Lingvistika va uning turlari. Tilning ta‘riflari - Лингвистика - Рефераты

Lingvistika va uning turlari. Tilning ta‘riflari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

43.5 KB

Lingvistika va uning turlari. Tilning ta‘riflari R eja : 1. Lingvistika turlari. 2. Tilning ta‘riflari.

Lingvistika termini qator Yevropa mamlakatlari: ingliz, frantsuz, nemis, ispan, rus va boshqa tillarda faol qo’llanilib, til haqidagi fanni anglatadi. Ushbu so’zning o’zagi lingua bo’lib, til degan ma‘noni beradi. Binobarin, lingvistika terminining o’zbek tilidagi muqobili, ma‘nodoshi tilshunoslik bo’lib, ular o’zaro sinonimik munosabatga kirishadi. Lingvistika yoki tilshunoslik fani o’ziga xos murakkab ijtimoiy hodisa bo’lgan aloqa qurolini – tilni sistema sifatida – bir butun ob‘ekt sifatida tadqiq va tahlil qiladi. Ayni jarayonda u turli ko’rinishlarda, shakllarda namoyon bo’ladi. Bu ijtimoiy xarakterga ega bo’lgan tilning mohiyatidan, uni turli tomondan o’rganish, tekshirish lozimligidan va bu ilmiylik printsipi nuqtai nazaridan mutlaqo to’g’ri ekanligidan kelib chiqadi. Lingvistika nihoyatda qudratli ma‘naviyat belgisi, millat boyligi bo’lgan tilni o’rganish jarayonida quyidagi ko’rinishlarda namoyon bo’ladi: 1. Dinamik lingvistika. Dinamik lingvistika, asosan, tilni real mavjudligida, turlicha vazifalarni faol bajarishda, “taraqqiyotda”, o’zgarishda tadqiq qiladi. 2. Statik lingvistika. Statik lingvistika til taraqqiyotidagi to’liq sinxronlashgan muayyan bir davrni (bo’lakni) ajratadi va uni tasvirlaydi. Tilshunoslikning ushbu sohasi, dinamik lingvistikadan farqli, tildagi rivojlanish va o’zgarish jarayonidan mutlaqo chetlashgan, unga yaqinlashmagan holda tilning hozirgi – zamonaviy davri bilan bog’liq ma‘lum bir “qotgan” qismini - holatini tekshiradi. 3. Atomistik lingvistika. Atomistik lingvistika diqqat-e‘tiborini har bir individual til birliklarining taraqqiyotini, o’sishini alohida o’rganishga qaratadi. 4. Struktural lingvistika. Struktural lingvistika til sistemasidagi ichki munosabat va aloqalarni tadqiq qiladi. U til sistemasining struktural qatlamlari (fonetik, leksik, morfologik, sintaktik sathlari) orasidagi o’zaro tabiiy, zaruriy bog’liqliklarni, munosabatlarni o’rganadi. 5. Sinxronik lingvistika. Sinxronik lingvistika statik va struktural lingvistika bilan uzviy boІliq bo’lib, tilning ma‘lum bir davrdagi “qotgan”, “turІun” holatini tasvirlashga xizmat qiladi.

