Коидалари ёхуд социопрагматик таҳлил асослари - Лингвистика - Рефераты

Коидалари ёхуд социопрагматик таҳлил асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

146 KB

Коидалари ёхуд социопрагматик таҳлил асослари Мулоқотнинг самарали кечиши маълум қоидалар, муомала тамойилларига амал қилиш билан боғлиқ. Дунё халқлари мулоқот одоби, муомала масъулиятига оид минглаб мақол-маталлар яратганлар, бу борада беҳисоб нодир асарлар битилган. Жумладан, шарқ миллий маданияти дурдоналари бўлмиш «Қутадғу билиг», «Қобуснома», «Ҳиббатул ҳақойиқ» каби маданий ёдгорликлар, буюк мутафаккирлар Кайковус, Юсуф Хос Ҳожиб, Аҳмад Яссавий, Аҳмад Югнакий, Алишер Навоий, Сўфи Оллоёр кабиларнинг асарлари бунга мисолдир. Кайковуснинг «Қобуснома»да келтирган қуйидаги пандларини эслайлик: «Гар сўзни ва ҳунарни яхши билсанг ҳам ҳеч бир сўзни синдирмағил, тўғри таъриф қилғил ва уни бир рангда айтғил: хосга хос сўз, омийга омий сўз деғил, токи у ҳикматга мувофиқ бўлсун ва эшитғон кишига оғир келмасин, йўқса сўзингни далил ва ҳужжат била ҳам эшитмағайлар. Ундин сўнг уларнинг ризосига қараб сўзлағил, то саломат бўлғайсан» (Кайковус 1994: 40). Энг асосийси, бу анъаналар ҳозиргача давом этмоқда ва нутқ масъулияти, мулоқот одоби, сўзлашиш маданияти каби масалалар доимий равишда ўзбек олимларининг диққат марказида бўлиб келмоқда (Бегматов 1980; Ўринбоев, Солиев 1984; Мўминов 1997; Искандарова 1993 ва бошқалар). Прагмалингвистикада лисоний мулоқотнинг самарали кечишини тизимли равишда тадқиқ қилиш лозимлигини асослашга ҳаракат қилганлардан бири Ҳ.Грайсдир. У 1967 йилда Ҳарвардда ўқиган маърузаларида лисоний мулоқот оқилона ва умумқабул қилинган тамойилларга риоя қилингандагина самарали кечиши мумкинлигини уқтирди. Ҳ.Грайс таълимотига биноан коммуникатив фаолият асосини ўзаро ҳамкорлик тамойили ташкил қилади. Бу умумий тамойил қуйидагича таърифланади: «Мулоқот диалогининг ушбу босқичида сенинг коммуникатив улушинг мулоқот мақсади ва вазияти талабига жавоб бериши

керак» ( Grice 1975: 45). Ҳамкорлик ( cooperation ) ҳосил бўлиши учун мулоқот иштирокчилари тўрт асосий тамойилга (Ҳ.Грайс ибораси билан айтганда, maxim - максималарга) амал қилмоқлари даркор. Ушбу тамойилларнинг ўзаро фарқи ахборотнинг қай йўсинда узатилиши билан боғлиқ. Маълумки, ахборот алмашинилиши жараёнида миқдор, сифат, муқобиллик ва муомала тарзи муҳим роль ўйнайди. Худди шунга биноан қуйидаги максима- тамойиллар ажратилади (Грайс 1985): 1. Миқдор тамойили (маълум қилинаётган ахборотнинг миқдорини белгилаш ёки чегаралаш): а) маълум қилинаётган ахборот талаб даражасида бўлмоғи даркор; б) ортиқча маълумотни беришга ҳаракат қилма. 2. Сифат тамойили, яъни «берилаётган ахборот ҳақиқат бўлишига ҳаракат қил»: а) ёлғон ахборотни узатишга ҳаракат қилма; б) ўзинг тўлиқ маълумотга эга бўлмаган ҳодиса ҳақида гапирма. 3. Мавзуга оидлик тамойили – мавзудан узоқлашма, керак бўлган маълумотни беришга ҳаракат қил. 4. Мулоқот услуби (тарзи) тамойили, яъни «аниқ ва тушунарли сўзлашга ҳаракат қил»: а) нотаниш, тушунилиши қийин бўлган ибораларни қўллашдан қоч; б) дудмалликдан узоқ тур; в) баёнинг қисқа бўлсин; г) нутқинг мантиқий узвийлик, тартибда бўлиши лозим. Санаб ўтилган тамойиллар нутқий хатти-ҳаракатларнинг умумий йўналиш- моделларини белгилаб беради, уларнинг бевосита тадбиқи эса мулоқот шароитида ўзаро ҳамкорлик мақсади каби қатор контекст категориялари билан боғлиқдир. Кейинги йиллар давомида Ҳ.Грайс таклиф қилган тамойиллар қатори тадқиқотчилар томонидан қайта таҳлил қилиниб, айрим ўзгартиришлар киритилиб, кенгайтирилиб борилмоқда. Бундай «янгиланиш» илмий таҳлил тараққиёти талабидир. Бинобарин, табиий нутқ,

