Leksemalarda ifoda jihaтiga ko‘ra voqe bo‘ladigan munosabaтlar - Лингвистика - Рефераты

Leksemalarda ifoda jihaтiga ko‘ra voqe bo‘ladigan munosabaтlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

142 KB

Leksemalarda ifoda jiha т iga ko‘ra voqe bo‘ladigan munosaba т lar Reja: 1. Omoleksemalar 2. Omoleksemalarga yondosh hodisalar 3. Leksemalarda paronimiya 4. Leksemaning mazmun jiha т i 5. Leksik ma'noning semalari 6. Baho semasi 7. Lisoniy ma'no va nutqiy ma'no

Leksemalarda ifoda jihatiga ko‘ra voqe bo‘ladigan munosabatlar deb omonimiya va paronimiya hodisalari ko‘rsatiladi. OMOLEKSEMALAR 1- §. Ifoda jihati teng leksemalar omoleksemalar deyiladi (yunoncha homos -  bir xil  ). Omoleksemalarni belgilashda talaffuz jihatidan bo‘ladigan bir xillik ham, harfiy (grafik) ifoda jihatidan bo‘ladigan bir xillik ham hisobga olinadi. Masalan, tuy- I (  kukun holatga keltir-  ) leksemasi bilan tuy- II (  his et-  ) leksemasi, yon- I (  predmetning o‘ng yoki chap tomoni  ) leksemasi bilan yon- II (  o‘t ol-  ) leksemasi o‘zaro bir xil talaffuz qilinadi va yoziladi. Omoleksemalar turli grammatik shakllarga kirishi nuqtayi nazaridan yondashib omonim omoleksemalar va omoforma omoleksemalar deb ajratiladi. 1. Omonim omoleksemalar barcha muqobil grammatik shakllarida teng keladi. Masalan, qovoq- I (ko‘z ustidagi qovoq) - qovoq- II (o‘simlik nomi), chaq- I (  zarb bilan yor-  ,  parchala-  ) - chaq- II (  nayza sanchib ozor ber-  ) kabi. Birinchi juft ham, ikkinchi juft ham o‘zaro barcha muqobil shakllarida teng keladi: qovoqni I - qovoqni II, qovog‘ini I - qovog‘ini II, qovoqlarimni I - qovoqlarimni II; chaqdi I – chaqdi II, chaqadi I – chaqadi II, chaqibdi I – chaqibdi II kabi. Omonim omoleksemalar asosan bir turkum leksemalari bo‘ladi. Bunday omonimiya ko‘pincha ot, fe'l turkumi leksemalarida uchraydi: oy- I (planeta nomi) - oy- II (  yilning o‘n ikkidan bir qismi  ), chop- I (  yugur-  ) – chop- II (  yer sathini qirqib ag‘dar-  ) kabi. Omonim omoleksemalar sifat turkumi leksemalarida ham uchraydi: och- I (  ochqagan  ) - och- II (  me'yorga yetmagan  - rang haqida: och ko‘k ) kabi. Har xil turkum leksemalari o‘zaro omonim omoleksema bo‘lishi uchun ular grammatik shakllanishga ega bo‘lmasligi kerak. Masalan, albatta I ( Albatta boraman – ravish) – albatta II ( Boraman, albatta – modal birlik). Bunday munosabat balki I modal birligi bilan balki II bog‘lovchisi orasida ham voqe bo‘lgan. 2. Omoforma omoleksemalar deb o‘zaro ba'zi grammatik shakllarida-gina teng keladigan omoleksemalarga aytiladi: burun- I (kishi tanasidagi a'zoning nomi) - burun- II (payt ravishi -  ilgari  ), soz- I (muzika asbobining nomi) – soz- II (  yaxshi  ) kabi. Birinchi juftda ot leksema bilan ravish leksema o‘zaro bir necha shaklida teng keladi ( burun I – burun II, burundan I – burundan II, burunlari I – burunlari II kabi), lekin boshqa shakllarida farqlanib turadi: ot leksemada burnim, burning, burnimni kabi shakllanishlar voqe bo‘lsa, ravish leksemada burunroq kabi shakllanish voqe bo‘ladi, demak, bu ikki leksema faqat ayrim grammatik shakllarida-gina teng keladi. Ikkinchi juftda esa ot leksema bilan sifat leksema o‘zaro ikki shaklida teng keladi ( soz- I – soz- II , sozlar I – sozlar II), boshqa shakllarida esa farqlanib turadi: ot leksemada sozni, sozim, sozlarimni kabi shakllanishlar voqe bo‘lsa, sifat leksemada sozroq, juda soz kabi shakllanishlar voqe bo‘ladi.

2- §. Yuqoridagi omoleksemalarning lug‘atga kiritilish shakllari bir xil, shunga ko‘ra ular lug‘atlarda hisobga olinadi. Omoforma omoleksemalar deb faqat shunday hodisalarni-gina nazarda tutish yetarli emas: lug‘atga kiritish shakli har xil omoforma omoleksemalar chetda qolib ketadi. Vaholanki bularning mohiyati avvalgilari bilan bir xil. Masalan, soz- I – soz- II lug‘atda ko‘rsatiladi-yu, tut- I (daraxt turi va uning mevasi) – tut- II (  ushla-  ) holati umuman hisobga olinmaydi, chunki fe'l lug‘atga -moq affiksini qo‘shgan holatda ( tutmoq shaklida) kiritiladi. Omoforma omoleksemalar ot leksema bilan fe'l leksema orasida (Bular umumtil lug‘atida aks etmaydi), ot leksema bilan fe'ldan boshqa biror turkum leksemasi orasida voqe bo‘ladi (Keyingi tur omoleksemalar umumtil lug‘atida aks etadi). Omonim omoleksemalar asli leksemalar omonimiyasi bo‘lib, ularga bir xil grammatik ko‘rsatkichlar qo‘shiladi: qovoq- I I im ing  II ning (  n isbаtlоvchi) qovoq- II lar i imiz ingiz lari ni dan ga da Omoforma omoleksemalarda esa omoleksemalarga omomorfemalar qo‘shiladi: tуt- I  I lar im ing i imiz ingiz lari  II ning (  nisb а tl о vchi) ni dan ga da tut- II ay(in) (gin), ing sin aylik ingiz , inglar, laring sinlar Yuqorida keltirilgan misollar bir omoifodaga ikki omoleksema birlashadigan holatlarni aks ettiradi. Т ilimizda bir omoifoda ostiga ikkitadan oltitagacha omoleksemaning birlashuvi kuzatiladi; bularning miqdoriy hissasi quyidagicha: ikki omoleksemali holat – 74,5 %, uch omoleksemali holat – 19 %, to‘rt omoleksemali holat – 4 %, besh omoleksemali holat – 1 %, olti omoleksemali holat – 1,5 %. M i s o l l a r: 1) ot- I (  ism  ) – ot- II (ish hayvoni) – ot- III (fe'l); bunda ot- I – ot- II munosabati – omonim omoleksemalar; ot- I - ot- III va ot II – ot III munosabati – omoforma omoleksemalar;

