Lug’at sathi taraqqiyotidagi ichki omillar. So’z yasalishi. Morfemika - Лингвистика - Рефераты

Lug’at sathi taraqqiyotidagi ichki omillar. So’z yasalishi. Morfemika

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

33 KB

Lug’at sathi taraqqiyotidagi ichki omillar. So’z yasalishi. Morfemika Reja: 1. Lug’at sathi taraqqiyotidagi ichki omillar. So’z yasalishi 2. Morfemika 3. Morfemalarning agglyutinativ tabiati

LUG’AT SATHI TARAQQIYOTIDAGI ICHKI OMILLAR. SO’Z YASALISHI So’z yasash yo’llari, usullari so’z yasalishi bahsida o’rganiladi. So’z yasalishi asosan ikki usul bilan amalga oshadi: affiksatsiya usuli va kompozitsiya usuli. 1. Affiksatsiya usuli mustaqil ma’noli morfemaga, so’zning o’zak-negiziga so’z yasovchi qo’shimchalarni (affikslarni) qo’shish orqali yangi so’z yasashdir. So’zning o’zak-negiziga yasovchi qo’shimchalar qo’shish bilan hosil bo’lgan yangi so’z yasama so’z deyiladi (sodda so’zlar tuzilishi jihatdan ikki xil bo’ladi; tub va yasama so’z. Tarkibida so’z yasovchi qo’shimcha ishtirok etmagan so’z tub so’z deyiladi.) Ot, sifat, fe’l, ravish yasovchi qo’shimchalar so’z yasovchi hisoblanadi. Affiksatsiya so’z yasashda unumli usuldir: chiroy-li-chiroyli; mulk-dor-mulkdor; qahramon-ona-qahramonona, qahramon-larcha-qahramonlarcha . 2. Kompozitsiya usuli (so’zlarni qo’shish) orqali qo’shma so’zlar hosil qilinadi. Birdan ortiq mustaqil ma’noli morfemaning (mustaqil so’zning) birikib, yaxlit bir lug’aviy ma’noni ifodalashi qo’shma so’z deyiladi: oqqush, toq qaychi, molboqar, temir yo’l, asalari, oshqozon, tomorqa, qizilishton, bo’rikalla, karnaygul. Ko’rpacha, qattiq, suyuq, silliq, quyuq, tirik, tiril, moddiy, siyosiy, maishiy, emakla, g’ovla, o’dag’ayla, tarashla, ko’chmanchi, tiqmachoq, bo’g’iz, bosqich, zarurat, po’stloq, quloqchin, qoldiq, shodiyona, biror (biron), bezor, oqliq, sholcha, qishloq, qizg’in, chirkin ... kabi so’zlar hozirda yasama deb emas, tub so’z sifatida qaraladi. Bulardan tashqari so’z yasashning quyidagi usullari ham uchraydi. 3. Fonetik usul : ko’r-ko’z, bo’r-bo’z . So’z urg’usini ko’chirish orqali so’z hosil qilish ham fonetik usul hisoblanadi: yangi (sifat)-yangi(ravish) . 4. Semantik usul; so’z ma’nosining o’zgarishi asosida yangi so’zning hosil bo’lishi: to’garak-aylana, to’garak-mashg’ulot, uloq (hayvon) uloq(sport

turi). ko’k-rang, ko’k-osmon, yupqa-qalin emas, yupqa-taom nomi; kun(sutkaning yorug’ qismi)- kun(quyosh) . 5. Abbreviatsiya usuli (so’zlarni qisqartirish) rus tilidan qabul qilingan: Tosh MI, MDH, BMT. Qisqartirib yangi so’z hosil qilishning bir necha ko’rinishlari bor: bosh harflarni qisqartirib olish (AQSh); birinchi so’zning dastlabki bo’g’ini va keyingi so’zlarning bosh harfini olish (SamDU) kabi. MORFEMIKA Morfemika -so’zning ma’noli qismlari haqidagi ta’limot. Morfemika- morfemalar haqidagi bo’lim. So’zning ma’noli qismlari morfemalar deyiladi. Morfema so’zning bo’linmas, eng kichik ma’noli qismidir. Morfemalar ikki xil bo’ladi: o’zak morfema va affiksal morfema . 1. O’zak morfema : so’zda albatta ishtirok etadigan, leksik (lug’aviy) ma’no ifodalay oladigan morfemadir. O’zak morfema so’z yasalishi uchun ham, shakl (forma) yasalishi uchun ham asos bo’ladi: gul chilarimizni: o’zak morfema- gul 2. Affiksal morfema : (qo’shimcha morfema) mustaqil leksik (lug’aviy) ma’no ifodalay olmaydigan, so’zning leksik yoki grammatik ma’nolari shakllanishida xizmat qiladigan morfemadir. Affiksal morfema so’z tarkibida hamma vaqt ham ishtirok etavermaydi. Affiksal morfemalar (qo’shimchalar) vazifasiga ko’ra 3 xil bo’ladi: 1. So’z yasovchi affikslar yangi so’z hosil qiladi, so’zning leksik (lug’aviy) ma’nosi shakllanishida ishtirok etadi. Ot, sifat, fe’l, ravish yasovchi barcha affikslar so’z yasovchi hisoblanadi: gul la 2. So’z shaklini hosil qiluvchi (forma yasovchi) affikslar so’z ma’nosiga ta’sir etib, uni bir oz o’zgartiradigan, ammo yangi so’z hosil qilmaydigan qo’shimchalardir. Sonlardagi -ta, -tacha, otlardagi kichraytish-erkalash qo’shimchalari (-cha, -jon, -xon, -loq...); qarashlilikni bildiruvchi qo’shimcha (- niki); -dek, -day qo’shimchalari, ko’plik qo’shimchasi (-lar), fe’l nisbatlari, fe’l

