Матнда гумон олмошларининг айрим семантик ва функционал-услубий хусусиятлари - Лингвистика - Рефераты

Матнда гумон олмошларининг айрим семантик ва функционал-услубий хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

39.5 KB

Матнда гумон олмошларининг айрим семантик ва функционал-услубий хусусиятлари Таянч сўз ва иборалар: сўз туркуми, мустақил сўз туркуми, олмош, гумон олмоши, сўроқ олмошлари, олмошларда келишик, эгалик, кўплик қўшимчалари, ноаниқлик, гумон маъноси, функционал-услубий хусусият, матнда олмошнинг актуализаторлик вазифаси. Ўзбек тилида гумон олмошлари предмет, белги ёки ҳодиса ҳақидаги ноаниқ тасаввурни билдириб, уларга умумий, мавҳум (абстракт) ва тахминли ишора қилиши билан характерланади 1 . Гумон олмошлари номаълумликни – сўзловчи шахс, субъект аввал учратмаган ёки тушунтириб бера олмайдиган нарса-ҳодиса тушунчасини билдиради. Гумон олмошлари орасида фаол қўлланувчи қандайдир олмошида ана шу мавҳумлик, номаълумликнинг айрим жиҳатлари рўёбга чиқади ёки актуаллашади. Масалан: Қошлари бир- бирига туташган, қисилган кўзлари тўрда сурат бўлиб қолган Фазилатга қадалган, лунжлари ичига ботиб кетган қорамтир юзида ғазаб эмас, йўқ, қандайдир чексиз бир алам муҳрланган (О.Ёқубов. Диёнат). Келтирилган матн таркибидаги “қандайдир” гумон олмоши жуда ҳам чексиз, поёнсиз ғам- алам билан тўлган қаҳрамон ички дунёсини очишга восита бўлган. Энди публицистик услуб намунаси бўлган қуйидаги парчага эътиборни қаратайлик: Кеча кечқурун осмондан қандайдир номаълум жисм учиб тушди (“Халқ сўзи”). Бу парчада ифодаланувчи мавҳумлик, гумон оттенкаси икки сўзда – ҳам “номаълум” сўзида, ҳам “қандайдир” гумон олмошида оўёбга чиқмоқда. Шу ўринда келтирилган парчада “қандайдир” гумон олмоши ортиқчадек, грамматик плеоназм (ортиқчалик) ҳодисаси содир бўлаётгандек туюлади. Агар биз юқорида келтирилган гапнинг бошқача вариантини ўзаро қиёсласак, матн таркибида “қандайдир” гумон олмошининг функционал ўрни ўз-ўзидан англашилади: Кеча кечқурун осмондан қандайдир номаълум жисм 1 Бу ҳақда қаранг: Ўзбек тили грамматикаси. Икки томлик. 1-том. – Тошкент: Фан, 1975. – Б. 359; Шоабдураҳмонов Ш., Асқарова М., Ҳожиев А., Расулов И., Дониёров Х. Ҳозирги ўзбек адабий тили. 1- қисм. – Тошкент: Ўқитувчи, 1980. – Б. 318 ва бошқалар.

учиб тушди // Кеча кечқурун осмондан номаълум жисм учиб тушди . Бу парчалар қиёси шундан далолат берадики, “қандайдир” олмошининг матнда қўлланиши билан шу матн ёрдамида ифодаланаётган номаълумлик оттенкаси кучли, таъсирчан тарзда намоён бўлади ҳамда ўша номаъум нарсанинг қандайлигига қизиқиш оттенкаси ҳам рўёбга чиқади. Шунга кўра тилшунос олимлар гумон олмошлари ва бошқа айрим тур олмошлари матнда қўлланилиши билан услубий актуализаторлик хусусияти намоён бўлишини алоҳида таъкидлаб кўрсатмоқдалар 2 . Шунга кўра, гумон олмошларининг функционал-семантик хусусиятлари ўрганилаётганда уларни матн таркибидаги бошқа тил бирликлари билан ўзаро уйғунлигини аниқлаш, шу асосда қандайдир, нимадир, қачондир, қаергадир, кимдир сингари гумон олмошлари англатган семантик-услубий оттенкаларни микроматн қуршовида белгилаш лозим бўлади. Шуни унутмаслик лозимки, гумон олмошларидан матнда фойдаланиш ҳаммавақт ҳам функционал-услубий жиҳатдан кутилган натижани беравермайди, яъни улар орқали оддийгина маълумлик-номаълумлик хусусияти ифодаланади-ю, лекин бу матндан муҳим, эмоционал таъсирчанликни кутиш қийин бўлади. Масалан: Мен кўчадан нимадир топиб олдим (Халқ сўзи). Публицистик услубга хос оддий хабар мазмунидаги бу гапда “нимадир” олмоши оддийгина номаълумлик маъносини ифодалашга хизмат қилмоқда. Бу матн таркибидаги гумон олмошидан қўшимча функционал-услубий хосланишни кутиш қийин. Энди бадиий услубга хос қуйидаги матнга диққат қилайлик: Негадир бурчакка қисилиб, мум тишлаб олган Фазилат ортиқ чидаб туролмади. Бирдан овозининг борича уввос тортиб йиғлаб юборди (О.Ёқубов. Диёнат). Келтирилган матн бошида қўлланган “негадир” гумон олмоши ўз хатти- ҳаракатидан қаттиқ пушаймон бўлиб, асаблари таранглашган Фазилат ички 2 Сулейманова О.А. Местоименные актуализаторы весь и целый в современном русском языке // Филологические науки. 1985. № 4. – С. 18-22; Смирнов Ю.Б. Семантико-функциональные особенности неопределенных местоименных прилагательных // Русский язык в школе. 1985. № 4. – С. 14-16 ; Ҳамроев М.А. Ҳозирги ўзбек тилидаги кўрсатиш олмошларининг функционал-семантик хусусиятлари. – Тошкент: Фан, 2009. – Б. 51-57.