2) o‘t- I (  maysa  ) - o‘t- II (  olov  ) - o‘t- III (kishi tanasidagi a'zoning nomi) - o‘t- IV (fe'l); bunda o‘t- I - o‘t- II , o‘t- I - o‘t- III , o‘t- II - o‘t- III munosabati – omonim omoleksemalar; o‘t- I - o‘t- IV, o‘t- II - o‘t- IV, o‘t- III - o‘t- IV munosabati – omoforma omoleksemalar; 3) suz- I ( sutni suz- ) - suz- II (  ovqatni idishlarga sol-  ) – suz- III ( ko‘zini suz- ) – suz- IV ( suvda suz- ) - suz- V ( shoxi bilan suz- ); bunda voqe bo‘ladigan o‘n munosabatning har biri – omonim omoleksemalar; 4) sur- I (qorako‘lning navi) - sur- II (  och kulrang, ko‘kimtir  ) - sur- III (  quritilgan  ) – sur- IV (  beti qattiq  ) - sur- V (  siljit-  ) – sur- VI (  ishqa-  ); bunda sur- II - sur- III, sur- II – sur- VI, sur- III – sur- VI munosabatlari , shuningdek sur- V – sur- VI munosabati – omonim omoleksemalar, sur- I bilan sur- II, sur- III, sur- IV, sur- V, sur VI munosabatlarining har biri – omoforma omoleksemalar. 3- §. Leksemalar turli grammatik ko‘rsatkichlar olishi bilan leksemashakllar yuzaga keladi (Leksemashakllar alohida bo‘limda tasvirlanadi); ana shunday leksemashakllar orasida ham omonimiya voqe bo‘lishi mumkin. Bularni omoleksemashakllar deb yuritamiz. Masalan, qovog‘im I bilan qovo- g‘im II, tuting I bilan tuting II omoleksemashakllar bo‘lib, birinchisi omonim omoleksemalar asosida, ikkinchisi omoforma omoleksemalar asosida yuzaga chiqadi. Omoleksemashakllar nutq birliklari orasida hosil bo‘ladi, shunga ko‘ra ular omoleksemalar doirasi bilan cheklanmaydi. Nutqda omoleksemashakllarning rang- barang ko‘rinishlari yuzaga keladi: terim I ( ter- ot leksemasi  im nisbatlovchisi = leksemashakl) – terim II ( teri- ot leksemasi  m nisbatlovchisi = leksemashakl); yer I (ot leksemashakl) – yer II ( ye- fe'l leksemasi  r sifatdosh shakli yasovchisi : zamon shakli yasovchisi = leksemashakl); yoqamiz I ( yoq- fe'l leksemasi  a zamon shakli yasovchisi + miz tuslovchisi = leksemashakl) – yoqamiz II (yoqa- ot leksemasi  miz nisbatlovchisi = leksemashakl) va b. 4- §. Omoleksemalarning voqe bo‘lishiga olib keladigan sabablar asosan quyidagicha: I. Qadimgi turkiy tildagi turkum sinkretizmining yo‘qolishi oqibatida yuzaga kelgan. Тurkiy tilning boshlang‘ich taraqqiyot bosqichida ayni bir ifoda jihatiga ega birlik fe'l va ot, fe'l va sifat ma'nolarini anglatish uchun ishlatilavergan. Ana shunday hodisaga turkum sinkretizmi deyiladi. Qadimgi turkiy tildayoq yo‘qolib ketgan bunday sinkretizmning qoldiqlari hozirgi o‘zbek tiliga turli holatda, ba'zilari jiddiy tovush o‘zgarishiga uchramasdan omoleksemalar sifatida yetib kelgan. Masalan, qadimgi turkiy tilning boshlang‘ich taraqqiyot bosqichida yuq- birligi harakat ma'nosini ham (  qoldiq sifatida yopish-  ), predmet ma'nosini ham (  yopishib qolgan qoldiq  ) anglatish uchun ishlatilgan; keyinchalik bunday sinkretizm yo‘qolib, ikki leksemaga aylangan va shunday holatda hozirgi o‘zbek tiliga omoleksemalar sifatida yetib kelgan. II. Leksemalarning ifoda jihatida voqe bo‘lgan tovush o‘zgarishlari oqibatida teng kelib qolishi bilan yuzaga kelgan. Demak, bunday omonimiya tovush o‘zgarishlari asosida izohlanadi. Masalan, oq- I sifat leksemasi asli a:q- ifoda jihatiga, oq- II fe'l leksemasi esa aq- ifoda jihatiga ega bo‘lgan, sifat leksema

tarkibidagi a: tovushiga xos cho‘ziqlik belgisi yo‘qolishi oqibatida bu ikki leksema omoleksemalar holatiga o‘tgan va shunday holatda a tovushi â tovushiga almashib hozirgi o‘zbek tiliga yetib kelgan; oz- I ravish leksemasi asli a:z- ifoda jihatiga, oz- (  oriqla-  ) fe'l leksemasi ar- ifoda jihatiga ega bo‘lgan, a: tovushi a tovushiga va a tovushlari â tovushlariga, r tovushi z tovushiga almashib hozirgi o‘zbek tiliga omoleksemalar tarzida yetib kelgan; but- I (  chot  ) ot leksemasi asli bu:t- ifoda jihatiga, but- II (  bekam-u ko‘st mavjud  ) kesimlik leksemasi asli büt- ifoda jihatiga ega bo‘lgan, ot leksema tarkibidagi u: tovushining cho‘ziqlik belgisi, kesimlik leksemasi tarkibidagi ü tovushining yumshoqlik belgisi yo‘qolishi oqibatida omoleksemalar yuzaga kelgan. Ifoda jihatining teng kelib qolishi natijasida voqe bo‘lgan omonimiya: 1) o‘zbekcha leksemalar orasida bo‘ladi; ko‘pchilikni shunday omonimi-ya tashkil etadi: bel- I (kishi tanasining a'zosi) - bel- II (ish quroli), yoz- I (fasl nomi) - yoz- II ( xatni yoz- ) - yoz- III ( dasturxonni yoz- ), ellik- I (beshinchi o‘nlikning nomi) - ellik- II ( ikki ellik xat ) kabi; 2) o‘zbekcha leksema bilan o‘zlashma leksema orasida bo‘ladi: a) o‘zbekcha leksema bilan tojikcha leksema orasida: yor- I (  ikkiga aj-rat-  ) - yor- II (  mahbuba  ); bog‘- I ( bir bog‘ piyoz ) – bog‘- II (  meva- zor  ) kabi; b) o‘zbekcha leksema bilan arabcha leksema orasida: sir- I (bo‘yoqning nomi) - sir- II (  maxfiy ish, gap, narsa  ); sana- I (  donalab hisobla-  ) - sana- II (  muhim voqea ta'kidlanadigan yil, oy, kun  ) kabi; 3) o‘zlashma leksemalar orasida bo‘ladi: a) tojikcha leksemalar orasida: soz- I (muzika asbobining nomi) - soz- II (  yaxshi  ), bod- I (  shamol  ) - bod- II (  shish  ) kabi; b) arabcha leksemalar orasida: safar- I (  sayohat  ) - safar- II (  gal  ,  marta  ), rasm- I (  suvrat  ) - rasm- II (  urf-odat  ) kabi; v) arabcha leksema bilan tojikcha leksema orasida: karam- I (  mehr-shafqat  ) - karam- II (sabzavotning nomi) kabi. III. Omonimiya leksik ma'no taraqqiyoti natijasida voqe bo‘ladi. Bu tur omonimiyani to‘g‘ri belgilash ancha qiyin, chunki ko‘pma'nolilik bilan omonimiyani farqlay bilish talab qilinadi. Ma'no taraqqiyoti natijasida yuzaga kelgan leksik ma'nolar boshqa-boshqa turkumga mansub bo‘lsa, o‘z-o‘zidan omoleksemalar haqida gapirish lozim: o‘rta- I (ot) - o‘rta- II (sifat) misolida bo‘lgani kabi. Agar bunday leksik ma'nolar bir turkumga mansub bo‘lsa, ularning ideografik semalar tarkibiga suyanib hukm chiqarish kerak. Masalan, kun- I leksemasining leksik ma'nosiga ideografik semalar asosida beriladigan ta'rif bilan (  yerga issiqlik va nur taratib turuvchi planeta  ) shu leksemadan o‘sib chiqqan kun- II leksemasiga ideografik semalari asosida beriladigan ta'rifni (  quyosh chiqqandan botgungacha bo‘lgan vaqt  ) qiyoslasak, bu yerda ko‘pma'nolilik haqida emas, balki omoleksemalik haqida gapirish lozimligi ayon bo‘ladi. Leksik ma'no taraqqiyoti natijasida voqe bo‘lgan omoleksemalarga leksik ma'noning taraqqiyoti bayon qilingan o‘rinda misollar berilgan; bu yerda bir necha misol keltirish bilan kifoyalanamiz: yosh- I (  umr  ) - yosh- II (  hali ko‘p yashamagan  ); boq- I (  qara-  ) – boq- II (  tarbiyala-  ,  o‘stir-  ); band- I (  egallangan  ) – band- II (  tutqich  ,  dum  : band bergan qovun ) kabi.

