Лексикография (лугатшунослик) ва этимология - Лингвистика - Рефераты

Лексикография (лугатшунослик) ва этимология

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

57 KB

Лексикография (лугатшунослик) ва этимология Режа: 1. Қомусий луғатлар ва уларнинг турлари. 2. Филологик луғатлар ва уларнинг турлари. 3. Этимология хақида маълумот. 1

Қомусий луғатлар ва уларнинг турлари Тилшуносллкнинг луғат ва уни тузиш билан шуғулланувчи сохасига лексикография дейилади. Лексикография луғатшунослик деб хам аталади. Сузларнинг маълум мақсадлар учун тупланган, тартибга солинган мажмуига луғат деб юритилади. Луғатлар иккига булинади. 1. Қомусий ёки энциклопедик луғатлар. Бундай луғатларнииг объекти шахслар, жойлар, тарихий воқеалар, табиий хамда ижтимоий ходисалардан иборат булади. Комусий луғатлар улар хақида маълумотлар беради. Собиқ Иттифоқ даврида Тошкентда «Узбек совет энциклопедияси» нашр қилинди. У 14 томдан иборат эди. Шунингдек, «Тошкент энциклопедияси», «Саломатлик энциклопедияси», «Болалар энциклопедияси» (3 том), «Уй- рузғор энциклопедияси» каби қимматли қомуслар нашр этилди. Бу қомуслар бизнинг маданий хаётимизда улкан воқеа саналади. Сабаби улардаги маълумотлар турли фан сохаларининг етук олимлари: академиклари, профессорлар томонидан мақола тарзида ёзилган булиб, биз узимиз учун керакли булган маълумотларни мазкур типдаги луғатлардан олишимиз мазкур типдаги луғатлардан олишимиз мумкин. Мисол учун «Тошкент» энциклопедиясида шахарнинг қадимий ва замонавий қиёфаси, унинг тарихий кучалари, дахалари, дарбозалари, тошкентлик машхур шахслар, унга жойлашган маданий хамда саноат объектлари хақида тулиқ маълумотлар берилган. Шуни алохида таъкидлаш жоизки, қомусий луғатларда давр рухи акс этган булади. «Узбек совет энциклопедияси» мазмун мохияти билан бугун эскирди. Ундаги луғатларни янгилаш эхтиёжи туғилди. Буни чин дилдан хис қилган республика хукумати Миллий Қомус Бош редакциясини тузиш хақида махсус фирмон чиқарди. Шунга кура жуда катга муаллифлар гурухи «Узбек Миллий Қомуси» ни яратиш устида унумли иш олиб бормоқдалар. Унинг 1  жилди уқувчилар қулига бориб етди. Филологик луғатлар ва уларнинг турлари 2

Филологик ёки лингвистик луғатларнинг сузлиги алифбо тартибида берилган суз ёки иборалардан иборат булади. Лингвистик луғатлар уз куламига кура икки турга ажралади. 1. Умумий луғатлар. 2. Махсус луратлар. Умумий луғатлар тилдаги барча сузлар захирасини қамраб олади. 1981 йилда Москвадаги «Русский язик» нашриётида чоп этилган «Узбек тилинииг изохли луғати» (2 томлик), А.Хожиевнинг 1995 йилда чоп қилинган «Имло луғати», русча — узбекча ёки узбекча русча луғатлар умумий луғатларга яққол далил саналади. Махсус луғатлар илм—фан, техника ёки санъатнинг бирор сохаси билан чегараланган булади. Масалан, шу кунгача узбек тилида математика, физика, кимё, мусиқа, ботаника, биологик, тарих, топонимика сохаларига оид луғатлар нашр қилинди. Махсус луғатлар ичида омонимларнинг изохига бағишланган (Ш.Рахматуллаев), этимологик луғат (ТошДУ олимлари), диалектал луғат (А.Ишаев) каби луғатлар мавжуд. Луғатларни икки тилли (яъни таржима ва бир тилли (узтил) луғатларга булиб юбориш хам мумкин. Арабча — узбекча, узбекча—инглизча, форсча—узбекча каби луғатлар икки тилли луғатлар саналади. Улар уч, турт, беш хатто саккиз тилли луғат куринишида булиши кузатилади. Бир тилли луғатлар қуйидаги турлардан иборат: а) изохли луғат, б) имло (орфографик) луғат; в) орфоэпии луғат; г) морфем луғат; д) частотали луғат; е) терс луғат (чаппа луғат); ё) узлашма сузлар луғати; ж) фразеологик луғат; и) синонимлар луғати; и) омонимлар луғати; к) антонимлар луғати; л) диалектал луғат (шевалар луғати); м) терминологик луғат каби унлаб турлари мавжуд. Узбек тилида мазкур луғатларнинг барча куринишлари мавжуд. . Этимология хақида маълумот Хар бир суз уз тарихига эга. Уларнинг айримлари узининг илк шаклланиш холатини сақлаб қолган булса, айримлари бундай хусусиятни бутунлай йуқотган. Масалан, Тошкент сузининг этимологиясини тош (камень) ва кент (место) сузларига олиб бориб тақайдилар. 3