6. Diaxronik lingvistika. Diaxronik lingvistika dinamik va atomistik lingvistika bilan uzviy boІliq bo’lib, tilning taraqqiyot, til birliklarining esa rivojlanish qonuniyatlari hamda natijalarini o’rganadi. 7.Intralingvistika (ichki lingvistika). Ichki lingvistika til birliklarining sistem aloqasini, munosabatini ekstralingvistik faktorlarga bog’liq bo’lmagan holda o’rganadi. Ichki lingvistikaning tadqiqot manbai bo’lib fonologiya, leksikologiya va grammatika hisoblanadi. 8. Ekstralingvistika (tashqi lingvistika). Tashqi lingvistika tilning taraqqiyoti va vazifasini ijtimoiy-siyosiy, ijtimoiy-tarixiy, etnik, jo’Іrofiy kabi faktorlar bilan boІliq holda o’rganadi. Shunga ko’ra ushbu lingvistika tilni ijtimoiy hodisa sifatida tekshiradi. 10. Makrolingvistika. Makrolingvistika tilni keng doirada, “katta hajmda” olib, uni statistik metodlar asosida tadqiq qiladi. AniqroІi, ushbu soha tilni statistik metodlar, statistik usullar orqali tahlil qiladi. 11. Mikrolingvistika. Mikrolingvistika til sistemasi tarkibidagi (strukturasidagi) aloqalar, o’zaro munosabatlar va qarama-qarshiliklarni o’rganadi. 12. Paralingvistika. Paralingvistika bevosita nutq faoliyati bilan boІliq bo’lib, nutq jarayonida fikr ifodalash bilan bir vaqtda yuzaga keluvchi, so’zlashuv nutqining doimiy hamrohi bo’lgan qo’l va yuz harakatlarini (imo-ishora, mimika), nutqning balandiligi, ekspressiv-emotsional bo’yoq kabi qator jihatlarni o’rganuvchi sohadir. 13. Psixolingvistika. Psixolingvistika psixologiya va lingvistika fanlarining umumlashmasi (sintezi) sifatida nutq jarayonini mazmun nuqtai nazaridan, kommunikativ ahamiyati, nutq aktining muayyan ijtimoiy-amaliy maqsadga yo’naltirilganligi, shunga muvofiqligi jihatidan o’rganadi. U nutqdagi – fikr ifodalashdagi shakl va mazmun birligiga alohida e‘tibor beradi. Psixolingvistika lisoniy imkoniyatlar asosida nutqiy birliklarni hosil qilish va qabul qilish, nutq jarayoni (fikr almashtirish-ifodalash va anglash)da ruhiy holatlarga, bunda sharoit (situatsiya), o’xshashlik (analogiya), farqlash

(differentsiatsiya), ta‘sirchanlik, so’zlovchi va tinglovchi ruhiy holati masalalariga alohida e‘tibor beradi. 13. Sotsiolingvistika. Sotsiolingvistika sotsiologiya va lingvistika fanlarining zaruriy va mantiіiy boІliіligidan hosil bo`lib, jamiyat va til (til va jamiyat) munosabati masalasi bilan shuІullanadi. U tilni sotsial – ijtimoiy hodisa sifatida talіin іiladi. Shunga ko`ra sotsiolingvistikaning eng muhim, asosiy muammosi tilni-til tabiatini ijtimoiy hodisa sifatida tekshirish, uning jamiyatdagi, tilshunoslik fanidagi O`rni va ahamiyatini belgilashdir. 14. Etnolingvistika. Etnolingvistika etnografiya va lingvistika fanlarining O`zaro munosabatidan shakllanib, etnik belgi bo`lgan tilga xalі tarixiy taraііiyotining, rivojlanishining, xalі turmush, urf-odatlarining-moddiy va ma‘naviy madaniyatining ta‘sirini, ularning tilda voіe bo`lishini O`rganadi. Etnolingvistika til va jamiyat munosabatini tadіiі іilishda etnik faktorlarning O`rni, ahamiyati, roli kabilarni aniіlaydi, etnik va lisoniy omillarning O`zaro ta‘sirini, boІliіligini aks ettiradi. 15. Matematik lingvistika. Matematik lingvistika tilni O`rganish va tasvirlash jarayonida matematik metodlarning (masalan, statistik metod, informatsiya nazariyasi kabilarning) ishlanish imkoniyatlarini tekshiradi. 16. Neyrolingvistika. Neyrolingvistika neyron va lingvistika so`zlarining O`zaro birikuvidan, іHshilishidan hosil bo`lib, inson miyasidagi nerv hujayralarining- neyronlarning tilni-so`zlarni hosil іilishdagi vazifasini O`rganadi. Neyron nerv (asab) sistemasining asosiy іismi, tarkibiy elementi sifatida tilni-til va nutі birliklarini yaratishda faol xizmat іiladi, yetakchi hisoblanadi. Shunga ko`ra neyrolingvistika inson nerv sistemasi bilan aloіa іuroli-til orasidagi uzviy, doimiy, zaruriy munosabatni yoritadi. Tilning ta‘riflari Umumiy nazariy tilshunoslikning asoschisi, til ilmining buyuk bilimdoni yevropalik Vilgelm fon Gumboldt til masalalariga – tilning ta‘rifi muammosiga alohida jiddiy ahamiyat bergan. Aniqrog’i, V.fon Gumboldt tilning mohiyatini ochishda, unga asosli ilmiy ta‘rif berishda antinomiya2 metodini (usulini)