Shuni ta'kidlash lozimki, ot leksemaning sifatlashuvi, sifat leksemaning otlashuvi kabi nutqiy hodisa natijasida emas, balki ot leksema asosida sifat leksemaning, sifat leksema asosida ot leksemaning yuzaga kelishi natijasida-gina omoleksemalar paydo bo‘ladi. Masalan, Yaxshiga yondash, yomondan qoch jumlasida yaxshi- , yomon- sifat leksemalari otlashgan, lekin ot leksemaga ko‘chgan emas. Ot leksema bajaradigan sintaktik vazifada sifat leksema kelgani sababli sintaktik vazifaga bog‘liq holda nutqda predmetlik semasi qo‘shiladi, otlashish yuz beradi, lekin predmetlik semasi doimiy sema bo‘lmaydi. Bir turkum leksemasi asosida boshqa bir turkum leksemasi yuzaga kelishi uchun turkumlik semasi (  predmet  ,  belgi  ,  harakat  kabi) bu leksemalarning semalar tarkibiga lison bosqichida birkitilgan bo‘lishi kerak. Aks holda bir turkum leksemasining boshqa turkum leksemasi o‘rnida ishlatilishi voqe bo‘ladi xolos. Bir turkum leksemasi asosida boshqa bir turkum leksemasi yuzaga kelganda, turkumlik semasidan tashqari, leksemalarning ideografik semalar tarkibida ham jiddiy o‘zgarishlar yuz beradi. Masalan, issiq- I sifat leksemasi asosida issiq- II ot leksemasi yuzaga kelgan. Bunda: 1)  belgi  turkumlik semasi  predmet  turkumlik semasiga almashgan, 2) sifat leksema ideografik semalari tarkibidagi  me'yor (o‘lchov)  ,  ortiq  semalari tashlangan, 3)  harorat  semasi yana ham mavhumlik tomon taraqqiy etgan, ana shu mavhum sema ot leksemaning semantik mundarijasini tashkil etib qolgan. Demak, sifat leksema ideografik semalari tarkibidagi  harorat  semasi kuchayib, qolgan ideografik semalarning so‘nishi yo‘li bilan ot leksema yuzaga kelgan. IV. Omoleksemalar leksema yasalishi natijasida ham yuzaga kelgan. Buning asosiy ko‘rinishlari: 1. Т ub leksema bilan yasama leksema orasida voqe bo‘lgan: bek- I (  hukmdor  ) - bek- II (be- -  mustahkam qil-  + k sifat yasovchisi:  yopiq  ); kuya- I (  yungli matoga tushadigan zararkunanda hasharot  ) - kuya- II ( kuy- -  kuyib ko‘mir bo‘l-  + a ot yasovchisi:  kuyish natijasida hosil bo‘ladigan qora zarralar  ) kabi. 2. Yasama leksemalar orasida voqe bo‘ladi. Buning asosiy ko‘rinishlari: 1) Bir leksemadan yasalishlarda voqe bo‘ladi: a) Bir affiksning o‘zi yordamida yasaladi: boshliq- I ( bosh- -  boshlang‘ich  + liq) – boshliq- II ( bosh- -  asosiy  + liq ); betla- I ( bet- -  yuz  + la) – betla- II ( bet-  sahifa  + la ). Bu leksemalarning har biri ayni leksemaning boshqa-boshqa leksik ma'nosidan yasalgan. Yuqoridagi misollarda har bir leksema o‘zicha mustaqil yasalgan, natijada omonimiya hosil bo‘lgan. Yasama leksemalar orasidagi omonimiya boshqacha taraqqiyot natijasida ham yuzaga keladi. Masalan, ayri- I (< ayir- + i sifat yasovchisi) - ayri- II (ot); kecha- I ( kech- + a ot yasovchisi) – kecha- II (ravish); tepki- I ( tep- + ki ) – tepki- II (ot) kabilarda ikkinchi leksema birinchi (asli yasama) leksemaning ma'no taraqqiyoti natijasida paydo bo‘lgan; b) har xil affiks yordamida yasaladi: tiqin- I ( tiq- + in narsa-qurol oti yasovchisi) – tiqin- II ( tiq- + in sifat yasovchisi); soliq- I ( sol- + iq ot yasovchisi) – soliq- II ( sol- + iq sifat yasovchisi) kabi. 2) Har xil leksemalardan yasalishlarda voqe bo‘ladi:

a) Bir affiksning o‘zi bilan yasaladi: sochiq- I ( soch- I -  boshdagi tuklar   iq narsa oti yasovchisi) – sochiq- II ( soch- II -  har tomonga otib tashla-   iq narsa oti yasovchisi), chog‘la- I ( chog‘- -  chama   la ) – chog‘la- II ( chog‘- -  yaxshi holat   la ) kabi. b) Har xil affiks bilan yasaladi: kechik- I ( kech- -  birin-ketin o‘t-   ik ot yasovchisi) - kechik- II (kech- ravishi  ik fe'l yasovchisi), ochiq- I ( och- fe'li  iq sifat yasovchisi) – ochiq- II ( och- sifati  iq fe'l yasovchisi) kabi. V. Alohida hodisa sifatida ideal I – ideal II kabi omoleksemalarni ko‘rsatish lozim. Bular ruscha sifatni o‘ziga xos usul bilan olish natijasida voqe bo‘ldi: ruscha ideal ь nıy kabi sifatning sifat yasovchisi tugallanmasi bilan birga tashlandi va ayni vaqtda bu qo‘shimchalar oldidagi yumshatish belgisi ham tashlandi: ideal ь nıy  ideal ь  ideal kabi. Natijada bunday yo‘l bilan hosil qilingan sifat unga parallel ravishda o‘zlashgan ot ( ideal ) bilan omoleksemaga aylandi: general (ot) – general (sifat: general plan ) , kapital (ot) – kapital (sifat: kapital remont ) kabi. 5- §. Omonimiya ba'zan salbiy hodisa deb baholanadi. Aytishlaricha, omonimiya fikrni to‘g‘ri va tez anglashga xalaqit beradi. Shu jihatdan til uchun ortiqcha yuk deb qaraladi. Bu fikrga qo‘shilish qiyin. Chunki omonimning yolg‘iz o‘zi bilan gapshakl tuzib, fikr anglatish kamdan kam uchraydi. Matn esa odatda omonimiya tufayli yuzaga keladigan qiyinchilikni bartaraf etadi. Nutqda ikki xil tushunilishi mumkin bo‘lgan holatlarga ba'zan ongli ra-vishda yo‘l qo‘yiladi, shu asosda so‘z o‘yini hosil qilinadi. Buni omonimiya-dan qisman bo‘lsa-da ijobiy foydalanish deb baholash kerak. Ikkinchidan, omonimiyadan maxsus poetik janr – tuyuq tuzishda keng foydalaniladi. Ma'lumki, tuyuq xalq og‘zaki ijodiyotida ham, yozma badiiy adabiyotimiz tarixida ham alohida o‘rin egallagan. Askiyada omonimiyadan ustalik bilan foydalaniladi. Umuman, omonimiyaning voqe bo‘lishi tilning o‘z xususiyati bilan izohlanadi: Har bir tilda tovushlar soni sanoqli, shu tilda ishlatiladigan tovush kombinatsiyalari ham cheksiz emas. Ikkinchidan, leksemalarning ifoda jihatida ham, ma'no jihatida ham uzluksiz o‘zgarishlar bo‘lib turishi bilan omonimiyaning paydo bo‘lishi tabiiy hodisa deb qaralishi lozim. OMOLEKSEMALARGA YONDOSH HODISALAR 6- §. Omoleksemalarga eng yaqin turuvchi hodisa – omofonlar. Omoleksemalar talaffuz jihatidan ham, yozilishi jihatidan ham teng keladi, omofonlar esa talaffuz jihatidan teng keladi-yu, harfiy ifoda jihatidan farq qiladi. Demak, til birligi sifatida leksemalarning bir jihati – talaffuz jihati teng kelib qolsa, omofonlar voqe bo‘ladi. Т il asli tovush tili bo‘lgani sababli harfiy ifoda emas, balki talaffuz hal etuvchi omil deb qaraladi va shu asosda omofonlar ko‘pincha omoleksemalar qatoriga qo‘shiladi. Adabiy nutqda omofonlar quyidagi hollarda voqe bo‘ladi:

