logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Лингвистика
  4. Leksemalarda ko‘pma'nolilik

Leksemalarda ko‘pma'nolilik

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

233 KB
Скачать
Leksemalarda ko‘pma&#39;nolilik Reja: 1. Leksik ma&#39;noning taraqqiyot yo‘llari 2. Leksik ma&#39;no taraqqiyotining natijalari 3. Leksik ma&#39;no taraqqiyoti va semik tahlil 4. Leksik ma&#39;nolarning turlari 5. Leksik ma&#39;noning lug‘aviy ( leksik ) konteksti 6. Leksik ma&#39;noning grammatik tabiati 7. Leksik ma&#39;nolarda semantik bog‘lanish 8. Semema – mustaqil til birligi LEKSEMALARDA KO‘PMA&#39;NOLILIK Bittadan ortiq ma&#39;no anglatish ( ifodalash ) hodisasiga ko‘pma&#39;nolilik deyiladi . Bunday xususiyat til birligi sifatida leksemaga ham xos . Hozirgi adabiy o‘zbek tilidagi leksemalarning deyarli yarmi birma&#39;noli . Ya ngi yaratilgan leksema ( yangi o‘zlashtirilgan leksema ham ) boshlang‘ich ishlatilish davrida birma&#39;noli bo‘ladi , biror voqelikning nomi sifatida yuzaga kelib , keyinchalik uning mazmun jihatida turli-tuman o‘zgarishlar yuz beradi , shunday o‘zgarishlarning ma&#39;lum bir qismi natijasida birma&#39;noli leksema yangi leksik ma&#39;no kashf etib , ko‘pma&#39;noli leksemaga aylanadi . Т ermin ham odatda birma&#39;noli bo‘ladi ( Т ermin izohlangan sahifalarga qarang ). Eng tor kontekstli leksema odatda birma&#39;noli bo‘ladi , bunday leksema faqat bir ma&#39;no yo‘nalishidagi leksemalar bilan ( ba&#39;zan faqat bir leksema bilan ) bog‘lanib keladi , shunday bog‘lanishdan tashqarida mustaqil ishlatilmasligi ham mumkin . Masalan , o‘taka- leksemasi juda tor kontekstli va birma&#39;noli : o‘takasi yoril- iborasi tarkibida ishlatilib ,  jigardan ajralib chiqadigan sarg‘ish-yashil rangli achchiq suyuqlik to‘planadigan pufakcha  ma&#39;nosini anglatadi . Leksemaning ma&#39;nolari asli kontekstda shakllanadi va namoyon bo‘ladi ; kontekst qanchalik rang-barang bo‘lsa , bu leksemaning ma&#39;nolari shunchalik ko‘p bo‘ladi . Bunda shu leksema bilan bog‘lanib keladigan leksemalarning miqdori emas , balki turli-tuman semantik yo‘nalishdagi leksemalar bo‘lishi muhim . Leksik ko‘pma&#39;nolilik – ko‘pqirrali , murakkab hodisa . Buning ustiga de- yarli har bir leksemaning leksik ma&#39;no taraqqiyoti alohida-alohida yondashish-ni , izohlashni talab qiladi . Shu sababli leksemalarning leksik ma&#39;nolarini aniqlash va tartiblash juda qiyin . Adabiyotlarda leksemalarning ko‘pma&#39;noliligi haqida bildiriladigan fikrlar o‘ta mavhum bo‘lib , leksik ma&#39;no taraqqiyoti haqida umumiy tasavvur hosil etishga xizmat qiladi . Leksik ma&#39;noning taraqqiyot yo‘llari Leksik ma&#39;no odatda bir predmet , belgi , harakatning nomini boshqa bir predmet , belgi , harakatga ko‘chirish yo‘li bilan rivojlanadi . Bunday ko‘chirishning tabiatini , mavqeini har bir tilning o‘zidagi semantik qonuniyatlar belgilaydi . Ko‘chirishlar asosan quyidagilar : metafora yo‘li bilan ko‘chirish , funksional ko‘chirish , metonimiya yo‘li bilan ko‘chirish , sinekdoxa yo‘li bilan ko‘chirish . Ko‘chirish qorishiq holda ( metafora-funksional , metafora-metoni-miya , metonimiya-funksional tarzida ) ham uchraydi ( Misollari quyiroqda ). Biror predmet , belgi , harakatning nomi boshqasiga o‘zaro tashqi ( shakli , rangi kabi jihatlari bilan ) o‘xshashligi asosida ko‘chirilsa , metafora yo‘li bilan ko‘chirish deyiladi ( yunoncha metaphora -  ko‘chirish  ). Masalan , yo‘l- leksemasi asli  yurish joyi  ma&#39;nosini anglatadi . Shunday o‘xshashlik asosida bu leksema  satr  (  bir chiziq bo‘ylab joylashtirilgan yozuv  ) ma&#39;nosini ham anglata boshlagan . Metafora yo‘li bilan ko‘chirishning asosiy ko‘rinishlari : 1. Bir predmetning nomi boshqa bir predmetga shakliy o‘xshashlik asosida ko‘chiriladi : og‘iz- ( odamning og‘zi ) – og‘iz- ( shishaning og‘zi ), qo‘ltiq- ( odamning qo‘ltig‘i ) - qo‘ltiq- ( dengizdagi qo‘ltiq ), tish- ( odamning tishi ) – tish- ( arraning tishi ), etak- ( kiyimning etagi ) – etak- ( tog‘ning etagi ) kabi . I z o h . Bunday ko‘chirish natijasida ba&#39;zan zid ma&#39;no ham tug‘ilishi mumkin . Masalan , bosh- leksemasining birinchi ma&#39;nosidan metafora yo‘li bilan ko‘chirish asosida  ibtido  ,  muqaddima  ma&#39;nosi hosil bo‘lgan : maqolaning boshi- kabi . Bundan tashqari ,  oxir  ,  xotima  ma&#39;nosi ham o‘sib chiqqan : boshi berk ko‘cha- kabi . Bir leksemaning bunday zid ma&#39;nolarni anglatishi hodisasi enantiosemiya deyiladi ( yunoncha en- -  yaqin  , anti- -  qarshi  ). Ya na qiyoslang : Koridorning u boshidan bu boshigacha stullar qo‘yilgan . Bu jumlada bosh- leksemasi umuman  tomon  ma&#39;nosiga ega bo‘lib qoladi . 2. Bir predmetga ( ba&#39;zan harakatga ) xos belgining nomi boshqa bir predmetdagi belgiga ko‘chiriladi : achchiq- ( achchiq qalampir- ) – achchiq- ( achchiq gap- ), to‘g‘ri- ( to‘g‘ri chiziq- ) – to‘g‘ri- ( to‘g‘ri gap- ), jonli- ( jonli tabiat- ) – jonli- ( jonli suhbat- ), tez- ( tez yur- ) – tez- ( tez odam- ) kabi . I z o h . Bir predmet nomini boshqa bir predmetga belgi sifatida ko‘chirish ham mavjud : tosh- (  qattiq jism  ) – tosh nok- (  qattiq  ), oltin- ( qimmatbaho ma&#39;danning nomi ) – oltin yaproqlar- (  sap-sariq  ) kabi . Bunda narsaning nomi belgini anglatib keladi . Yu qoridagi misollarda esa belgining nomi bir predmetdan boshqasiga ko‘chiriladi . 3. Bir predmetga xos harakatning nomi boshqa bir predmetning harakatiga ko‘chiriladi : savala- ( nimani ) - savala- ( kimni ), cho‘k- ( cho‘kkala- ) - cho‘k- ( imoratning cho‘kishi ) - cho‘k- ( odamning qariganda cho‘kishi ), o‘l- ( jonlilarda hayotning tugashi ) - o‘l- ( o‘simlik palagining so‘lishi , qurishi ) kabi . 