Хоразм, Бухоро, Самарқанд сузларининг келиб чиқишини аниқлаш амри махол. Шунга кура сузларнинг келиб чиқишини ургатадиган тилшуносликнинг булимига этимология дейилади. Этимология сузи юнонча etimon — хақиқат ва logos —таълимот сузларидан олинган. У икки турга булинади. 1, Халқ этимологияси ёки ёлғон этимология. Бундай этимология купроқ афсона ва ақидаларга, халқ оғзаки ижоди намуналарига асосланади. Мисол учун олтин, зар куп булгани учун Зарафшон, туз (намак) кони урнида барпо булганлиги сабабли Наманган, мой оққанлиги боис Майлисой каби. Халқ этимологияси баъзан текширувчини нотуғри йулга бошлаши мумкин. 2. Илмий этимология. Бу этимология факт ва далилларга, қиёслашларга асосланади. Шунга кура у хақиқий этимология хисобланади. Масалан, Абдурахмон, Абдухолиқ, Абдуқаххор — рахм қилувчи, ризқ берувчи, қахрли Оллохнинг бандаси, қули деган маънони беради бу сузлар. Сурхондарё — сурх сузи форс-тожик тилида қизил деган маънони билдиради, дарё—сув оқадиган узан, сувли жой дегани. Сурхондарё қизил тупроқли тоғу адирларни оралаб оқиб утгани учун унинг суви қизариб куриниб туради. Шу боис у қизил сувли дарё деган маънода Сурхондарё деб аталган. Регистон — форс — тожик тилидан олинган суз булиб, pe г—қум, қумли жой,  истон — урин  жой отини ясовчи қушимча. Демак, Регистон — қумли жой деган маънони беради. 1997, 1998 йилларда Ш.Рахматуллаев рахбарлигидаги УзМУ олимлари «Узбек тили сузларининг хисқа этимологик луғати» ни яратдилар. Шу тариқа, тилдаги аксарият сузларнинг этимологиясини тиклаш мумкин. . 4

A дабиётлар: 1. У.Турсунов ва бошқалар. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Тошкент. Ўзбекистон. 1992. 151  166  бетлар. 2. Ш.Шоабдураҳмонов ва бошқалар. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Тошкент.Ўқитувчи. 1980. 124  127  бетлар. 3. Э.Бегматов. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг лексик қатламлари. Тошкент. ФАН. 1985. 126  190  бетлар. 4. Ўзбек тили лексикологияси. Тошкент. ФАН. 1981. 142  158  бетлар. 5. www.ziyonet.uz 5

Похожие

Лексикография

Лексикография

Лексикология, унинг урганиш обекти

Суз ва унинг тил структурасида тутган урни

Профессор Ш. У. Рахматуллаев ва ўзбек график лингвистикаси