1) ko‘pincha ovozli (jarangli) tovushning ovozsizlanishi (jarangsizlanishi) natijasida: bop (< bob) – bop, tup (< tub) – tup, yot (< yod) – yot, sutxo‘r (< sudxo‘r) – sutxo‘r; nufus (< nufuz) – nufus kabi; 2) urg‘usiz ovoz tovushning boshqa tovushdek talaffuz qilinishi natijasida: kampaniya – kampaniya (< kompaniya) kabi. So‘zlashuv nutqida omofonlarning turli ko‘rinishlari voqe bo‘ladi: qalay (ma'dan nomi) - qalay (< qanday ), to‘r (baliq, qush tutish quroli) – to‘r (< to‘rt ) kabi va b. 7- §. Т il birliklari sifatida leksemalar talaffuzda farqlanib, harfiy ifoda jihatidan teng kelib qolsa, omograflar yuzaga keladi. Hozirgi adabiy o‘zbek tilining yozma ko‘rinishida omograflar asosan ayrim tovushlar uchun alifboda mustaqil harf olinmay, bu tovushlarni ko‘rsatish vazifasi alifbodagi boshqa harflarga yuklanishi natijasida, demak, sun'iy ravishda paydo bo‘ldi: 1) o harfi bilan ikki farqli tovushni (sharq tillariga, shu jumladan o‘zbek tiliga mansub leksemalar tarkibidagi tovushni va rus tilidan olingan leksemalar tarkibidagi tovushni) yozish natijasida: rom- I, rom- II, rom- III va rom- IV (ichimlik nomi), tom- I, tom- II, tom- III va tom- IV (  jild  ) kabi; 2) j harfi bilan qorishiq (portlovchi-sirg‘aluvchi) tovushni va sirg‘aluvchi tovushni yozish natijasida: jin- I, jin- II va jin- III (ruscha < inglizcha gin) kabi; 3) Mana bu misolda birinchi, ikkinchi banddagi holat birgalikda voqe bo‘lgan: jom- I (tojikcha) - jom- II (ruscha); 4) i harfini ruscha leksemalardagi ы harfi o‘rniga yozish natijasida: sir- I ('emal  ) - sir- II (  yashirin ish, gap  ) - sir- III (< sыr ) kabi. 8- §. Т ovush tizimi teng, lekin urg‘u o‘rniga ko‘ra farqlanadigan leksemalar ham mavjud. Bunday leksemalarda urg‘u o‘rnining har xilligi talaffuzda farq keltirib chiqaradi, shu asosda bunday leksemalar omograflar qatoriga qo‘shiladi. Agar urg‘u belgisini qo‘yish zaruriyatini hisobga olsak, bunday leksemalarni omograflar qatoriga qo‘shmay, alohida hodisa sifatida ajratish ma'qul. Misollar: atlás (  tovdanuvchi silliq ipak matoning maxsus usul bilan to‘qilgan turi  ) – átlas (  ma'lum maqsad bilan tuzilgan xaritalar to‘plami  ), matemátik (  matematika mutaxassisi  ) – matematík (  matematikaga oid  ) kabi. LEKSEMALARDA PARONIMIYA 9- §. Ikki leksemani o‘zaro paronim deyish uchun (yunoncha para - yonidagi  ): 1) yasama leksemalar bo‘lishi, 2) ayni bir leksemadan yasalgan bo‘lishi, 3) ayni bir turkumga mansub bo‘lishi, 4) yasovchi morfemalarining mazmun jihatida umumiylik bo‘lishi, 5) yasovchi morfemalari ifoda jihatidan o‘xshash bo‘lishi kerak. Rus tilidan o‘zbek tiliga o‘zlashgan quyidagi g‘arb tillariga mansub leksemalar sanalgan talablarga mos keladi, demak, paronimlar deb qaraladi: 1) abonent- (  abonement egasi  ) - abonement- (  biror narsadan ma'lum muddat foydalanish huquqini beradigan hujjat  ); bu yerda: a) yasash asosi - abon-, b) yasovchilar: -ent, -ement ;

2) adresat- (  pochta yuborilgan kishi yoki tashkilot  ) - adresant- (  poch-tani yuboruvchi kishi yoki tashkilot  ); bu yerda: a) yasash asosi -adres-, b) yasovchilar: -at, -ant ; 3) diplomat- (  bir hukumatning boshqa hukumat bilan muloqotga vakolatli amaldor kishisi  ) - diplomant- (  diplom ishi yozayotgan kishi  ); bu yerda: a) yasash asosi - diplom-, b) yasovchilar: -at-, -ant; 4) ekonomika- (  iqtisodiyot  ) - ekonomiya- (  iqtisod qilish  ,  tejamkorlik  ); bu yerda: a) yasash asosi - ekonom-, b) yasovchilar: - ik, -iy. O‘zbek tili leksemalaridan quyidagi juftlarni paronimlar deyish mumkin: 1) o‘pqin- (  katta oqin suvning doira shaklida aylanib, turli narsalarni o‘z ichiga tortib ketadigan yeri  ) – o‘pqon- (  o‘pqin ostidagi bo‘sh yer, suv tortilib ketadigan chuqurlik  ); 2) quyqa- (  suyuqlik ostiga yig‘iladigan cho‘kindi  ) - quyqum- (  suyuqlikdan ajraladigan chiqindi  ); 3) sevikli- (  ko‘ngil qo‘ygan  ) - sevimli- (  kimdir xush ko‘radigan, yoq- tiradigan  ); 4) qopag‘on- (  qopish, tishlash odati bor  ) - qopong‘ich- (  o‘zidan o‘zi qopaveradigan  ); 5) urish- ( ur- fe'lining otdosh shakli) - urush - (ot); 6) alifbe (kitob) – alifbo (harflar sirasi) kabi. Ham mazmun jihatidan, ham talaffuz jihatidan o‘xshashlik borligi tufayli bunday paronimlarni farqlab, o‘z o‘rnida ishlatish ma'lum qiyinchilik tug‘diradi, biri o‘rnida ikkinchisini xato ishlatib qo‘yish hollari uchraydi. Leksik paronimlar ancha sodda talablar asosida ham belgilanadi: tovushlar tizimi faqat bir tovushga ko‘ra farqlanib turadigan ikki leksema ham o‘zaro paronim deb qaraladi. Shunday talab bilan yondashish yetarli deyilsa, alpoz- (  ahvol  ,  yo‘sin  ) - alfoz- ( lafz- leksemasining ko‘pligi), abzal- (asli afzor:  asbob  ,  egar-jabduq  ) - afzal- (  yaxshi  ,  ortiq  ), xalos- (  ozod  : xalos qil- ) - xolos- (  faqat  ), tiz- (  ipga shodala-  ) - chiz- (  chiziq tushir-  ), xush- (  yaxshi  ,  yoqimli  ) - hush- (  kishining sezish, idrok etish, anglash qobiliyati  ), rux (shaxmat donalaridan birining nomi) – ruh (  kishining his-tuyg‘ularini aks ettiruvchi kayfiyati  ), obba (hayrat ifodalaydi) – obbo (tashvish ifodalaydi) kabi juftliklarni paronim deyish mumkin. Т alaffuzdagi o‘xshashlik tufayli bunday leksemalarni ishlatishda ham qiyinchilik, noo‘rin ishlatish voqe bo‘ladi. LEKSEMANING MAZMUN JIHA Т I 1. Leksemaning miyaning til xotirasi qismidagi ramzida (ifoda jihati haqidagi axboratga birkitilgan holda) mazmun jihati haqidagi axborat ham mavjud bo‘ladi. Leksemaning mazmun jihatida ikki hodisa farqlanadi: 1) ma'lum bir voqelikni nomlashi (nominativ vazifa bajarishi; lot. nominatio -  nom  ), 2) ma'lum bir ma'noni anglatishi (signifikativ vazifa bajarishi; lot. signifikatio -  ma'no  ,  farq  ). Leksema avvalo voqelikni nomlash uchun yaratiladi, keyin unga ma'lum mazmun birkitiladi. Masalan, qosh- leksemasi kishi tanasi a'zolaridan birining nomi bo‘lib, uning bosh ma'nosi  qovoq ustini qoplab turadigan zich o‘siq tuklar  deb ta'riflanadi.