3 - § . Biror predmetning nomi boshqasiga ular bajargan vazifasidagi o‘xshashlik asosida ko‘chirilishi funksional ko‘chirish deyiladi ( lot . funktio -  faoliyat  ,  vazifa  ). Funksional ko‘chirish ham o‘xshashlik asosida voqe bo‘la- di . Bu jihatdan u metafora yo‘li bilan ko‘chirishga juda yaqin . Farq shundaki , metafora yo‘li bilan ko‘chirishda predmetlar orasidagi tashqi ko‘rinish jihatidan , material jihatdan o‘xshashlik asosga olinsa , funksional ko‘chirishda vazifa jihatidan o‘xshashlik nazarda tutiladi . Masalan , qush tanasidagi uchish uchun xizmat qiladigan a&#39;zo qanot- deyiladi . Shunga o‘xshash vazifani bajaruvchi qism samolyotga nisbatan ham qanot- deb nomlangan . Shuningdek , ilgarilari ko‘mir- leksemasi  ko‘mib yondirish usuli bilan o‘tindan tayyorlangan yoqilg‘i  ma&#39;nosini anglatar edi . Hozir esa  y er qatlamida tabiiy yo‘l bilan hosil bo‘lgan qattiq va qora rangli yoqilg‘i  ma&#39;nosiga ko‘chdi . Endi bu ikki ma&#39;nodan asosan keyingisi ko‘p uchraydi . Yu qoridagi yoqilg‘ining ikki turini farqlash lozim bo‘lib qolsa , bular sifatlovchi keltirish yo‘li bilan farqlanadi : pistako‘mir- , toshko‘mir- deb nomlanadi . Ya na misollar : chiroq- ( qora chiroq - sham chiroq - kerosin bilan yoqiladigan chiroq - elektrolampochka ), siyoh- ( yozuv uchun ishlatiladigan qora rangli suyuqlik ) – siyoh- ( yozuv uchun ishlatiladigan suyuqlik , rangi har xil bo‘laveradi ) kabi . Funksional ko‘chirishda ko‘pincha shakliy o‘xshashlik ham qatnashadi . Masalan , yuqorida keltirilgan qanot- leksemasida shakl jihatidan , ko‘mir- leksemasida rang jihatidan , siyoh- leksemasida holat ( suyuq ) jihatidan o‘xshashlik bor . Shu sababli bu ko‘chirishlarni funksional - metaforik ko‘chirish deb baholash mumkin . Bir predmetning , belgining , harakatning nomi boshqasiga o‘xshashlik asosida emas , balki o‘zaro bog‘liqlik asosida ko‘chirilishi metonimiya yo‘li bilan ko‘chirish deyiladi ( yunoncha metоnуmia -  qayta nomlash  ). Masalan , dasturxon- leksemasi  ovqatlanish uchun yoziladigan buyum  ni anglatadi ; bu leksema bilan ovqatning o‘zi ,  dasturxonga qo‘yiladigan noz-ne&#39;mat  ham bildiriladi . Metonimiya yo‘li bilan ko‘chirishning asosiy ko‘rinishlari : 1) Bir predmetning nomi shu predmetdagi boshqa bir predmetga ko‘chiriladi : bosh- (  kishi organizmining bo‘yindan yuqori qismi  ) – bosh- (  miya  : Boshim og‘ridi ), ich- (  ichki tomon  ) – ich- (  qorin bo‘shlig‘ida joylashgan a&#39;zolar  : Ichim og‘ridi ) kabi . 2) Bir predmetning nomi shu predmetga asoslangan o‘lchov birligining nomi bo‘lib xizmat qiladi : kun- (  quyosh  ) – kun- (  sutkaning yorug‘ qismi  ), oy- – (  y erning yo‘ldoshi  ) – oy- (  yilning o‘n ikkidan bir qismi  ), jo‘ra- (  o‘rtoq  ) – jo‘ra- (  ikki qismdan iborat bir kiyimlik mato  : bir jo‘ra atlas ) kabi . 3) Bir predmetning nomi shu predmet asosida hosil bo‘ladigan predmetga ko‘chiriladi : til- ( nutq a&#39;zosi ) – til- (  nutq  ), choy- ( o‘simlik ) – choy- ( ichimlik ), dam- (  nafas  ,  havo  ) – dam- (  tinim  ,  vaqt  ,  daqiqa  ) kabi . 4) Belgining nomi shunday belgisi bor predmetga ko‘chiriladi : ko‘k- ( rang nomi ) – ko‘k- (  ko‘kat  ), ko‘k- (  osmon  ), kir- (  iflos  ) – kir- (  ifloslangan yoki yuvilgan kiyim-kechak  ), yupqa- ( qalinning aksi ) – yupqa- ( taom nomi ), chuqur- ( sayozning aksi ) - chuqur- (  o‘ra  ) kabi . I z o h . Bu banddagi holat metafora yo‘li bilan ko‘chirishga o‘xshash , lekin farqli : metafora yo‘li bilan ko‘chirishda bir predmetdagi belgining nomi boshqa predmetdagi belgiga ko‘chiriladi ( oq qog‘oz – oq gvardiya kabi ), metonimiya yo‘li bilan ko‘chirishda esa belgining nomi predmetga ko‘chi-riladi ( oq - rang nomi  oq - predmetning nomi : ko‘zning oqi kabi ). 5) Harakatning nomi shu harakat natijasida hosil bo‘ladigan predmetga ko‘chiriladi : atala- - atala- kabi . Nutqda Fuzuliyni o‘qib tugatdim , &#34; Т oshkent oqshomi &#34; ni o‘qib turaman kabi ishlatishlar ham bor . Bularda asli atoqli va turdosh otdan tuzilgan ( Fuzuliy asarlari , &#34; Т oshkent oqshomi &#34; gazetasi kabi ) birikma o‘rniga atoqli otning o‘zi ishlatiladi . Natijada atoqli ot yangi leksik ma&#39;no anglatmaydi , balki o‘z ma&#39;nosini saqlagan holda turdosh ot ma&#39;nosini ham o‘z ustiga oladi . Yu qoridagi misollardan farq qiluvchi bu hodisa asosida tejamkorlik qonuni yotadi . Qiyos qiling : Ya xshi odamga yondash , yomon odamdan qoch . – Ya xshiga yondash , yomondan qoch . &#34; Mushtum &#34; jurnaliga obuna bo‘ldim . – &#34; Mushtum &#34; ga obuna bo‘ldim . Yu qorida aytilganlardan qat&#39;i nazar , Fuzuliyni o‘qidim bilan &#34; Т oshkent oqshomi &#34; ni o‘qidim o‘zaro teng emas . Birinchisida muallif nomini aytish bilan asari ko‘zda tutiladi , ikkinchisida esa atoqli otning o‘zi – asarning nomi . Demak , metonimiyaga ozmi-ko‘pmi birinchisi o‘xshaydi . Agar Fuzuliyni o‘qidim kabilarda metonimiya yo‘li bilan ko‘chirish voqe bo‘layotir desak , shunda ham lisoniy metonimiya haqida emas , balki nutqiy metonimiya haqida gapirish mumkin . Lisoniy birlik sifatida , masalan , Fuzuliy atoqli oti  asar  ma&#39;nosiga ega emas . Bunday ma&#39;no shu atoqli otga nutqdagi vaziyati sababli vaqtincha birkitiladi , shunday kontekstdan tashqarida yo‘qoladi . Demak , atoqli otni bunday ishlatishni kontekstual metonimiya deb atash mumkin . Bir predmetning nomi boshqa bir predmetga qism bilan butun munosabati asosida ko‘chirilishi sinekdoxa yo‘li bilan ko‘chirish deyiladi ( yunoncha synekdoche -  nazarda tutish  ). Sinekdoxa yo‘li bilan ko‘chirish metonimiya yo‘li bilan ko‘chirishning bir ko‘rinishi deyiladi . Sinekdoxa yo‘li bilan ko‘chirishning o‘ziga xos xususiyati miqdor belgisiga asoslanishidir . Sinekdoxa yo‘li bilan ko‘chirish ikki xil : 1) Bir predmetning nomi sifatida unga xos biror qismning nomi ishlatiladi ( qism orqali butun anglatiladi ): tuyoq- ( qism ) – tuyoq- ( butun : Bahona bilan tuyoqqa ega bo‘lib qoldi ), tirnoq- ( qism ) – tirnoq- ( butun : Dunyoda tirnoqqa zor odamlar oz deysizmi ?! ), yostiq- ( qism ) – yostiq- ( butun : -  hayot  ,  umr  : Yo stig‘ini quritaman ), yurak- ( qism ) – yurak- ( butun : Bu otashin yurak .. ) kabi . 