mayllari qo’shimchalari, sifat darajalari qo’shimchalari shakl yasovchi hisoblanadi. 3. So’z o’zgartiruvchi qo’shimchalar so’zning ma’nosiga umuman ta’sir etmaydi. So’z o’zgartiruvchi qo’shimchalar sintaktik munosabat (so’zlarni o’zaro biriktirish) uchun xizmat qiladi.So’z o’zgartiruvchi qo’shimchalarga kelishik, egalik, shaxs-son qo’shimchalari kiradi. Ba’zi adabiyotlarda qo’shimchalarning vazifasiga ko’ra turlari ikki xil deb ko’rsatiladi. Bunda so’z o’zgartiruvchi qo’shimchalar shakl yasovchi qo’shimchalar guruhida beriladi. Qo’shimchalar tuzilishiga ko’ra sodda va murakkab (qo’shma) bo’ladi. 1. Sodda affikslar : -chi,-la,-lik,-lar... 2. Murakkab (qo’shma) affikslar :-chilik,-garchilik,-lan,-lash, larcha: yo’qchilik, yog’ingarchilik, otlan, salomlash, o’rtoqlarcha . Quloqchin, yuksal, yuksak, qattiq, kunda,chindan so’zlari ma’noli qismlarga ajralmaydi. Demak, o’zak va qo’shimchalar so’zning ma’noli qismlari hisoblanadi. MORFEMALARNING AGGLYUTINATIV TABIATI Affiksal morfemalar o’zak morfemaga birikish xususiyatiga ko’ra muayyan tilning o’ziga xos jihatlarini namoyon qiladi. O’zak morfemalarning tabiatiga ko’ra tillar asosan agglyutinativ va flektiv tillarga bo’linadi 1 . Turkiy tillar, jumladan o’zbek tili affiksal morfemalari tabiatiga ko’ra agglyutinativ hisoblanadi. Agglyutinatsiya «ketma-ketlik» ma’nosidagi so’z bo’lib, qo’shimchalarning o’zakka ma’lum tartib va ketma-ketlikda qo’shilishidan dalolat beradi. Bunday hollarda o’zak va qo’shimchalar chegarasi sezilib turadi. Agglyutinativ tillarda so’z shakllari o’zgarmas holda qo’shiladigan affikslar yordamida yasaladi. Bunday tillarda affikslar asosan bir grammatik ma’noni ifodalaydi. Masalan, -lar faqat ko’plik qo’shimchasi sifatida qaraladi. Mazkur 1 Agglyutinatsiya-lotincha «yopishtirish» ma’nosini; flektsiya «bukilish» ma ’ nosini anglatadi.

qo’shimchaning boshqa hollarda ifodalagan hurmat, kesatiq, kinoyani bildiruvchi grammatik ma’nolari uslubiy jihatlari hisoblanadi. Turkiy tillarda (o’zbek tilida) o’zakka dastavval, so’z yasovchi qo’shimchalar (morfemalar), keyin shakl yasovchi va oxirida so’z o’zgartuvchi qo’shimchalar birikadi: tila-k-lar-imiz-ni . Bu qat’iy qoida morfem tahlilda, ya’ni so’zlarni ma’noli qismlarga ajratishda ham muhim. Masalan, o’rtoqlarcha, mardlarcha so’zlari o’rtoq-lar-cha, mard-lar-cha ko’rinishida emas , balki o’rtoq- larcha, mard-larcha tarzida ma’noli qismlarga ajratiladi. O’zbek tilidagi affiksal morfemalar o’zak morfemadan keyin qo’shilish xususiyatiga ega. Shu jihatdan, old qo’shimchalar o’zbek tili tabiatiga xos emas. Tilimizdagi ser-(sersuv), no-( nomard), be-(begunoh), ba-(badavlat).. kabi old qo’shimchalar fors-tojik tiliga xos bo’lib, ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma’rifiy omillar ta’sirida o’zbek tiliga o’zlashib ketgan. Old qo’shimchalar rus-baynalmilal so’zlarida ham uchraydi. Flektiv tillarda o’zak morfema va affiksal morfema chegaralari sezilmaydi. Rus tili, arab tili flektiv tillarga mansubdir: videt-viju; xodit-xoju; hukm- mahkama-hokim-hakam-mahkum; fikr-tafakkur-mutafakkir; zulm-zolim-mazlum; hol-ahvol; xulq-axloq; she’r-ash’or. .

Похожие

Lug’at sathi haqida. Frazeologiya

So’z tukumlarida so’z yasalishi ot yasalishi

Lug’at sathidagi o’z qatlam va o’zlashgan qatlam

Morfemika va so’z yasalishini o’qitish metodikasi

Fe’l nisbatlari paradigmasi. Nisbatlarning so’z yasalishi va so’z o’zgartirishga munosabati