Leksemaning mazmun jihati ancha murakkab bo‘lib, uning asosini leksik ma'no tashkil qiladi. Leksemaning voqelikka nisbat beriladigan lug‘aviy mazmuniga leksik ma'no deyiladi. Masalan, kuz- leksemasi  yoz bilan qish oralig‘idagi fasl  ma'nosini, to‘rt- leksemasi  uch bilan besh oralig‘idagi butun miqdor  ma'nosini, gapir- leksemasi  ma'lum bir fikrni tovushlar vositasida ma'lum qil-  ma'nosini anglatadi. Leksik ma'no asli til tovushlarining ma'lum bir qatoriga birkitilgan holda yuzaga keladi va mavjud bo‘ladi. Тovushlar qatori bilan leksik ma'noning o‘zaro bog‘liqligi tabiatan bo‘lmay, bir til egalari orasida shartlashilgan, e'tirof etilgan tarzda bo‘ladi. Shunga ko‘ra har bir leksemani shu tilda gapiruvchi kishilarning barchasi bir xil leksik ma'noda ishlatadi va tushunadi. 2- §. Leksik ma'no bilan u bildiradigan voqelik – boshqa-boshqa hodisalar. Leksik ma'noda voqelikdagi predmetning, belgining yoki shular orasidagi munosabatlarning o‘zi emas, balki ular haqidagi tushuncha aks etadi. Shunga ko‘ra leksik ma'no deb odatda tushuncha ta'kidlanadi. Leksik ma'no bilan tushuncha o‘zaro bog‘liq, lekin teng emas. Leksik ma'no til qurilishiga xos, tushuncha esa tafakkurga xos. Har ikkisi umumlashtirishga asoslanadi, lekin tushuncha fikrlash qobiliyatining natijasi sifatida insonga nisbatan belgilanadi, leksik ma'noga xos umumlashtirish esa har bir tilning o‘zi doirasida voqe bo‘ladi. Shunga ko‘ra leksik ma'no har bir til uchun xususiy bo‘ladi. Masalan, ko‘z- leksemasining bosh leksik ma'nosi -  qarash, ko‘rish a'zosi  . Bu leksema bilan yana bir necha leksik ma'nolar anglatiladi. Quyidagi birikmalarda bu leksemaning turli leksik ma'nolari namoyon bo‘ladi: tizzaning ko‘zi, taxtaning ko‘zi, buloqning ko‘zi, ignaning ko‘zi, xurjunning ko‘zi, uzuk-ning ko‘zi, derazaning ko‘zi, kartoshkaning ko‘zi. Bu leksemaning leksik ma'nolari boshqa tilga, masalan, rus tiliga tarjima qilinsa, leksik ma'nolarga xos milliylik yaqqol ko‘rinadi. O‘zbekcha ko‘z- va ruscha glaz leksemalari asosan bosh leksik ma'nosida-gina muqobil; ko‘z- leksemasining boshqa ma'nolariga rus tilida tamoman boshqa leksemalar muqobil. Yuqorida sanalgan o‘zbekcha birikmalar tarkibidagi ko‘z- leksemasiga rus tilida quyidagilar muqobil: kolennaya chashechka, suchok v doske, mesto, otkuda byot rodnik, ushko iglı, otverstviye narıva, odna polovina (otdeleniye) peremetnoy sumı, kamen v kolse, otdelnoye steklo okna, glazki kartofela. Demak, har bir leksemaning leksik ma'nolari o‘ziga xos mundarijaga ega bo‘ladi, har bir tilda o‘ziga xos tizim hosil qiladi. Leksik ma'noning asosini tushuncha tashkil etadi. Yuqorida tasvirlangan ko‘z- leksemasining har bir leksik ma'nosi boshqa-boshqa tushunchani anglatadi, boshqa-boshqa voqelikni nomlaydi. Leksema bilan tushuncha teng kelishi uchun bunday leksema faqat bir leksik ma'noli bo‘lishi lozim; boshqa hollarda leksema bilan tushuncha orasida tenglik bo‘lmaydi; leksema necha leksik ma'noli bo‘lsa, bu leksema bilan shuncha tushuncha anglatiladi. Shunga ko‘ra leksemaning mazmun jihati tushunchadan keng, boy bo‘ladi. 3- §. Leksik ma'no bilan tushuncha orasida tenglik termin leksemalarda bo‘ladi (lot. terminus -  chegara  ). Т ermin leksema notermin leksemadan o‘z ma'nosining aniq ta'riflab, chegaralab, belgilab qo‘yilganligi bilan farq qiladi.

Shunga ko‘ra termin har vaqt ayni bir tushunchani anglatadi. Masalan, tilshunoslikdagi urg‘u termini  havo oqimiga beriladigan zarb yordamida leksemashaklning talaffuz jihatidan bir butunligini hosil etish usuli  tushunchasini, adabiyotshunoslikdagi qofiya termini  she'r misralari oxirining tovush jihatidan bir xilligi  tushunchasini anglatadi. Har bir termin odatda ma'lum bir sohaniki bo‘ladi. Ammo shunday hollar ham uchraydiki, bir leksema ayni vaqtda bir necha sohaning termini bo‘lib ham xizmat qiladi. Masalan, tekislik leksemasi geografiyada ham (  ravnina  ma'nosida), matematikada ham (  ploskost  ma'nosida) termin sifatida ishlatiladi. Asli bunday holatga yo‘l qo‘ymagan ma'qul. Ba'zan bir sohaning o‘zi doirasida ikki har xil tushuncha ayni bir leksema bilan anglatiladi. Bunday salbiy holatga umuman yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Masalan, o‘zbek tilshunosligida daraja leksemasi uzoq vaqt ikki har xil hodisaning nomi sifatida ishlatildi: sifat darajalari , fe'l darajalari ; keyinchalik ikkinchi hodisa nisbat termini bilan nomlandi; qaratqich leksemasi ham uzoq vaqt kelishikning va bo‘lakning nomi sifatida ishlatildi, hozir bo‘lakning nomi sifatida qaratuvchi termini qabul qilindi. Ko‘pma'nolilik notermin leksemada tabiiy, hatto zaruriy holat deb qaralsa, terminda g‘ayriqonuniy, chalkashlikka olib keladigan, qiyinchilikni yuzaga keltiradigan holat deyiladi. Chunki notermin leksema nutqda har gal bir leksik ma'nosi bilan ishlatiladi. Ko‘pma'noli (aniqrog‘i har xil ma'noli) terminda esa uning bir ma'nosi boshqa ma'nosini istisno qilib turavermaydi. Shunga ko‘ra ayni bir matnda har xil mazmun duch kelib qoladi. Bunday salbiy holat asosan termin bir sohaning o‘zida ko‘pma'noli (har xil ma'noli) bo‘lganida yuz beradi. Biror kasb yoki sohaga doir tushunchani anglatadigan, leksik ma'nosi aniq ta'riflangan, ishlatilishi ma'lum doira bilan cheklangan leksemaga termin deyiladi. Biror kasb yoki soha terminlarining jami shu kasb yoki sohaning terminologiyasi deyiladi. Barcha terminlar mohiyat jihatdan bir xil emas. Fan-texnika sohalarida ishlatiladigan terminlarda-gina ular anglatadigan tushuncha aniq ta'riflanadi, shunga ko‘ra ularning ishlatilish doirasi ham aniq cheklangan bo‘ladi, bunday terminlarda leksik ma'no taraqqiyoti uchun ham imkoniyat bo‘lmaydi. Masalan, fonema , morfema (tilshunoslik), chekanka (chilpish), kultivatsiya (qishloq xo‘jaligi) terminlarida shunday (Ilm-fanning taraqqiyotiga, muallifga bog‘liq holda voqe bo‘ladigan ayrimliklar tushunchaning aniq ta'riflanishiga xalal yetkazmaydi). Ba'zan leksema ma'lum bir kasb-hunarga, sohaga xos bo‘ladi-yu, lekin u anglatadigan tushuncha aniq ta'riflanmagan bo‘ladi. Shu sababli bunday leksemalar leksik ma'no taraqqiyotiga uchrashi mumkin. Masalan, kitob , daftar , qalam , qog‘oz kabi leksemalar asli ma'lum bir sohaniki. Shunga qaramay bu leksemalar bir necha leksik ma'noda ishlatiladi. Jumladan, qalam leksemasi  ingichka grafitning ustini yupqa yog‘och bilan qoplab tayyorlangan yozuv quroli  ma'nosini anglatadi; bu leksema ayni vaqtda  yozuvchi  ,  qalamkash  ( qalam ahli ) ma'nolarini ham anglatadi.