2) Bir predmetning nomi sifatida shu predmetni ham o‘z ichiga olgan butunning nomi ishlatiladi ( butun orqali qism anglatiladi ): bosh- ( butun ) – bosh- ( qism -  boshning ustki qismi  : Do‘ppi boshiga tor keldi ), qo‘l- ( butun ) - qo‘l- ( qism -  barmoq  : Besh qo‘l barobar emas ), panja- ( butun ) – panja- ( qism -  barmoqlar  : Besh panjangni og‘zingga tiqma ), osh- ( umuman ovqat ) - osh- ( palov ) kabi . Leksik ma&#39;no taraqqiyotining natijalari Т urlicha ko‘chirishlar natijasida leksik ma&#39;noda ikki xil hodisa yuz beradi : 1) ma&#39;noning hajmi o‘zgaradi , 2) ma&#39;noning miqdori o‘zgaradi . Leksik ma&#39;no hajmining o‘zgarishi ikki xil natijaga – leksik ma&#39;no haj- mining kengayishiga yoki torayishiga olib keladi : 1. Leksik ma&#39;no hajmining kengayishi avvallari tor doiradagi voqelikni anglatgan leksemaning keyinchalik keng doiradagi voqelikni anglatish uchun xizmat qilishidir . Masalan , non- leksemasi avvallari bu predmetning tandirda pishiriladigan turini-gina anglatgan , hozir esa shu predmetning barcha xillarini anglatadi . Aniq ma&#39;noning mavhum ma&#39;noga o‘tishi ham leksik ma&#39;no hajmining kengayishi hisoblanadi . Masalan , otlan- fe&#39;li asli ko‘chmanchilik davriga xos muayyan bir harakatni (  boshqa joyga ko‘chish uchun otga minish , otga yuklanish  ni ) anglatgan . Hozir esa umuman  biror joyga borish uchun hozirlanish , kiyinish  ma&#39;nosiga ko‘chgan . Bunda avvalgi aniq ma&#39;no o‘rnini mavhum ma&#39;no olgan . Bu leksema hozir faqat keyingi , keng ma&#39;noda-gina ishlatiladi . Ya na solishtiring : uyla- - uylan- (  uy-joyli qil-  -  uy-joyli bo‘l-  ) - uyla- - uylan- (  xotin olib ber-  -  xotin ol-  ). Atoqli otning turdosh otga ( yoki boshqa biror turkum leksemasiga ) aylanishi ham leksik ma&#39;no hajmining kengayishi deb ko‘rsatiladi : Xosiyatxon- – ayol kishining nomi – xosiyatxon- – atlasning turi , Hotamtoy- – afsonaviy qahramon – hotamtoy- -  saxiy  kabi . 2. Leksik ma&#39;no hajmining torayishi avvallari keng doiradagi voqelikni anglatgan leksema keyinchalik tor doiradagi voqelikni anglatishidir . Masalan , qishloq- leksemasi aslida  qishlaydigan joy  ma&#39;nosini anglatgan ( qish- - qishla- - qishloq- ). Keyinchalik , ko‘chmanchilik hayotiga xos lavha yo‘qolib , o‘troqlashish natijasida yangi , tor hajmli leksik ma&#39;no hosil bo‘lgan . Endi qishloq- leksemasi  qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullanadigan aholi yashaydigan joy  ma&#39;nosini anglatadi . Shuningdek , yarog‘- leksemasi ham ( yara- fe&#39;lidan yasalgan ) asli  kerakli , lozim bo‘ladigan narsa-qurol  ma&#39;nosini bildirgan ( Kerak- yarog‘ingni olib ol jumlasida shu ma&#39;noning izi saqlangan ). Keyinchalik esa , leksik ma&#39;no torayib ,  hujum qilishda ishlatiladigan qurol  ma&#39;nosini anglatishga o‘tgan . Emchi- leksemasi ilgari  davolovchi  ma&#39;nosini anglatgan bo‘lsa , hozir faqat  privivka qiluvchi  ma&#39;nosini anglatadi . Т urdosh otning ( yoki boshqa biror turkum leksemasining ) atoqli otga aylanishi ham leksik ma&#39;noning torayishi deb ko‘rsatiladi : po‘lat- - ( turdosh ot ) - Po‘lat- ( atoqli ot ), botir- ( sifat ) - Botir- ( atoqli ot ), o‘lmas ( fe&#39;l : o‘l-ma-s ) – O‘lmas- ( atoqli ot ) kabi . 7- § . Yu qorida ta&#39;kidlangan taraqqiyot yo‘llari natijasida leksik ma&#39;noning hajmi emas , balki miqdori o‘zgarishi mumkin . Bir leksik ma&#39;no asosida boshqa bir leksik ma&#39;noning yuzaga kelishi o‘z navbatida ikki xil hodisaga - ko‘pma&#39;nolilikka yoki omonimiyaga olib keladi ( Bulardan birinchisi ko‘p , albatta ). Leksik ma&#39;noning taraqqiyot yo‘llariga nazar tashlasak ( Shular bayon qilingan sahifalarga qarang ), metafora yo‘li bilan ko‘chirish , sinekdoxa yo‘li bilan ko‘chirish va funksional ko‘chirish natijasida ko‘pma&#39;nolilik voqe bo‘lishini ko‘ramiz ( Т araqqiyot ma&#39;no miqdorining o‘zgarishiga olib kelsa , albatta ), chunki bunda avvalgi va keyingi leksik ma&#39;nolar bir leksemaning ma&#39;nolari sifatida birlashadi . Metonimiya yo‘li bilan ko‘chirishga keltirilgan besh punktning oldingi uch punkti asosida ko‘pma&#39;nolilik yuzaga keladi , to‘rtinchi , beshinchi punkti asosida esa omonimiya voqe bo‘ladi (Ya na &#34; Omoleksemalar &#34; bahsiga qarang ). Leksik ma&#39;no taraqqiyoti va semik tahlil Ko‘pma&#39;noli leksemada ma&#39;no taraqqiyotini semik tahlil usuli bilan o‘rganish bu jarayonni ravshanroq tasavvur qilish imkonini beradi . Bunday yondashuvni tuz- I leksemasi asosida namoyish qilamiz . Т uz- I leksemasining bosh leksik ma&#39;nosi ovqatga tuz sol- kabi bog‘la- nishda namoyon bo‘ladi . Т uz- I 1 anglatadigan narsa -  modda  , shaklan -  kristall  , rangi -  oq  , ta&#39;mi -  sho‘r  , ishlatilish doirasi -  ovqat  , vazifasi -  namakni rostlash , maza kiritish  . Sanalgan semalar asosida bu leksik ma&#39;noni  namagini rostlash , maza kiritish uchun ovqatga qo‘shiladigan sho‘r oq kristall modda  deb ta&#39;riflaymiz . Bu leksemaning ikkinchi leksik ma&#39;nosi ( tuz- I 2 ) sho‘rvaning tuzi kabi bog‘lanishlarda namoyon bo‘ladi . Bu yerda  modda  semasi yo‘qoladi , shu bilan bog‘liq holda moddaga ( jismga ) xos belgilarni ko‘rsatuvchi semalar ham ketadi .  Predmet  tushunchasi saqlanadi-yu , lekin  aniq narsa  tushunchasi  mavhum narsa  tushunchasiga almashadi , demak , leksik ma&#39;no aniqlikdan mavhumlikka tomon siljiydi , natijada  modda  semasi o‘rnini  tuzli-tuzsizlik  semasi egallaydi . Ikkinchi leksik ma&#39;noning mundarijasini tashkil etuvchi bu sema birinchi leksik ma&#39;no tarkibidagi  namakni rostlash , maza kiritish  semasining birinchi subsemasi asosida yuzaga kelgan . Bu yerdagi ma&#39;no taraqqiyoti ko‘chirish yo‘llaridan metonimiyaga to‘g‘ri keladi : predmet – shu predmet ta&#39;siri natijasida voqe bo‘ladigan predmet . Т uz- I 3 ma&#39;nosi bu leksemaning Gapida tuz bor kabi bog‘lanishida namoyon bo‘ladi . Bu leksik ma&#39;no tuz- I 2 ma&#39;nosidan o‘sib chiqqan : birinchi leksik ma&#39;nodagi  maza kiritish  subsemasi va ikkinchi leksik ma&#39;noning  tuzli- tuzsizlik darajasi  semasi uchinchi ma&#39;no uchun potensial semalar bo‘lib xizmat qilgani , shular asosida  mazmun , mantiq  semasi yuzaga kelgan va bu sema uchinchi leksik ma&#39;noning mundarijasini tashkil etgan . Bu yerda leksik ma&#39;no taraqqiyoti mavhumdan mavhumga chizig‘i bo‘ylab borgan . Bunday taraqqiyotni an&#39;anaviy ko‘chirish yo‘llaridan birortasiga kiritib bo‘lmaydi ( Zaruriyat tug‘ilsa , metonimiya deb ketiladi ). Т uz- I 4 ma&#39;nosi bu leksemaning tuzini y e- kabi bog‘lanishida namoyon bo‘ladi . Bu leksik ma&#39;no birinchi leksik ma&#39;no tarkibidagi  modda  va  ovqatga qo‘shiladigan  semalari asosida shakllangan . Bu leksik ma&#39;noni  ovqat  deb ta&#39;rifladik . Bu yerda ma&#39;no taraqqiyoti yo‘llaridan sinekdoxa voqe bo‘lgan : tuz- - qism ( ovqatdagi bir modda ) – tuz- - butun ( issiq ovqat ). Nihoyat , tuz- I leksemasining beshinchi leksik ma&#39;nosi terminologik ma&#39;no bo‘lib , oldingi to‘rt leksik ma&#39;nodan keskin farq qiladi . Ingliz tuzi- , o‘rta tuzlar- kabi turg‘un birikmalarda ( tarkibli terminlarda ) namoyon bo‘ladigan bu