кечинмаларига ишора қилмоқда. Қаҳрамон эри Жаббор тирик бўла туриб, Бўрибоевнинг алдовларига учиб, унга тегиб олган, эри фронтдан келганини эшитиб, нима қилишини билмай турган идора ҳисобчиси Фазилатнинг қалб туғёни ифодаланишига “негадир” гумон олмоши актуализаторлик (ишора қилувчилик) вазифасини бажаради. Бундай пайтда гумон олмошларининг матндаги қўшимча маъно хусусияти, услубий жиҳатлари ҳақида фикр юритиш мумкин бўлади. Гумон олмошларидан матнда сўзловчига кўпроқ маълум бўлган предмет, воқеа-ҳодисаларга нисбатан қўллаш мантиққа тўғри келади. Масалан: Ва кўп ҳолларда, маънавият ҳақида бериладиган саволларга ҳар хил, баъзан эса бир-бирига қарама-қарши, қандайдир ноаниқ, саёз жавобларни ҳам эшитишга тўғри келади (И.Каримов. Ю.м., 18). Келтирилган матнда “қандайдир” гумон олмоши ўзидан кейинги “ноаниқ”, “саёз” каби мавҳумликни билдирувчи сўзларни маъно жиҳатдан тўлдириб, услубий жиҳатдан кучайтириб келишга хизмат қилган, яъни бу матнда “қандайдир” гумон олмоши стилистик актуализатор вазифасини бажариб келмоқда. Шуниси муҳимки, ноаниқлик, гумон маъносини билдирувчи кимдир, нимадир, қайсидир, қаёқдадир, қанақадир, қандайдир, қачондир олмошларига келишик, эгалик ва кўплик қўшимчалари –дир элементидан олдин қўшилади, бундай грамматик ҳолат ноаниқлик, гумон маъносининг матнда кучли тарзда таъкидланишига хизмат қилади: ...бу дунёда табиатда ҳам, жамиятда ҳам бўшлиқ бўлмайди. Қаердадир бўшлиқ пайдо бўлдими, ҳеч шубҳасиз, уни албатта кимдир тўлдиришга ҳаракат қилади (И.Каримов. Ю.м., 12); Саида ниманидир мулоҳаза қилиб, мажлисда Қаландаровга ҳея нарса демади (А.Қаҳҳор. Синчалак) кабилар. Ўзбек тилида гумон олмоши баъзи сўроқ олмошларига “ҳам” ёрдамчисини қўшиш орқали ҳам ҳосил қилинади. Шуниси муҳимки, “ҳам” ёрдамчиси сўз ўзгартувчи қўшимчалар ёки кўмакчилардан кейин қўшилади:

Толибжон нима билан ҳам ўз фикрини исботламоқчи бўлди, лекин уддасидан чиқа олмади (Саид Аҳмад. Жимжитлик) кабилар. Ўзбек тилида “биров” сўзи кўпинча гумон олмоши сифатида қўлланилиб, бегона, бошқа, нотаниш, ноаниқ одам, ноаниқ шахс, аллаким, кимдир сингари маъноларини алоҳида таъкид билан ифодалашга хизмат қилади: – Томорқани биров кўтариб кетармиди, тураверади-да, - деди кампир ўғли ҳозироқ кетмонни куўтариб томорқа томон жўнашидан ҳадиксираётгандек (Ш.Бўтаев. Даста райҳон) кабилар. Баъзи сўзи кўплик қўшимчасини олган ҳолда гумон олмоши вазифасини бажаришга хизмат қилади. Аслида “баъзи” сўзи ноаниқ белги, хусусият маъносини билдириб, матн таркибида кўпинча сифатловчи аниқловчи вазифасини бажаради ҳамда бу сўз “айрим” сўзи билан маънодошлик ҳосил қилади. Қиёсланг: баъзи одамлар // айрим одамлар; баъзи уйлар // айрим уйлар . Шундай қилиб, ўзбек тилида гумон олмошлари сўроқ олмошларига – дир, алла- элементларини қўшиб ҳосил қилинади, “биров, бирон, бирор” сўзлари ҳам гумон олмоши маъносида қўлланилади ҳамда бу олмошлар матн таркибида ноаниқлик, гумон маъноларини кучли таъкид, алоҳида таъкид йўли билан ифодалаб, матнга хилма-хил экспрессив ҳолатларни рўёбга чиқаради, баъзан эса матнда актуализаторлик вазифасини бажаради. Матнда “бир нима”, “қай бир”, “баъзи”, “баъзилар” каби сўзлар ҳам ўрни билан гумон, ноаниқлик маъноларини ифодалашга восита бўлади.

Похожие

Матнда жамловчи олмошларнинг айрим функционал-услубий хусусиятлари

Бадиий матнларда лақабларнинг айрим услубий хусусиятлари ҳақида

Сифат сон олмош стилистикаси

Олмош

-да юкламасининг семантик-грамматик хусусиятлари ҳақида