Т erminning keng ommalashib ketishi ham uni notermin leksemaga aylantiradi: plan , planlashtirish , budjet kabi leksemalar hozir keng miqyosda ishlatilib, ularning termin ekanligi sezilmas holga yetgan. 4- §. Ikki hodisani farqlash kerak: termin yaratish bor va termin o‘zlashtirish bor. Bu ikki hodisa alohida-alohida baholanishi lozim. Т ermin asosan ikki yo‘l bilan yaratiladi: 1. Т ilda mavjud leksema yangi ma'noda – terminologik ma'noda ishlatiladi. Buni terminologik ma'noli leksema deb atash mumkin. Masalan, qo‘shimcha leksemasi asli  dopolneniye  ma'nosini anglatadi: Т akliflar bo‘yicha qo‘shimcha va tuzatishlar bormi? Bundan tashqari, qo‘shimcha leksemasi yana terminologik ma'noga ham ega: ko‘plik qo‘shimchasi , kelishik qo‘shimchasi kabi. Т erminologik ma'no bilan unga asos bo‘lgan leksik ma'no orasidagi bog‘lanish ozmi-ko‘pmi sezilib turadi, shu sababli bunday ma'nolar bir leksemaning ma'nolari sifatida birlashadi. Masalan, gap leksemasi o‘zbek tilida avvalo  razgovor  ma'nosini anglatadi; Gapni Т avhidiy boshladi (Abdulla Qahhor). Bu leksemaning yana bir leksik ma'nosi -  ziyofat  : Chol o‘ldi, o‘g‘il yeb yotibdi: gap-gashtak, bazm, uloq, mehmon-izlom inchunun (Oybek). Bulardan tashqari, gap leksemasi grammatik termin bo‘lib ham xizmat qiladi: gap bo‘laklari- , qo‘shma gap- kabi. Misollardan ko‘rinadiki, terminologik ma'no kashf etish tub leksemaga ham, yasama leksemaga ham xos. 2. Т ermin maxsus yasaladi. Buni yuqoridagi hodisadan farqlab termin leksema deb atash mumkin. Masalan, bosim , ko‘rsatkich , kelishik , turlovchi , tuslovchi kabilar – o‘zbek tilida yasalgan termin leksemalar. Bunday leksema odatda faqat termin sifatida xizmat qiladi. Т ermin leksema yasashda ikki holat bor: a) o‘zigacha parallel yasalish yo‘q bo‘ladi, yangidan yasaladi: urg‘u -  udareniye  , yuklama -  chasticha  , sifatdosh -  prichastiye  , ravishdosh -  deyeprichastiye  kabi; b) o‘zigacha parallel yasalish bor bo‘ladi: birlik -  edinstvo  va birlik -  edinstvennoye chislo  , kesim -  lomot  ,  kusok  va kesim -  skazuye-moye  kabi. Bunda bir yasama leksemaga parallel ravishda qayta yasash voqe bo‘ladi, yasalma har gal yangi leksik ma'noni anglatishga xizmat qiladi. Bunday yasalish oz uchraydi. Т erminologik ma'no o‘zi uchun asos bo‘lgan leksik ma'noga nisbatan ikkilamchi, hosila ma'no bo‘ladi. Т ermin leksemada (agar u ko‘p ma'noli bo‘lsa) taraqqiyot aksincha yuz beradi: terminologik ma'no birlamchi, boshqa leksik ma'no terminologik ma'noga nisbatan ikkilamchi, hosila ma'no bo‘ladi: urg‘u – tilshunoslik termini, urg‘u -  alohida e'tibor  kabi. Leksik ma'noning semalari 5- §. Leksik ma'no mavhum hodisa bo‘lib, uning mohiyati, mundarijasini aniq tasvirlash uzoq yillar davomida muammo bo‘lib kelar edi. XX asr tilshunosligining eng muhim yutuqlaridan biri leksik ma'noni uzvlarga parchalab o‘rganish usulining kashf etilishi bo‘ldi. Bu usul avval komponent analiz metodi deb, keyinchalik

semik analiz metodi deb nomlandi ( komponent – lot. componentis -  tarkib toptiruvchi  ,  qatnashuvchi  , sema - yunoncha sema -  belgi  ). Leksik ma'noning semalari voqelikka nisbat berib ajratiladi. Bunda semalar keng tushunchadan tor tushunchaga tomon ketma-ket belgilanadi. Masalan, qo‘l- leksemasi bosh leksik ma'nosining semalarini ajratishda avval  jonli predmet  tushunchasi (jonsiz predmetlarga zid qo‘yib), keyin  kishi  tushunchasi (boshqa jonlilarga zid qo‘yib) hisobga olinadi; shundan keyin  kishi tanasi  ,  kishi tanasining a'zosi  semalari belgilanib, so‘ngra ta'riflanayotgan a'zo tananing qaysi qismida qanday joylashgani (yelkadan barmoq uchigacha), qanday vazifani bajarishi (ushlash) aniqlanadi; yuqorida sanalgan belgilardan har biri ta'riflanayotgan leksik ma'noning semalari hisoblanadi, leksik ma'no ana shu semalar asosida ta'riflanadi. Yuqorida sanalgan belgilar (semalar) asosida qo‘l- leksemasining bosh leksik ma'nosini  kishi tanasining yelkadan boshlanib barmoq uchigacha davom etadigan, ushlash vazifasini bajaradigan a'zosi  deb ta'rifladik. Bu ta'rifni qo‘l- leksemasining shu leksik ma'nosiga "O‘zbek tilining izohli lug‘ati  da berilgan ta'rif bilan qiyoslang:  odamning barmoq uchlaridan yelkasigacha bo‘lgan qismi, a'zosi  . Bu izohli lug‘at tuzilgan yillarda leksik ma'no semik tahlil usuli bilan o‘rganilmas edi; hozir qayta tuzilayotgan izohli lug‘atda leksik ma'nolar semik tahlil asosida ta'riflanishi lozim; shunda oldingi nashrida yo‘l qo‘yilgan juda ko‘p nuqsonlar bartaraf qilinadi. Leksik ma'no tarkibida ajratiladigan semalar ideografik sema deb nomlanadi (yunoncha idea -  tushuncha  , graphike -  yozuv  ). Leksik ma'noga ta'rif ideografik semalar asosida tuziladi. Masalan, semik tahlil usuli bilan aka- leksemasining leksik ma'nosi tarkibiga kiruvchi quyidagi ideografik semalar aniqlanadi: a)  kishi  , b)  erkak  , v)  tug‘ishgan  (  bir ota-onaning farzandi  ), g)  yoshi katta  . Ushbu ideografik semalar asosida leksik ma'no ta'rifi quyidagicha tuziladi:  bir ota- onaning yoshi boshqalaridan katta erkak farzandi  . Ko‘rinadiki, leksik ma'no ta'rifiga ideografik semalarni to‘liq va aynan kiritish shart emas, ulardan zarur va maqbul tarzda foydalaniladi. Leksik ma'noning ideografik semalarini aniqlashda bevosita voqelikning o‘ziga murojaat qilinadi, chunki leksema bilan (leksik ma'no bilan) ma'lum bir voqelik to‘g‘ridan to‘g‘ri nomlanadi, ma'lum bir ma'no ham shunday birkitiladi. Ideografik semalarni leksemalarni o‘zaro qiyoslab belgilash boshqa maqsadlar bilan (masalan, leksemalarning leksik-semantik guruhlarini o‘rganishda) amalga oshiriladi (Bu to‘g‘rida keyinroq gapiriladi). Baho semasi 6- §. Leksemaning mazmun jihatida, voqelikni nomlashdan tashqari, nomlanayotgan voqelikka munosabat ham bildiriladi. Voqelikka munosabat bildirish belgisiga baho semasi deyiladi. Masalan, qush va qushcha leksemalari leksik ma'no anglatishiga ko‘ra bir xil, baho ifodalashiga ko‘ra farqli. Qush- leksemasi baho semasi jihatidan betaraf: anglatilayotgan narsaga ijobiy yoki salbiy munosabat ifodalanmaydi; qushcha leksemasida bunday munosabat ifodalanadi. Demak, qushcha leksemasining semantik mundarijasi qush leksemasinikidan boy.