ma&#39;no fanda quyidagicha ta&#39;riflanadi :  kislota tarkibidagi vodorodni biror metall bilan to‘liq yoki qisman almashtirish natijasida hosil bo‘ladigan kimyoviy modda  . Т uz- I 5 asli semantik kalka : rus tilida sol leksemasiga birkitilgan bu ilmiy tushunchani o‘zbek tilida ifodalash talabi paydo bo‘lganida ruscha sol leksemasining o‘zbek tilidagi muqobili tuz- leksemasi olinib , unga shu mundarija birkitilgan . Semantik kalkada yangi ma&#39;no yuzaga keladi , lekin bu jarayon leksik ma&#39;no taraqqiyotining an&#39;anaviy ko‘chirish yo‘llaridan keskin farq qiladi , shu sababli alohida hodisa sifatida baholanadi . Ko‘rinadiki , leksik ma&#39;no taraqqiyoti bilan yangi leksik ma&#39;noning yuzaga kelishida avvalgi leksik ma&#39;no tarkibidagi sema saqlanadi , tashlanadi , yangi sema bilan almashtiriladi , yangi sema kiritiladi ; shu kabi o‘zgartirishlar natijasida yangi leksik ma&#39;no shakllanadi . Т uz- I leksemasining leksik ma&#39;nolarini va ular tarkibiga mansub ideografik semalarni chizmada quyidagicha ko‘rsatish mumkin : № Ideografik semalar Leksik ma&#39;nolar 1 2 3 4 5 1 predmet + + + + + 2 modda + - - [ + ] + 3 kristall + - - - [ + ] 4 oq + - - - - 5 sho‘r + + - - - 6 ovqatga qo‘shiladigan + - - [ + ] - 7 a namagini rostlaydigan + [ + ] - - - 7 b maza kiritadigan + - [ + ] - - 8 tuzli-tuzsizlik darajasi + [ + ] - - 9 mazmun , mantiq + - - 10 issiq ovqat + - 11 kimyoviy modda + Chizmada birinchi leksik ma&#39;no tarkibidagi yettinchi deb belgilangan sema a , b deb ikki qismli holatda keltirildi ( Bir semaga birlashuvchi bunday semantik belgini subsema deb nomladik ), chunki bu leksemaning ayrim ma&#39;nolari o‘z taraqqiyotida shu semaga butunicha emas , balki uning subsemasiga asoslangan bo‘lib chiqdi . Т uz- I leksemasini kuzatish ko‘rsatdiki , ko‘pma&#39;noli leksemada bosh leksik ma&#39;noning semalar tarkibi boshqa leksik ma&#39;nolarning semalar tarkibidan murakkabligi bilan ajralib turadi . Semalar tarkibining murakkab bo‘lishi terminologik ma&#39;noga ham xos : Т ushunchani ilmiy ta&#39;riflash o‘z-o‘zidan shunga olib keladi . Т ilshunoslikda leksema yagona ma&#39;noni anglatadi , bir leksema anglatadigan ma&#39;nolar umumiy , yagona ma&#39;noning leksik-semantik variantlariga teng deb qarash ham mavjud . Leksemalarga yuqorida berilgan va bundan keyin beriladigan tasvirlardan bu nuqtayi nazarning to‘g‘ri emasligi ochiq ayon bo‘ladi . Leksik ma&#39;nolarning turlari Leksik ma&#39;no tilning taraqqiyoti davomida ham sifat , ham miqdor jihatidan o‘zgaradi . Shu asosda leksik ma&#39;nolarni hozirgi leksik ma&#39;no va avvalgi leksik ma&#39;no deb ikkiga guruhlash mumkin . Т ilning o‘tmish taraqqiyot bosqichiga mansub , hozirgi lug‘at boyligi tarkibida qatnashmaydigan leksik ma&#39;no avvalgi leksik ma&#39;no deyiladi . Avvalgi leksik ma&#39;no ikki xil : 1) eski leksik ma&#39;no , 2) etimologik leksik ma&#39;no . Eski leksik ma&#39;no tarixiy leksikologiyada o‘rganiladi ( Bu soha tarixiy semasiologiya deb ham yuritiladi ). Hozirgi leksik ma&#39;noni o‘rganuvchi soha tasviriy leksikologiya deyiladi ( Bu sohani tasviriy semasiologiya deb ham ataydilar ). Т il taraqqiyotining o‘rganilayotgan bosqichiga mansub leksik ma&#39;no hozirgi leksik ma&#39;no deyiladi . Masalan , ko‘z- leksemasining yuqorida tasvirlangan ma&#39;nolari o‘zbek tilidagi hozirgi leksik ma&#39;nolardir . Hozirgi leksik ma&#39;nolar bosh ma&#39;no va hosila ma&#39;no , to‘g‘ri ma&#39;no va ko‘chma ma&#39;no , nominativ ma&#39;no va figural ma&#39;no deb bir necha nuqtayi nazardan tasnif qilinadi . Bu tasniflar biri ikkinchisini istisno qilmaydi , balki ayni bir hodisaga har xil yondashishni aks ettiradi . Leksik ma&#39;noning yuqoridagicha turlari ko‘pma&#39;noli leksemalar asosida belgilanadi . Leksik ma&#39;nolar avvalo bosh ma&#39;no va hosila ma&#39;no deb farq qilinadi . Boshqa bir leksik ma&#39;noning yuzaga kelishi uchun asos bo‘lgan ma&#39;no bosh ma&#39;no deyiladi . Bosh ma&#39;noning taraqqiyoti bilan yuzaga kelgan leksik ma&#39;no hosila ma&#39;no deyiladi . Bir leksemaning leksik ma&#39;nolari tizimidagi birlamchi leksik ma&#39;no to‘ng‘ich bosh ma&#39;no deyiladi . O‘zidan keyingi ma&#39;noning taraqqiy etib chiqishi uchun asos bo‘lgan hosila ma&#39;no nisbiy bosh ma&#39;no deyiladi . Masalan , ochiq- leksemasining bosh ma&#39;nosi -  berklanmagan  ( yopiq- leksemasining antonimi ): ochiq eshik- , kitobni ochiq qoldir- kabi . Quyidagi ma&#39;nolar shu bosh ma&#39;nodan taraqqiy etib chiqqan hosila ma&#39;nolar : 2) ochiq gapir- (  tushunarli qilib  ,  aniq  ,  yashirmay  ), 3) ochiq odam- (  xushmuomala  ), 4) ochiq bo‘g‘in- (  ovoz tovush bilan tugaydigan  ). Т oza- leksemasining bosh ma&#39;nosi -  ozoda  ,  ifloslanmagan  ,  kirlanmagan  : toza sinf- , toza hovli- kabi .  Sof , hech narsa aralashmagan  ma&#39;nosi shu bosh ma&#39;nodan o‘sib chiqqan : toza muruch- , toza spirt- kabi . Yu qorida ta&#39;kidlangan hosila ma&#39;no boshqa bir leksik ma&#39;no uchun -  yaxshi  ,  yuqori nav  ma&#39;nosi uchun asos bo‘lgan : toza choy- , toza mato- , toza charm- kabi . Birinchi hosila ma&#39;no bosh ma&#39;nodan , ikkinchi hosila ma&#39;no esa birinchi hosila ma&#39;nodan o‘sib chiqqan . Shunga ko‘ra birinchi hosila ma&#39;noni nisbiy bosh ma&#39;no deb atash mumkin . Т oza- leksemasi  hech qoldirmay  ma&#39;nosini ham anglatadi : toza ter- kabi . Bu leksemaning yana bir ma&#39;nosi bor -  o‘ta darajada  ,  rosa  . Lekin bu ma&#39;no ( kuchaytirish ma&#39;nosi ) yuqorida ta&#39;kidlangan leksik ma&#39;nolardan keskin farq qiladi . Bu ma&#39;no tabiatan grammatik ma&#39;no bo‘lib , uni shu leksemaning leksik ma&#39;nolariga bog‘lash ham qiyin : toza charcha- , toza kuttir- kabi . Т oza- leksemasining leksik ma&#39;nolarini shunday joylab va bog‘lab baholash mumkin : Т o‘ng‘ich bosh ma&#39;no 1 Hosila ma&#39;no  nisbiy bosh ma&#39;no 2 Hosila ma&#39;nolar 3 4 5 Ba&#39;zi hollarda leksemaning to‘ng‘ich bosh ma&#39;nosi aslida hosila ma&#39;no bo‘lib chiqadi . Bunday leksemaning avvalgi leksik ma&#39;nosi unutilib , etimologik ma&#39;noga yoki eski ma&#39;noga aylangan bo‘ladi . Shunga ko‘ra hozir to‘ng‘ich bosh ma&#39;no holatida hosila ma&#39;no keladi . Masalan , tila- fe&#39;lining dastlabgi ma&#39;nosi til- leksemasining  nutq  ,  nutq a&#39;zosi  ma&#39;nosi