qo’llaydi. Ya‘ni u antinomiya usuli orqali tilning mohiyatini, tabiatini ilmiy yoritib berishga harakat qiladi va bu jarayonda til sistemasiga nisbatan bir qator antinomiyalarni qayd etadi. Bular: 1.Til va tafakkurning o’zaro dialektik munosabati, ya‘ni a) til va tafakkur o’zaro ajralmas, bir butundir; b) til va tafakkur o’zaro “ajraluvchi”, ichki qarama-qarshilikka egadir. Boshqacha aytganda, til tafakkurni, fikrni ifodalash uchun xizmat qiladi. Tafakkur (fikr) til orqali yuzaga chiqadi. Tilsiz tafakkur, tafakkursiz til yo’q. Ayni vaqtda til (til materiali) moddiy, tafakkur esa ruhiy (psixik). Til tashqi (shaklan), tafakkur esa ichki, til aniq (eshitish va ko’rishga ko’ra), tafakkur esa mavhum, til-real, tafakkur esa- irreal. 2. Til – faoliyat, harakat, o’zgarish, o’zgaruvchanlik. Ayni vaqtda til faoliyat mahsuli, turІun, barqaror, bunyod etilgan o’zgarmaslikdir. Demak, til bir vaqtning o’zida ham faoliyat, jarayon, ham faoliyat mahsuli sifatida mavjuddir. Aslida esa, - deydi V.Gumboldt “Til faoliyat mahsuli (ergon) emas, balki faoliyatdir (energia)”3. Demak, til faoliyat mahsuli sifatida diaxron (tarixiy) kategoriya bo’lsa, til faoliyat sifatida sinxron (zamonaviy) kategoriyadir. Anig’i, til faoliyat sifatida nutqdir, nutq faoliyatidir, nutq jarayonida voqelanishdir. Til faoliyat mahsuli sifatida asrlardan asrlarga o’tib boruvchi, jamiyat taraqqiyoti bilan barobar qadam tashlovchi taraqqiyot mezonidir, muayyan tarixiy norma (me‘yor)dir. Xullas, ushbu antinomiya asosini hozirgi tilshunoslikda talqin etilayotgan lison (til) va nutqning o’zaro munosabati, til va nutq dialektikasi tashkil qiladi. 3. Tildagi ijtimoiylik (sotsiallik) va shaxsiylik, alohidalik (individuallik) orasidagi antinomiya. Til individga, shaxsga tegishli bo’lgani holda, ayni vaqtda, o’zida ijtimoiy (sotsial) jarayonlarni, faktorlarni aks ettiradi, ma‘lum bir jamiyat uchun umumiydir. 4. Til muayyan sistema sifatida mavjud bo’lgani holda, ayni vaqtda, nutq faoliyatining alohida aktlari ko’rinishida voqelashadi.