Leksemaning mazmun jihatida asosiy hodisa – leksik ma'no; baho semasi leksik ma'noni qurshab turadi. Baho semasi asosan uch xil ifodalanadi: 1) morfema yordamida, 2) leksemaning o‘zi bilan, 3) kontekst yordamida. Baho semasining morfema yordamida ifodalanishi morfologik ifodalanish deyiladi. Hozirgi o‘zbek tilida bunday vazifani -cha ( qushcha kabi), -gina ( qizginam kabi), -jon ( otajonim kabi), -chak, -choq morfemalari ( kelinchak , qo‘zichoq kabi) bajaradi. Bu morfemalar ijobiy munosabat ifodalashga xizmat qiladi. Baho semasi leksemaning o‘zi bilan ifodalansa, leksik ifodalanish deyiladi. Bunda baho semasi leksemalarning o‘zaro semantik munosabatida ochiq ko‘rinadi. Masalan, yuz-, bet-, aft-, bashara- leksemalari ayni bir leksik ma'noni anglatadi, baho semasining ifodalanishiga ko‘ra esa farqli. Baho semasi jihatidan eng betaraf leksema – yuz- . Ikkinchi o‘rinda bet- leksemasi turadi, lekin bu leksemada voqelikka salbiy munosabat aniq seziladi. Masalan, Yuzingni yuv, Betingni yuv jumlalarida fikr bir, lekin munosabat boshqa-boshqa: ikkinchi jumla odatda kattaning kichikka yoki umuman mensimay muomala qilishda ishlatiladi. Aft-, bashara- leksemalarida salbiy baho semasi yana ham kuchli ifodalanadi: Aftingni yuv, Basharangni yuv kabi. Umuman, baho semasi kuchaya borgan sari bunday leksemaning boshqa leksemalar bilan bog‘lanish imkoniyati, ishlatilish doirasi toraya boradi. Masalan, aft-, bashara- leksemalari asosan ayollar nutqida ishlatiladi, shunda ham ko‘pincha quri-, ol-, ko‘tar- kabi bir necha fe'l leksema bilan-gina bog‘lanib keladi: Afting qursin, Basharang qursin, Aftingdan olsin kabi. Xuddi shunday bog‘lanishlarda yuz-, bet- leksemalari deyarli ishlatilmaydi. Aksincha, oddiy, betaraf tasvirlarda asosan yuz-, bet- leksemalari ishlatilib ( Yuzini yuvib kirib ketdi kabi), aft-, bashara- leksemalari bunday hollarda deyarli ishlatilmaydi. Baho semasi asli betaraf baholi leksemani o‘z ishlatilish doirasidan boshqa bir doiraga ko‘chirish tufayli ifodalansa, kontekstual ifodalanish deyiladi (lot. contextus -  zich aloqa  ,  bog‘lanish  ). Masalan, bosh- leksemasi kishi tanasining a'zosiga nisbatan, kalla- leksemasi esa hayvon tanasining a'zosiga nisbatan ishlatiladi. Bulardan har biri o‘z ishlatilish doirasida baho semasi jihatidan betaraf: Boshini quyi soldi. Kalla solib sho‘rva pishirdi kabi. Ammo kalla- leksemasi hayvondan odamga ko‘chirib ishlatilsa, salbiy baholi bo‘lib qoladi. Odatda bosh- leksemasi bilan aqllilik anglatilsa, kalla- leksemasi shuning aksi uchun ishlatiladi: Kalla deb oshqovoqni ko‘tarib yurgan ekansan-da, og‘ayni! kabi. Bunday o‘rinda kalla- leksemasini bosh- leksemasi bilan almashtirib bo‘lmaydi. Umuman, bosh bilan bog‘liq salbiy tushunchalar odatda kalla- leksemasi yordamida anglatiladi: kallavaram-, kallaxum- (xumkalla-), kalla ur- (kalla qo‘y-) kabi. Shu nuqtayi nazardan quyidagi matnda kalla- leksemasining ishlatilgani xato: Bu oltin kallaning bahosi yuksak, Dushmanlar bunga xun to‘lashi kerak! (Yashin). Quyidagi matnda shoir leksemalarning baho semasidan juda ustalik bilan foydalangan (Birinchi misradagi bosh- leksemasi oxirgi misradagi kalla- leksemasini baho semasi jihatidan juda bo‘rttirib turibdi): Bu Ja'farning boshini silar Muallimi: "Barakalla", - deb, U Ja'farga tushar dakkilar: "Hay, tezroq yur, qora kalla !" – deb (Shayxzoda).

Kontekstual ifodalanishning bir turi deb baho semasining situativ ifodalanishini ko‘rsatish mumkin (fr. situation -  holat  ,  vaziyat  ). Bunday ifodalanishda har safar konkret nutq situatsiyasi nazarda tutiladi. Masalan, olim- leksemasi shunday fazilati bor kishiga qarata ishlatilsa, baho semasi betaraf bo‘ladi; agar bu leksema taqlidchiga, soxta intiluvchiga qarata mazax tariqasida ishlatilsa, bu leksema salbiy bahoga ega bo‘lib qoladi: Olimimiz o‘z mulohazalarini bayon qilmoqchilar-ku kabi. Baho semasi bilan voqelikka ijobiy yoki salbiy munosabat ifodalanadi. O‘zbek tilida morfologik usul bilan voqelikka ijobiy munosabat bildiriladi. Leksik ifodalanishda esa ijobiy munosabat ham, salbiy munosabat ham bildiriladi ( chehra-, bashara- leksemalarida bo‘lgani kabi). Kontekstual, situativ ifoda usulida odatda voqelikka salbiy munosabat bildiriladi. Ijobiy yoki salbiy munosabat bildirilmagan hollarga nisbatan betaraf baho semasi haqida gapiriladi. Leksemalarning asosiy qismi baho semasi jihatidan betaraf bo‘ladi. Lisoniy ma'no va nutqiy ma'no 7- §. Lisoniy ma'no – leksemadan til birligi (lisoniy birlik) sifatida anglashiladigan ma'no. Nutqda leksemaning lisoniy leksik ma'nosi namoyon bo‘ladi. Shu bilan birga nutqda leksema turli shart-sharoit ta'siri bilan yangi-cha ma'noni anglatish uchun ham ishlatiladi. Bu ikki tur ma'no lisoniy ma'no va nutqiy ma'no deb farqlanadi; birinchisi uzual ma'no deb, ikkinchisi kontekstual ma'no deb ham yuritiladi (lot. usus -  odat  ,  qoida  ; lot. contextus -  zich aloqa  ,  bog‘lanish  ); nutqiy ma'no leksik qo‘llash ham deyiladi. Lisoniy ma'no bilan nutqiy ma'no quyidagicha farq qiladi: 1. Lisoniy ma'no til birligi bo‘lib, shu tilda gapiruvchilar tomonidan tan olingan, qabul qilingan bo‘ladi. Nutqiy ma'no esa individual nutq hodisasi bo‘lib, shu tilda gapiruvchilar orasida umumlashmagan, qabul qilinmagan, ayrim muallif nutqiga-gina xos bo‘ladi. 2. Lisoniy ma'no lug‘at boyligi tarkibiga kiradi, shunga ko‘ra u umumtil lug‘atida beriladi va ayrim izohlanadi. Nutqiy ma'no esa umumtil lug‘at boyligi tarkibiga kirishi mumkin bo‘lgan imkoniyat, shunga ko‘ra u umumtil lug‘atida berilmaydi. 3. Lisoniy ma'no shu tilda gapiruvchilar uchun umumiy bo‘ladi. Nutqiy ma'no esa shu tilda bor lisoniy ma'nolardan birining ayrim muallif nutqida yangicha berilishi, yangicha baholanishidir. Nutqiy ma'no shu tilda gapiruv-chilar tomonidan tan olinsa, ko‘pchilik nutqida ishlatilsa, shunda-gina u lisoniy ma'noga aylanadi. 4. Lisoniy ma'no matnda namoyon bo‘ladi: lisoniy ma'no har galgi kon-kret matnda yuzaga kelmaydi, balki shu matngacha shakllangan bo‘ladi, matn uni yuzaga chiqarib beradi. Nutqiy ma'no esa konkret matnning o‘zida voqe bo‘ladi: ma'lum bir muallif tuzgan matnda shakllanadi, shu matn doirasida mavjud bo‘ladi. 5. Lisoniy ma'no leksemaga birkitiladi va barqaror bo‘ladi. Nutqiy ma'no esa shu leksemaning o‘ziniki deb emas, balki u ishlatilgan matnniki deb qaraladi, shunga ko‘ra barqaror bo‘lmaydi: shu matn bo‘lmasa, shunday matn sababli paydo bo‘lgan nutqiy ma'no ham yo‘qoladi.