bilan bog‘lanadi (  ayt-  ). Ammo tila- fe&#39;lining bu ma&#39;nosi hozir unutilgan . Endi bu leksemaning to‘ng‘ich bosh ma&#39;nosi deb  so‘ra-  ma&#39;nosi ko‘rsatiladi . Avvalgi ma&#39;noga nisbatan keyingisi asli hosila ma&#39;no bo‘lib , hozir to‘ng‘ich bosh ma&#39;noga aylangan : Т ila tilagingni kabi . Leksik ma&#39;nolar yana to‘g‘ri ma&#39;no va ko‘chma ma&#39;no deb ham ikkiga guruhlanadi . Leksemaning bosh leksik ma&#39;nosi odatda to‘g‘ri ma&#39;no bo‘ladi ( Etimologik jihatdan-gina bosh ma&#39;no hosila ma&#39;no bo‘lib chiqishi , demak , ko‘chma ma&#39;no bo‘lib chiqishi mumkin ). Masalan , tosh- leksemasining bosh leksik ma&#39;nosi -  qattiq tog‘ jism  . Bu ma&#39;no – to‘g‘ri ma&#39;no ham . Shuninglek , ushoq- leksemasining bosh leksik ma&#39;nosi -  nonning mayda parchasi  . Bu ma&#39;no – to‘g‘ri ma&#39;no ham . Hosila ma&#39;no odatda ko‘chma ma&#39;no bo‘ladi . Masalan , tosh- leksemasining tosh nok- kabi bog‘lanishdagi  qattiq  ma&#39;nosi shu leksemaning  qattiq tog‘ jism  ma&#39;nosiga nisbatan hosila ma&#39;no , shuning bilan bir vaqtda ko‘chma ma&#39;no ham . Solishtiring : ushoq- -  nonning mayda parchasi  ( bosh to‘g‘ri ma&#39;no ), ushoq- -  mayda  ,  jussasi kichik  ( kishiga nisbatan ; hosila ko‘chma ma&#39;no ). Ma&#39;noni ko‘chirish asosida yotgan obraz so‘nishi , unutilishi mumkin . Shunga qaramay bunday leksik ma&#39;no ko‘chma ma&#39;no deb qaralaveradi . Masalan , tog‘ning beli- , qozonning qulog‘i- , choynakning burni- , stolning oyog‘i- kabi ishlatishda ko‘chirish asosida yotgan obraz so‘ngan ; bunda bel- , quloq- , burun- , oyoq- kishi a&#39;zolarini eslatib turmaydi . Lekin bu hol yuqoridagi birikmalarda bu leksemalar anglatadigan leksik ma&#39;nolarning ko‘chma ma&#39;no ekanini o‘zgartirmaydi . Eslatma . Ko‘chma leksik ma&#39;no va nutqiy ma&#39;no – boshqa-boshqa hodisalar ( Lisoniy ma&#39;no va nutqiy ma&#39;no bayon qilingan sahifaga qarang ). Leksik ma&#39;nolar nominativ ( nomlovchi ) ma&#39;no va figural ( majoziy ) ma&#39;no deb ham farqlanadi ( lot . figura -  obraz  ,  ko‘chirish  ): qulfning kaliti- – nominativ ma&#39;no (  ochqich  ), g‘alabaning kaliti- – figural ma&#39;no (  hal eti-lish , erishuv yo‘li  ); nordon mevalar- – nominativ ma&#39;no , nordon gaplar- – figural ma&#39;no (  yoqimsiz  ); terla- (  ter chiqar-  ) – nominativ ma&#39;no , terla- (  ruhan azoblan-  ,  o‘sal bo‘l-  ) – figural ma&#39;no ; qizar- (  qizil rangga kir-  ) – predmetga nisbatan nominativ ma&#39;no , qizar- (  uyal-  ) – kishiga nisbatan figu-ral ma&#39;no va b . Nominativ ma&#39;no – biror narsa , belgi yoki harakatning nomi bo‘lib xizmat qiluvchi ma&#39;no . Nominativ ma&#39;no voqelik bilan bevosita bog‘lanadi . Masalan , gul- leksemasining nominativ ma&#39;nosi o‘simlik turlaridan birini anglatadi ( Bu nominativ ma&#39;no – shu leksemaning bosh to‘g‘ri ma&#39;nosi ham ). Shu leksema yigitlarning guli- kabi bog‘lanishda  sara  ,  noyob  kabi ma&#39;noni anglatadi . Bu ma&#39;no – figural ma&#39;no , chunki bunday ma&#39;no shu hodisaning nomiga aylangan emas . Bunday ma&#39;no obrazlilik , majoz hosil etish uchun xizmat qiladi . Gul- – o‘simlik nomi – bevosita voqelik bilan bog‘lanadi , gul- -  sara  ,  noyob  ma&#39;nosi figural ma&#39;no bo‘lib , voqelik bilan bu leksemaning nominativ ma&#39;nosi orqali bog‘lanadi . Figural ma&#39;no ba&#39;zan xuddi nominativ ma&#39;nodek gavdalanadi : shu ma&#39;noni anglatuvchi leksema ( nominativ ma&#39;no ) bo‘lmaydi , topilgan izohlar ham biror leksemaning figural ma&#39;nosi bo‘lishi mumkin . Masalan , tuz- leksemasining gapning tuzi- birikmasidagi ma&#39;nosini qaymoq- , mag‘iz- leksemalarining figu-ral ma&#39;nosi orqali-gina izohlash mumkin : gapning mag‘izi- , gapning qaymog‘i- kabi . Sinonim bo‘la oladigan nominativ ma&#39;no topilmasa ham , yuqoridagicha holatlar figural ma&#39;no deb belgilanadi . Leksemaning to‘ng‘ich bosh ma&#39;nosi nominativ ma&#39;no bo‘ladi . Har bir leksemada to‘ng‘ich bosh ma&#39;no bitta . Lekin nominativ ma&#39;no bir necha bo‘lishi mumkin . Chunki nominativ ma&#39;noni belgilashda voqelik bilan bevosita bog‘lanishning mavjud bo‘lishi , shu ma&#39;no voqelikning nomi bo‘lishi shart qilib qo‘yiladi . Bu talabga , to‘ng‘ich bosh ma&#39;nodan tashqari , hosila ma&#39;no ham javob berishi mumkin . Masalan , til- leksemasining bosh to‘g‘ri ma&#39;nosi -  og‘izda joylashgan va ta&#39;m-maza bilishga xizmat qiladigan a&#39;zo  . Shunga nisbatan til- leksemasining  nutq a&#39;zosi  ma&#39;nosi – hosila ma&#39;no . Bu ma&#39;no voqelik bilan bevosita bog‘lanadi , voqelikning nomi bo‘lib xizmat qiladi , shu sababli nominativ ma&#39;no hisoblanadi . Shu leksemaning yana til- -  nutq  , til- -  fikrlashuv quroli bo‘lib xizmat qiluvchi ijtimoiy hodisa  , til- -  ma&#39;lumot olish uchun tutib keltirilgan asir  , til- -  puflab chalinadigan muzika asbobida havo oqimiga to‘siq vazifasini bajaruvchi qism  kabi leksik ma&#39;nolari bor . Bu ma&#39;nolar ham - shu leksemaning nominativ ma&#39;nolari , chunki ular o‘zi anglatadigan voqelikning nomi bo‘lib xizmat qiladi , voqelik bilan bevosita bog‘lanadi . Т il- leksemasining  nozik tomon  ,  sir  ( dehqonchilikning tilini bil- , mashinaning tilini bil- ),  ifodalanayotgan tuyg‘u , kechinma  ( kuyning tili- ) kabi ma&#39;nolari – figural leksik ma&#39;nolar . Har bir mustaqil leksema nominativ ma&#39;no anglatadi . Shu bilan birga , nominativ ma&#39;no unutiladi ham . Masalan , tom ma&#39;noda , tom ma&#39;nosi bilan kabi bog‘lanishlardagi tom- leksemasining nominativ ma&#39;nosi juda nursizlanib qolgan . Nominativ ma&#39;nosi unutilgan , yo‘qolgan leksema juda tor leksik kontekstli bo‘lib , doim ma&#39;lum bir leksema qurshovida ishlatiladi . Natijada bu leksemaning leksik ma&#39;nosi shu kontekst doirasida-gina izohlanadigan bo‘lib qoladi . Masalan , yuqoridagi tom- leksemasi faqat ma&#39;no- leksemasi bilan-gina bog‘lanib keladi va  to‘la  ,  to‘liq  kabi ma&#39;noni anglatadi ( Asli arabcha bo‘lib , tilimizdagi tamom- leksemasining o‘zagiga borib bog‘lanadi , lekin o‘zbek tilida bu bog‘lanish sezilmaydi , natijada bu leksemaning nominativ ma&#39;nosi anglashilmay qoladi ). Nominativ ma&#39;nosi so‘ngan leksemalar asosan eskirgan leksemalarga , shuningdek boshqa leksemalar bilan ma&#39;no