xususiyati bo’lmish shaxsning noaniqligiga xizmat qiladi. Tahlil jarayonida qonunlarning ham ana shunday jihatga egaligini ko’rdik. Qisqalik, aniqlik, lo’ndalik kabi xususiyatlar bu tur hujjatlarning, umuman rasmiy tilga mansub matnlarning asosiy tomoni sanaladi. Xulosa sifatida shuni ta’kidlab o’tish joizki, nemis rasmiy til janrlari bir-biridan o’zaro farq qilsa-da, lekin ularning tuzilishi, tarkibida qo’llaniladigan so’zlar, so’z birikmalari, turg’un iboralar, leksik hamda sintaktik o’ziga xoslik ularning bir turga mansubligini, ya’ni rasmiy tilga oidligini ko’rsatib turadi. 24

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Karimov.I.A Yuksak ma’naviyat—yengilmas kuch ,Toshkent, Ma’naviyat, 2008. 2. Karimov I.A. Barkamol avlod—O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent, Ma’naviyat, 1997. 3. Азначеева Е.Н. Учебное пособие по стилистики немецкого языка. Челябинск, Чел-ГУ, 2005. 4. Bogatyreva N.A., Nozdrina L.A. Stilistik der deutschen Gegenwartssprache. Moskva, ACADEMIA, 2005. 5. Burkova T.A. Stilistik der deutschen Sprache. UFA, 2012. 6. Brandes M.P., Markina L.G. Praktikum für die deutsche Stilistik, Moskau, “Internationale Beziehungen”, 1966. 7. Fleischer W. , Michel . Stilistik der deutschen Gegenwartsprache. 2. Auflage – Leipzig: VEB Bibliographisches Institut, 1977. 8. Махова Э.Ф., Неустроева Т.В. Практическая стилистика немецкого языка. Екатеринбург, 2010. 25

9. Navotny Y. D. Stilistik der deutschen Sprache. Klaipeda, 2008. 10. Riesel E. Stilistik der deutschen Sprache. Москва , Высшая школа . 1962. 26

Похожие

O’rta yuqori nemis tili davrining fonetik xususiyatlari

Til va nutq

Til va nutq

Til va nutq

Rasmiy ish yuritish uslubi