5. Til (nutq) va nutqni tushunish antinomiyasi. Nutq va nutqni tushunish, anglash nutqiy faoliyatning muhim, eng asosiy jihatlarini tashkil qiladi. Shunga ko’ra jamiyat a‘zolari o’rtasida kommunikativ jarayon amalga oshadi. 6. Til amaliyotidagi ob‘ektiv va sub‘ektiv jihatlar. Aytmoіchimizki, har bir inson ob‘ektiv ravishda jamiyat mahsuli bo’lgan tildan, uning qonun-qoidalaridan foydalanadi. Sub‘ektiv ravishda esa har bir inson o’z nutqi faoliyatida tilning taraqqiyotiga, undagi o’zgarishlarga, yangiliklarning yuzaga kelishiga xizmat qiladi, ta‘sir ko’rsatadi. 7. Lisoniy jarayondagi jamoaviy (kollektiv) va shaxsiy (individual) jihatlar. Tildagi individual jihatlar shundaki, til, aniqrog’i, nutq shaxsga - individga xos bo’lib, alohida shaxslarning faoliyati hisoblanadi, ya‘ni nutq-indivudal, shaxsiy. Til esa ijtimoiy hodisa bo’lib, jamoa mahsulidir. Boshіacha aytganda, til-sotsial, ijtimoiy. Demak, alohida shaxslar – individlar o’z nutqida – nutq faoliyatida jamiyat a‘zolari tomonidan yaratilgan tildan foydalanadilar, fikr almashadilar. Tilshunoslik tarixida V.fon Gumboldt, Boduen de Kurtenelar bilan bir qatorda turuvchi ulkan tilshunoslardan yana biri shveytsariyalik frantsuz Ferdinand de Sossyurdir. U ham til ta‘rifi masalasiga alohida e‘tibor bergan: 1. F.de Sossyur ta‘rificha tilshunoslik fanining yagona va haqiqiy predmeti til bo’lib, u aloqa quroli vazifasini bajardi. 2. F.de Sossyur til mohiyat (substantsiya) emas, balki shakldir (formadir), degan o’ziga xos ta‘rifni o’rtaga tashlaydi. Bu bilan u tilni mazmun, mohiyat (substantsiya) bilan qorishtirmaslik, undan farqlash lozimligini, til u yoki bu mazmunni (fikrni) ifodalash shakli (formasi), vositasi ekanligini nazarda tutadi. 3. F.de Sossyur o’z qarashlarida tilning sistem xarakterga egaligini qayta- qayta ta‘kidlaydi. Shunga ko’ra u til belgilar sistemasidir1, degan ta‘rifni ham beradi. Til belgilari, F. de Sossyur fikricha, shartli, ixtyoriy, erkin bo’lib, ikki tomonga-ifodalovchiga (ifoda planiga) va ifodalanuvchiga (mazmun planiga) egadir.

4. F. de Sossyur ikki jihatni: sinxron va diaxron aspektlarni farqlab, asosiy e‘tiborni sinxron aspektga qaratadi. Buni u so’zlovchilar, fikr almashuvchilar uchun haqiqiy reallik tilning sinxron - hozirgi, real vaziyatda aloqa quroli sifatida xizmat qilishidir, deydi2. Haqiqatan, tilshunoslikning dastlabki, eng muhim bosh vazifasi til sistemasining – til hodisalarining hozirgi, zamonaviy holatini o’rganishdir. 5. F.de Sossyur xalqning ifoda imkoniyatlari sistemasini ikkiga: til va nutqqa ajratadi. Til so’zlarning ja‘mi va nutqni qurish, tuzish qoidalaridir. Nutq esa til sistemasining so’zlashuvdagi, fikr almashuvdagi yoki matndagi aniq ifodasi, namoyon bo’lishi, voqeligidir.

Adabiyotlar: 1. Axmanova O.S. Slovar lingvisticheskix terminov. - M., 1966. 2. Rozental D.E, Telenkova M.A. Slovar-spravochnik lingvisticheskix terminov. - M., 1976. 3. Xemp E. Slovar amerikanskoy lingvisticheskoy terminologii. - M., 1964. 4. Kondakov N.I. Logicheskiy slovar - M., 1971. 5. Hojiev A. Lingvistik terminlarning izohli lug’ati. - T., 1985. 6. Rasulov R. Umumiy tilshunoslik. 2-qism.-T., 2006.

Похожие

Mustaqillik yillarida ijtimoiy lingvistika

O’zga gap va uning turlari

Bog’lama, uning vazifasi va turlari

Ijtimoiy lingvistika fanining tеkshirish usullari

Tilning tashqi va ichki jihati