munosabatini , yasalish jihatidan bog‘lanishini yo‘qotgan leksemalarga to‘g‘ri keladi : basir- ( arabcha , ma&#39;nosi -  ko‘ruvchi  : Basir bo‘lgur – ayollarning &#34; teskari &#34; qarg‘ishlaridan ), baxsh- ( tojikcha , ma&#39;nosi -  atash  : baxsh et- ), bahr- yoki bahra- ( arabcha , ma&#39;nosi -  hissa  ,  nasiba  ,  foyda  : bahra ol- ), ado- ( tojikcha , ma&#39;nosi -  o‘tash  ,  bajarish  : ado et - ), yit- ( yo‘qolib-yitib ket- ), sun- ( bo‘ysun- < bo‘yin sun- ) kabi . Т il tarixiga , jamiyatning moddiy boylik tarixiga asoslanib , shu-ningdek leksemaning asl tuzilishidan kelib chiqib tiklanadigan leksik ma&#39;no etimologik leksik ma&#39;no deyiladi ( yunoncha etymon -  haqiqiy  ,  asl  ). Masalan , til- ot leksemasi hozir  og‘iz bo‘shlig‘ida joylashgan , ta&#39;m-maza bilish uchun xizmat qiladigan a&#39;zo  ma&#39;nosini anglatadi . Qadimgi turkiy tilda ham shunday ma&#39;noni anglatgan bu ot leksema asli  gapir-  ma&#39;nosini anglatgan ti- fe&#39;lidan - l morfemasi bilan yasalgan ; hozirgi o‘zbek tilida  eng katta aka  ma&#39;nosini anglatuvchi og‘a- ot leksemasi asli  uzoq yasha-  ma&#39;nosini anglatgan aq- fe&#39;lidan - a morfemasi bilan yasalgan : aq- + a  aqa > og‘a- ;  onaning aka-ukasi  ma&#39;nosini anglatuvchi tog‘a- ot leksemasi asli  ona  ma&#39;nosini anglatgan tay- oti bilan og‘a- ( < ag‘a- ) otining birlashuvi natijasida yuzaga kelgan : tay- + ag‘a-  tayag‘a- > ta : ag‘a- > tag‘a- > tog‘a- ; hozirgi o‘zbek tilidagi  jag‘lar oralig‘idagi bo‘shliq  ma&#39;nosini anglatuvchi og‘iz- I leksemasi asli qadimgi turkiy tildagi  teshik  ma&#39;nosini anglatgan ag‘- otidan kichraytirish ma&#39;nosini ifodalagan - ( ı ) z morfemasi bilan hosil qilingan (&#34; O‘zbek tilining etimologik lug‘ati &#34; ga qarang ). U muman , hozirgi o‘zbek tilida mavjud har bir leksemaning etimologik ma&#39;nosini axtarish ijobiy natija beravermaydi . Hozir tub deb qaraluvchi leksemalarning talay qismida ularning etimologik ma&#39;nosini aniqlab bo‘lmaydi . Masalan , ish , bosh , qo‘l , oq , oz kabi leksemalarga qarata etimologik ma&#39;no haqida gapirish qiyin . Hatto bunday leksemalarning bosh leksik ma&#39;nosi ham izohlashga yo‘l qo‘ymaydi , shartli tarzda qabul qilinadi . Etimologik leksik ma&#39;no haqida gapirish uchun leksema tuzilishi , mazmuni jihatidan o‘zgarishlarga uchrab , avvalgi leksik ma&#39;nosini yo‘qotgan bo‘lishi va bu yo‘qotilgan leksik ma&#39;noni tiklashga imkoniyat mavjud bo‘lishi kerak . Bunday leksemalar qisman tub , asosan yasama bo‘ladi ( yoki tarixan yasama bo‘lib chiqadi ). Masalan , chek- fe&#39;li hozir  tamaki yoki nashadan tayyorlangan narkotiklarni iste&#39;mol qil-  ma&#39;nosini anglatadi ; chilim chek- , nasha chek- kabi , keyinchalik – nos chek - ; hozir asosan papiros chek- . Bu fe&#39;lning etimologik leksik ma&#39;nosi -  tort-  . Bunday ma&#39;no asli chilim- , nasha- leksemalari bilan bog‘lanishda namoyon bo‘ladi ( Т utunni tortish harakatini bildiradi ). Xuddi shu  tort-  ma&#39;nosi asosida azob chek- , riyozat chek kabi bog‘lanishlar voqe bo‘lgan . Keyinchalik bu fe&#39;lning leksik ma&#39;nosi asosan  narkotiklarni iste&#39;mol qil-  tushunchasi yo‘nalishida taraqqiy etadi ( Bunga shu fe&#39;l bilan bog‘lanib keladigan leksemalarning mazmun jihati sabab bo‘ladi ): umuman tortish – kayf qiluvchi tutunni tortish – kayf qiluvchi narsadan foydalanish ( ichimlikdan tashqari ; vulgar ishlatishda ichimlikka qarata ham aytiladi ). Т ilda nos chek- kabi bog‘lanish chek- fe&#39;li  tort-  ma&#39;nosidan  narkotiklarni iste&#39;mol qil-  ma&#39;nosiga o‘tgani tufayli mumkin bo‘lgan . I z o h . Imzo chek- kabi bog‘lanishdagi chek- - boshqa fe&#39;l (  ur-  ,  bos-  ma&#39;nosini anglatuvchi alohida fe&#39;l bo‘lgan , chekich- oti shu fe&#39;ldan yasalgan ). Etimologik leksik ma&#39;noni tiklash tub leksemalarga qaraganda yasama leksemalarda ancha yengil bo‘ladi , chunki yasama leksema tarkibidagi leksema bilan morfema etimologik ma&#39;noni ozmi-ko‘pmi ko‘rsatib turadi . Masalan , keskin- leksemasi hozir  qat&#39;iy  ,  shiddatli  kabi ma&#39;nolarni anglatadi . Aslida bu sifat  qirq-  ma&#39;nosini anglatuvchi kes- leksemasiga - kin sifat yasovchisini qo‘shib yasalgan , shunga ko‘ra bu leksemaning etimologik ma&#39;nosi deb  kesuvchan  ,  qirquvchan  kabi ma&#39;noni ko‘rsatish mumkin . Shuningdek , unash- fe&#39;li hozir  qiz bilan yigitning turmush qurishi haqida kelish-  ma&#39;nosini anglatadi . Aslida bu fe&#39;l una- leksemasi va  birgalik  ma&#39;nosini ifodalovchi -sh morfemasidan tuzilgan ; una- leksemasi esa  ko‘n-  ma&#39;nosini anglatadi . Demak , unash- asli  ikki tomonlama ko‘nish  ni bildirgan ( Shunday ma&#39;no anglashilgan davrda -sh morfemasi birgalik affiksi deb tushunilgan ). Leksik ma&#39;no taraqqiyoti tufayli unash- fe&#39;li hozir una- fe&#39;lining birgalik shakli deb qaralmaydi . Hozirgi o‘zbek tili nuqtayi nazaridan unash- mustaqil fe&#39;l leksemaga aylangan ( unashdi  unadilar kabi ishlatishdagi -sh affiksi ko‘plik ma&#39;nosini ifodalaydi ). Leksik ma&#39;noning lug‘aviy ( leksik ) konteksti Ko‘pma&#39;noli leksemaning har bir leksik ma&#39;nosi odatda ma&#39;lum semantik doiraga mansub leksemalar bilan bog‘lanishi jarayonida namoyon bo‘ladi . Leksik ma&#39;noning namoyon bo‘lishida zarur sharoit bo‘lib xizmat qiladigan bunday leksemalar belgilovchi leksik kontekst deyiladi . Masalan , tuz- I leksemasining bosh leksik ma&#39;nosi bu leksema sol- , tashla- , qo‘sh- , aralashtir- , tot- , yala- , tush- kabi fe&#39;llarga bog‘lanib kelganida , tuz- I leksemasiga esa qoratikan- , yirik- , mayda- , bir siqim- , osh- kabi leksemalar bog‘lanib kelganida namoyon bo‘ladi . Т uz I leksemasiga ikkinchi ma&#39;nosida oziq-ovqatni anglatadigan leksema , shuningdek past- , baland- , raso- leksemalari bog‘lanib keladi ; tuz I leksemasi baland qil , past qil , ko‘r fe&#39;l leksemalariga bog‘lanadi : sho‘rva-ning tuzi- , qaylaning tuzi- , xamirning tuzi- ; tuzi past- , tuzi raso- ; tuzini baland qil- , tuzini past qil- , tuzini ko‘r- kabi . Т uz I leksemasining uchinchi ma&#39;nosi esa tamoman boshqacha leksik kontekstda namoyon bo‘ladi : nutqni bildiruvchi so‘z- , gap- kabi leksemalar bilan bog‘lanadi : gapning tuzi- , Gapida tuz- bor kabi . Т uz I leksemasi to‘rtinchi ma&#39;nosida y e- , ich- , oqla- , andisha