6. Lisoniy ma'no biror voqelikni nomlash uchun xizmat qiladi (Bunda obrazlilik ham ifodalanishi mumkin). Nutqiy ma'no esa asosan obrazlilik yaratish uchun xizmat qiladi. Nutqiy ma'no biror voqelikning nomi bo‘lmay (Bunday vazifani lisoniy ma'no bajaradi), balki voqelikning o‘zgacha ifodasi bo‘ladi. Yuqorida sanalgan belgilar asosida quyidagi badiiy parchalarni kuzataylik: - Ayb o‘zingizda! – Saidaga qo‘lini bigiz qilib. – Odamlar bilan aymoqi bo‘lib , kattalarni betga chopar, beandisha, yoshlarni shapshak qilib qo‘ydingiz! (Abdulla Qahhor). Bu personaj nutqida aymoqi bo‘l- fe'li yangicha matnda berilgan. O‘simlikning o‘sish jarayonini anglatuvchi bu fe'l kishilar orasidagi munosabatga ko‘chirilgan. Bu leksik qo‘llashda aymoqi bo‘l- fe'lining lisoniy ma'nosiga suyanib (  o‘z-o‘zicha, erkin o‘s-  ),  ko‘pchilikdan ajralib turmaslik  kabi ma'no hosil qilingan. Bunday nutqiy ma'no aymoqi bo‘l- leksemasini individual qo‘llash natijasida yuzaga kelgan. - Qalandarov yaxshi tashkilotchi deymiz, lekin bu chiroyli guldasta qanaqa gullardan bog‘langanini bilmaymiz (Abdulla Qahhor). Bu matnda ishlatilgan guldasta- leksemasi asli  bir qancha gulning bog‘lami  ni anglatadi; bu matnda esa leksik qo‘llash tufayli bir kishining (Qalandarovning) tashkilotchilik mahoratini anglatish uchun ishlatilgan. Nutqiy ma'no ayniqsa nazmda ko‘p voqe bo‘ladi. Masalan, quyidagi to‘rtlikning uchinchi misrasida kumush-, zumrad- leksemalari qish-, bahor- leksemalariga mohirlik bilan individual bog‘lab ishlatilgan, natijada kumush- leksemasi bilan  oq  ma'nosini, zumrad- leksemasi bilan  yashil  ma'nosini anglatishga erishilgan: Har faslning o‘z xislati bor, Har faslning o‘z fazilati. Kumush qishdan, zumrad bahordan Qolishmaydi kuzning ziynati... (Uyg‘un). Nutqiy ma'noni anglash uchun ba'zan ancha keng matn bilan tanishish zurur bo‘ladi. Bunday hollarda nutqiy ma'no o‘ta individual, shartli bo‘ladi, keng izohni talab qiladi. Masalan, mana bu nutqiy ma'noni muallif o‘zi istagancha tushuntirish uchun qanchalik keng kontekst tuzgani o‘z-o‘zidan ko‘rinib turibdi: - Biz hozir muhokama qilayotgan illatlarni Zulfiqorov undirib, Zulfiqorov o‘stirgani yo‘q! – dedi Saida. – Bu illatlarning chuqur ildizlari o‘zimizda bo‘lgan; qay sabab bilan bo‘lmasin, kolxozimizda vujudga kelgan "ob-havo sharoiti" uni ko‘kartirgan, ayrim hollarda g‘ovlatib yuborgan. Biz hozir bu illatlarning g‘ovlab ketgan joyini ko‘rib turibmiz. Bu "ob-havo sharoiti", bir tomondan, illatni ko‘kartirgan, o‘stirgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, odamlarni shu illatlarga ko‘niktirgan, bularni payqamaydigan qilib qo‘ygan. Hammadan mana shu yomon! "Kolxozda ob-havo sharoiti" degan gap Qalandarovga tegib ketdi (Abdulla Qahhor). "Sinchalak" povestining nega shunday nomlanishini anglash uchun ushbu asarni o‘qib chiqish lozim. Bu yerda qush nomi voyaga yetgan qizga ko‘chiriladi, avval salbiy tavsifdek beriladi, keyin ijobiyga aylanadi, oxiri "gap jussada emas,

o‘z ishining to‘g‘riligiga ishonchda, iroda kuchida, ko‘pchilikka suyanib ish tutishda" degan mazmun kelib chiqadi. Leksik qo‘llash hamma vaqt o‘rinli bo‘lavermaydi. Leksemaning semantik mazmuniga, shu leksema bilan boshqa leksemalar orasidagi ma'no munosabatlariga zid kelmaydigan leksik qo‘llash-gina ijobiy bo‘ladi. Shunday talabga javob beradigan nutqiy ma'no shu leksemaning mazmun jihatidagi mavjud imkoniyatni davom ettiradi, bora-bora lisoniy ma'noga aylanishi mumkin. Boshqa hodisalar qatori, nutqiy ma'no ham "Nutqda faqat lisonda bor narsa- gina namoyon bo‘ladi" degan fikr asosli emasligini tasdiqlaydi. Asli lisonga barcha ma'lumot avval nutqdan o‘tadi va keyin-gina lisondan nutqqa qalqiydi; til taraqqiyotiga nutq doim hissa qo‘shib turadi. Zotiylikni (substansionallikni) faqat lison  nutq yo‘nalishida talqin qilish hodisalarni baholashda biryoqlamalikka olib keladi.

Adabiyot: 1. Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M., Hojiyev A., Rasulov I., Doniyorov X. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. I qism. "O‘qituvchi", Т.: 1980. 2. G‘ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis. 3 nashri, Т.: 1987. 3. Тursunov U., Muxtorov J., Rahmatullayev Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. 3 nashri, "O‘zbekiston", Т.: 1992. 4. Ne'matov H., Bozorov O. Тil va nutq. "O‘qituvchi", Т.: 1993. 5. Ne'matov H., Rasulov R. O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. "O‘qituvchi", Т.: 1995. 6. Ne'metov H., Sayfullayeva R., Qurbonova M. O‘zbek tili struktural sintaksisi asoslari. "O‘qituvchi", Т.: 1999. 7. Qurbonova M.M. Hozirgi zamon o‘zbek tili (sodda gap sintaksisi uchun materiallar). O‘zMU, Т.: 2002. 8. Qurbonova M., Sayfullayeva R., Boqiyeva N., Mengliyev B. O‘zbek tilining struktural sintaksisi. O‘zMU, Т.: 2004. 9. Mirtojiyev M.M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. I jild. O‘zMU, Т.: 2004. 10. www.ziyonet.uz

Похожие

Gapning ifoda maqsadi va emotsiyaga ko‘ra turlari

Leksemalar тizimi

Leksemalarda ko‘pma'nolilik

Leksemalar (leksosememalar) orasidagi semanтik munosabaтlar

Sifaт leksemalar тurkumida shakl yasalishi