qil- , ko‘r qil- kabi fe&#39;llar bilan bog‘lanishda namoyon bo‘ladi : Т uzini ichib , tuzlug‘iga tupurdi kabi . Beshinchi – terminologik – ma&#39;noda tuz- I leksemasi quyidagicha aniqlovchilar olib keladi : ingliz tuzi- , kaliy tuzi- , oltingugurt kislotasining tu-zi- , o‘rta tuzlar- kabi ; bu tarkibli terminlarni ol- , hosil qil- kabi fe&#39;llar boshqarib keladi : oltingugurt kislotasining tuzlarini hosil qil- kabi . Ko‘rinadiki , har bir leksik ma&#39;no o‘z belgilovchi leksik kontekstiga ega . Bunday leksik kontekst ba&#39;zi leksik ma&#39;nolarda ko‘proq leksemalardan , ba&#39;zi leksik ma&#39;nolarda esa ozroq leksemalardan tashkil topadi . Shu asosda keng leksik kontekst va tor leksik kontekst haqida gapiriladi . Leksik kontekst har bir leksik ma&#39;noda aniq chegaralanib turmasligi mumkin . Shunda ham , baribir , leksik ma&#39;nolar o‘z leksik kontekstlarida farq qiladi . Masalan , tuzla- leksemasi  ma&#39;lum muddat tuzga bulab qo‘y-  ma&#39;nosi-da go‘sht- leksemasi bilan ,  namakobda uzoq saqlash yo‘li bilan tayyorla-  ma&#39;nosida bodring- , karam- , pomidor- , baqlajon- kabi o‘simliklarni anglatadigan leksema bilan bog‘lanadi . Ko‘rinadiki , bu leksemaning birinchi leksik ma&#39;nosi tor leksik kontekstli , ikkinchi leksik ma&#39;nosi esa nisbatan keng leksik kontekstli va bu leksik ma&#39;nolarda leksik kontekstlar aniq chegaralanib turibdi . Т uzla- leksemasi yana ikki ma&#39;noni anglatadi : 3)  gap bilan yeng-  , 4)  boplab alda- , laqillat-  . Bu ikki ma&#39;nosida tuzla- leksemasi kishini anglatuvchi leksema bilan bog‘lanib keladi , leksik kontekstini aniq leksemalar bilan cheklab bo‘lmaydi . Demak , bu ikki leksik ma&#39;noning leksik konteksti avvalgi ikki leksik ma&#39;noning kontekstidan ko‘ra noaniqroq . U chinchi , to‘rtinchi leksik ma&#39;nolarning leksik kontekstidagi farq bu leksemalarga bevosita bog‘lana-digan leksemada emas , balki boshqa leksemalarda ko‘rinadi . Shu asosda yaqin leksik kontekst va yiroq leksik kontekst haqida gapiriladi . Masalan , Sotuvchini tuzladim jumlasini yuqoridagi har ikki leksik ma&#39;noda ham tushunish mumkin . Т uzla- leksemasi qaysi leksik ma&#39;noda ishlatilganini tekstdagi boshqa leksemalar ( yiroq leksik kontekst ) bildirib turadi . Quyidagi jumlada ishlatilgan dallol- , pul- , mol- , top- , sot- leksemalari tuzla- fe&#39;li  boplab alda- , laqillat-  ma&#39;nosi bilan qatnashganini bildirib turadi : Dallol bo‘lib pul topishni ko‘zlabman , Qo‘lin siltab , mol sotganni tuzlabman ( O . Qo‘chqorbekov ). Leksik ma&#39;noning grammatik tabiati Ko‘pma&#39;noli leksemaning leksik ma&#39;nolari , leksik konteksti bilan bir qatorda , boshqa belgi-xususiyatlarida ham farq qilishi mumkin . Yu qorida tahlil qilingan tuz- I leksemasining leksik ma&#39;nolarini , masalan , nisbatlash ( egalik ) paradigmasining morfemalarini olishi jihatidan kuzataylik . Bu leksema ikkinchi leksik ma&#39;nosida doim uchinchi shaxs nisbatlovchisini olib keladi , qolgan leksik ma&#39;nolarida esa nisbatlovchi olib ham , olmay ham ishlatila oladi . Nisbatlovchi olib ishlatilishi lozim bo‘lsa , uchinchi ma&#39;nosida faqat III shaxs nisbatlovchisi bilan keladi , birinchi , to‘rtinchi , beshinchi ma&#39;nolarida esa uch shaxs nisbatlovchilarining birlik va ko‘plik ko‘rsatkichlari bilan ishlatila oladi . Bu leksema beshinchi ( terminologik ) ma&#39;nosida ko‘plik shaklida ishlatila oladi , boshqa ma&#39;nolarda bunday xususiyat yo‘q . Demak , tuz- I leksemasi o‘z leksik ma&#39;nolari bo‘yicha morfologik shakllarga kirishi jihatidan ham farqlanib turadi . Shu asosda har bir leksik ma&#39;noning morfologik tabiati haqida gapiriladi . Bir leksemaning leksik ma&#39;nolari sintaktik vazifada kelishi jihatidan ham farq qilishi mumkin . Masalan , tuz- I leksemasining leksik ma&#39;nolarida bunday farq oz : ikkinchi , uchinchi leksik ma&#39;nolarida qaratuvchi vazifasida kelmaydi va b . Xullas , qanday va qaysi leksema bilan bog‘lanishini , morfologik shakllarga kirish imkoniyatini , sintaktik vazifada kelishini hisobga olsak , har bir leksik ma&#39;noning leksik konteksti , grammatik tabiati namoyon bo‘ladi . Aytilganlarni tuz- I leksemasining leksik ma&#39;nolari uchun quyidagi qurilmalarni tuzib namoyish qilish mumkin : Т uz- I 1 : a ) tuz + birlik + tushum kelishigi X sol- , sep- , tashla- , qo‘sh- , aralashtir- , yala- ... : qiymaga tuz sep- kabi ; b ) tuz + birlik + bosh kelishik X tush- , kir- : Qozonga tuz tushdi kabi ; d ) [ o‘rin ma&#39;nosini anglatuvchi ot leksema + birlik yoki ko‘plik + o‘rin kelishigi ] X tuz + birlik + bosh kelishik X bor , yo‘q ..: Magazinda tuz bor kabi ; e ) tuz + birlik + qaratqich kelishigi X mayda , yirik .. + III shaxs nisbatlovchisi ..: tuzning yirigi- kabi ; f ) mayda , yirik .. X tuz + birlik + biror kelishik : yirik tuz- kabi . Т uz- I 2 : a ) [ oziq-ovqatni anglatadigan ot leksema + birlik yoki ko‘plik + qaratqich kelishigi ] X tuz + birlik + III shaxs nisbatlovchisi + tushum kelishigi X ko‘r- , tot- , baland qil- , past qil- , raso qil- ..: qaylaning tuzini baland qil- kabi ; b ) [ oziq-ovqatni anglatadigan ot leksema + birlik yoki ko‘plik + qaratqich kelishigi ] X tuz + birlik + III shaxs nisbatlovchisi + bosh kelishik X past , baland , raso , .. : Sho‘rvaning tuzi past kabi ; d ) tuz + birlik + III shaxs nisbatlovchisi + bosh kelishik X past , baland .. X ovqatni anglatadigan ot leksema : tuzi past sho‘rva- kabi . Т uz- I 3 : a ) gap , so‘z .. + birlik , ba&#39;zan ko‘plik + qaratqich kelishigi X tuz + birlik + III shaxs nisbatlovchisi + tushum kelishigi X bil- , angla- , chayna- ..: gapning tuzini angla- kabi ; b ) gap , so‘z .. + birlik , ba&#39;zan ko‘plik + nisbatlovchi + qaratqich kelishigi X tuz + birlik + III shaxs nisbatlovchisi + bosh kelishik X bor , yo‘q : Gapining tuzi bor kabi ; d ) g ap , so‘z .. + birlik , ba&#39;zan ko‘plik + nisbatlovchi + o‘rin kelishigi X tuz + birlik + bosh kelishik X bor , yo‘q .. : Gapida tuz bor kabi . Т uz- I 4 : a ) [ kishini anglatadigan leksema + birlik yoki ko‘plik + qaratqich kelishigi ] X tuz + birlik + nisbatlovchi + tushum kelishigi X ich- , y e- , oqla- , andisha qil- .. : [ kimningdir ] tuzini oqla- ; b ) [ bergan ] tuz +birlik+nisbatlovchi + jo‘nalish kelishigi X rozi bo‘l- ..: [ bergan ] tuziga rozi bo‘l- kabi ; d ) tuz + birlik + tushum kelishigi ( belgisiz ) X ber- .. : tuz ber- ( frazema ); e ) tuz + birlik + nisbatlovchi + bosh kelishik X ko‘r qil- .. : Bergan tuzim ko‘r qiladi kabi . Т uz- I 5 : a ) kaliy , natriy .. X tuz- + birlik yoki ko‘plik + III shaxs nisbatlovchisi + biror kelishik : kaliy tuzi- , magniy tuz ( lar ) i- kabi ; b ) o‘rta .. X tuz + ko‘plik + biror kelishik : o‘rta tuzlar- , nordon tuzlar- kabi . Leksik kontekst va grammatik tabiat yuqorida ko‘pma&#39;noli leksemaga nisbatan belgilandi . Aslida leksik kontekst va uning tor yoki keng bo‘lishi , morfologik va sintaktik tabiat bir ma&#39;noli leksemaning leksik ma&#39;nosiga ham xos xususiyat . Masalan , tin- (  havo  ) leksemasi – hozirgi o‘zbek tilida juda tor leksik kontekstli birma&#39;noli leksema : faqat tin ol- (  dam ol-  ) frazemasi tarkibida uchraydi va o‘zining bosh nominativ ma&#39;nosi bilan qatnashadi . Bu leksema doim birlik va belgisiz tushum kelishigi shaklida keladi . Shuningdek , kallak- leksemasi tol- leksemasiga ( daraxt nomiga ) nisbatlovchi olib bog‘lanib keladi ( tolning kallagi- kabi ), ur- fe&#39;liga ( kallak ur- kabi ) birlik va bosh kelishik shaklida bog‘lanadi . Leksik ma&#39;nolarda semantik bog‘lanish Har qanday sintaktik bog‘lanish asosida semantik bog‘lanish yota-di . Masalan , Itni qopmaydi deb bo‘lmas , otni tepmaydi deb bo‘lmas maqolini Otni qopmaydi deb bo‘lmas , itni tepmaydi deb bo‘lmas tarzida tuzsak , semantik bog‘lanish talabiga rioya qilmagan bo‘lamiz : ot qopmaydi , it tepmaydi . Sintaktik bog‘lanish ham , semantik bog‘lanish ham ayni vaqtda ko‘pma&#39;noli leksemaning har bir leksik ma&#39;nosi bo‘yicha amalga oshadi . O‘zaro sintaktik aloqaga kirishuvchi leksik ma&#39;nolarning semalar tarkibida bir-biriga zid sema bo‘lmasligi lozim , aks holda bunday leksik ma&#39;nolarni semantik bog‘lab bo‘lmaydi . Masalan , non- leksemasi ich- leksemasi bilan bog‘lanmaydi , chunki bu leksemalar anglatadigan leksik ma&#39;nolar tarkibida o‘zaro zid semalar mavjud . Non- leksemasining leksik ma&#39;nosi tarkibida , boshqa ideografik semalar qatori ,  qattiq holatdagi  semasi bor , ich- leksemasining leksik ma&#39;nosi tarkibida esa  suyuq holatdagi  semasi bor ; ana shu zid semalar bu leksemalarning semantik bog‘lanishiga yo‘l bermaydi . Semantik bog‘lanuvchi ma&#39;nolar tarkibida umumiy ( bir xil ) sema bo‘lishi muhim . Bunday umumiy sema bu leksik ma&#39;nolarning semantik bog‘lanishini va bir-biri uchun yaqin leksik kontekst bo‘lib kelishini ta&#39;minlaydi . Masalan , non- va y e- leksemalarining leksik ma&#39;nolari tarkibida  qattiq holatdagi  ,  ozuqa  ,  iste&#39;mol qil-  ideografik semalarining mavjudligi bu leksik ma&#39;nolarning semantik bog‘lanishini ta&#39;minlaydi . Bunday umumiy sema sintagmema deb yuritiladi ( yunoncha syntagma -  birlashtirilgan  ). Semema – mustaqil til birligi Leksema – til birligining , leksik birlikning nomi . Adabiyotlarda leksemaning mazmun jihati semema deyiladi . Biz semema terminiga boshqacha mundarija birkitish tarafdorimiz . Leksemanig mazmun jihatida asosiy hodisa – leksik ma&#39;no , shu bilan birga baho semasi ham hisobga olinadi . Demak , leksik ma&#39;no tushunchasi bilan semema tushunchasi teng emas . Bundan tashqari , ko‘pma&#39;noli leksemada har bir leksik ma&#39;no o‘ziga xos leksik kontekstga ega bo‘ladi , har bir leksik ma&#39;no grammatik tabiatiga ko‘ra ham farqli bo‘lishi mumkin . Har bir leksik ma&#39;noning o‘ziga xos xususiyatlari sifatida baho semasida farq qila olishini , sinonimik munosabatga , antonimik munosabatga har bir leksik ma&#39;no mustaqil ravishda kirishuvini , yangi leksema har bir leksik ma&#39;nodan yasalishini ham ta&#39;kidlash lozim ( Shu hodisalar bayon qilingan bahslarga qarang ). Agar leksema bir ma&#39;noli bo‘lsa , yuqoridagi belgi-xususiyatlar leksemaga mansub bo‘ladi va bunday leksema bir til birligiga ( leksik birlikka ) teng deb qaraladi . Agar leksema ko‘pma&#39;noli bo‘lsa , bu belgi-xususiyatlar har bir leksik ma&#39;no bo‘yicha ayrim-ayrim mavjud bo‘ladi , bunda har bir leksik ma&#39;no o‘zicha til birligi ( leksik birlik ) deb qaralishi lozim . Biz ana shunday belgi- xususiyatlarga egaligini hisobga olib har bir leksik ma&#39;noni alohida til birligi sifatida baholadik va semema termini bilan nomladik . Masalan , tin- ot leksemasi – bir ma&#39;noli , shunga ko‘ra bu yerda leksema tushunchasi bilan semema tushunchasi teng keladi . Т uz- I ot leksemasi esa besh leksik ma&#39;noli , demak , bu leksemaga besh semema birlashadi . Bunday birlashtirishda bu sememalar anglatgan ma&#39;nolarning tarixan biri ikkinchisidan o‘sib chiqqanligi asos bo‘ladi . Lekin bunday birlashtirish ko‘pma&#39;noli leksema doirasida har bir sememani mustaqil til birligi ( leksik birlik ) deb qarashga monelik qilmaydi . Asli lug‘at boyligini leksemalardan kelib chiqib emas , balki ko‘pma&#39;noli leksemalarga birlashtiriladigan har bir sememadan ( leksosememadan ) kelib chiqib hisoblash to‘g’ri Adabiyot: 1. Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M., Hojiyev A., Rasulov I., Doniyorov X. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. I qism. &#34;O‘qituvchi&#34;, Т.: 1980. 2. G‘ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis. 3 nashri, Т.: 1987. 3. Тursunov U., Muxtorov J., Rahmatullayev Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. 3 nashri, &#34;O‘zbekiston&#34;, Т.: 1992. 4. Ne&#39;matov H., Bozorov O. Тil va nutq. &#34;O‘qituvchi&#34;, Т.: 1993. 5. Ne&#39;matov H., Rasulov R. O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. &#34;O‘qituvchi&#34;, Т.: 1995. 6. Ne&#39;metov H., Sayfullayeva R., Qurbonova M. O‘zbek tili struktural sintaksisi asoslari. &#34;O‘qituvchi&#34;, Т.: 1999. 7. Qurbonova M.M. Hozirgi zamon o‘zbek tili (sodda gap sintaksisi uchun materiallar). O‘zMU, Т.: 2002. 8. Qurbonova M., Sayfullayeva R., Boqiyeva N., Mengliyev B. O‘zbek tilining struktural sintaksisi. O‘zMU, Т.: 2004. 9. Mirtojiyev M.M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. I jild. O‘zMU, Т.: 2004. 10. www.ziyonet.uz

Похожие

Leksemalarda ifoda jihaтiga ko‘ra voqe bo‘ladigan munosabaтlar
Alifbo. Adabiy yozish. Adabiy тalaffuz
Leksemalar (leksosememalar) orasidagi semanтik munosabaтlar
Leksemalar тizimi
So’z yasalish qolipi hosilalarida leksemalashish