мулоқот жараёнида кўрсатилган тамойилларга доимий равишда ва бир хилда амал қилиш қийинлиги сезилиб туради. Маълумки, умумий тамойил талаби – ўзаро ҳамкорликка фақатгина мулоқотдошлар бир-бирларини тушунишга интилганларидагина эришиш мумкин. Агарда бундай мақсад бўлмаса, суҳбатдошлардан бири иккинчисини чалкаштиришга, умумий мавзудан узоқлаштиришга, сездирмасдан мавзуни ўзгартириб, аҳамиятсиз нарсалар ҳақида сўзлашга ҳаракат қилади. Ўз яширин мақсадини амалга оширади, яъни суҳбатдошни алдашга аҳд қилган суҳбатдош қасддан нотўғри ахборотни маълум қилади. Бундан ташқари, айрим мақсадлар учун мулоқот тамойилларига амал қилмасликнинг бошқа кўринишлари ҳам учраб туради. Масалан, суд-тергов жараёнларида гувоҳлар, жабрланувчилар, тингловчиларга аллақачон маълум бўлган ахборотни қайта-қайта такрорлашга мажбур. Миқдор тамойилининг бу хилдаги бажарилмаслиги йўли билан юзага келадиган мулоқот матнлари бошқа турдаги матнлардан тамоман фарқ қиладилар. Худди шунингдек, миқдор ва сифат тамойилларига амал қилмаслик ҳолатлари ҳам тез-тез учраб туради. Сўзловчи айрим саволларига «Изоҳга ҳожат йўқ», «Тилимда қулф» йўсинидаги жавоб олиши мумкин. Шу турдаги иборалар ифодалайдиган маълумот, албатта, етарли даражада эмас. Аммо тингловчининг ушбу контекстдан етарли ахборотга эга бўлиши, жавобни олдиндан билиши эҳтимоли ҳам йўқ эмас. Демак, айрим тамойиллардан чекиниш мулоқот ҳамкорлигини тўлиғича йўқотмайди, чунки бундай ҳолларда ахборотнинг маълум қисми тагмаъно (яширин мазмун) кўринишига эга бўлади. Мулоқот тамойилларидан чекиниш ва тагмаънони излаш бевосита матн импликатурасини ўрганишга ундайди. Дарҳақиқат, ўзаро ҳамкорлик, бир-бирини тушунишга интилиш мулоқот самарасининг асосий талабидир. Ҳатто «девор орқасидан туриб» сўзлашув шароитида ҳам мулоқотдошлар «даврий (шу ҳолатга хос) мулоқот мақсадига, қизиқишга» ( transitory conversational interests – Grice 1975:48) эга бўлишлари талаб қилинади. Шунинг билан биргаликда, кундалик ҳаётда ушбу талабга

тўлиғича мос келмайдиган ҳолатлар ҳам мавжуд, Масалан, сўкишиш, жанжаллашиш вазиятларида қайси турдаги мулоқот ҳамкорлиги тамойилига амал қилинади, деган саволга жавоб топиш қийин. Ҳар ҳолда мулоқотнинг айрим максима – тамойилларидан чекиниш кузатиладиган ҳолатларда ҳам умумий принцип – ўзаро ҳамкорлик маълум даражада сақланмоғи даркор. Бу тамойилдан чекиниш фақатгина юзаки, шаклан бўлиб, ҳақиқатда эса, яширин бўлса ҳам, мавжуд бўлади. Чунки сўзловчи ҳамсуҳбатига аниқ мазмундаги ахборотни етказиш мақсадини кўзлайди. Буни, масалан, буддизм ғояларини тарғиб қилувчи дзэн таълимотига оид пандлар тўплами «Би янь лу» (юнонча – «Хэкиган року») матнида учрайдиган « Тўғри – бу тўғри. Афсусдаман » (23-коан) каби мисра изоҳида кўришимиз мумкин. Дастлабки ўқишда сифат ва сон тамойилларидан чекиниш бордек (сўзлар такрори, мантиқий боғлиқлик талаби бузилган), аммо фикрни бу усулда ифодалаш дзэн таълимоти учун умумий ҳолат: устоз шогирди саволларига жавоб беришда ўзини саволни эшитмагандек, шогирд истагини сезмагандек тутади. Шогирддан бундай «сўз ўйини»га иштирок этиб, мулоқот санъати мўъжизаси сирларини эгаллаши талаб қилинади (Юнгер 2005: 296-297). Буюк Конфуций Ци вилояти князи Цзяннинг давлат бошқаруви сирлари ҳақидаги саволига қуйидаги жавобни беради: «Фақатгина подшоҳ – подшоҳ, вазир-вазир, ота-ота, ўғил-ўғил бўлган жойдагина ҳукумат (бошқарув) мавжуддир». Нуқул тавтолик жуфтликлардан иборат бўлган бундай нутқий тузилмада миқдор тамойили унутилгандек. Аслида, Конфуций ифода қилаётган фикрини мазмундор ифодалаш тарафдори. Тўғрида, мамлакатни тўғри идора қилиш учун подшоҳ подшоҳлик қилмоғи, вазир ўз вазифасини ижро этиш сифатига эга бўлмоғи, ота оиланинг ҳақиқий бошлиғи эканлигини исботлаши, ўғил эса ота-она ҳурматини бажо келтириши зарур. Бундай мазмун, тагмаънони имплицит, яъни ботиний ифодалаш Конфуций таълимоти маънавий-этик ғоялари тарғиботининг асосий услубларидандир (Сорокин 1985: 107-108).

Фикрни бу йўсинда ифода этиш услуби Шарқ фалсафасида, пандномаларида кенг қўлланиши барчага маълум. Алишер Навоийнинг мухлиси ва дўсти, футувват илмининг тарғиботчиларидан бўлган Ҳусайн Воиз Кошифийнинг шогирд тушишнинг шарт-шароитлари ҳақидаги фикрини олайлик: «Агар шогирдликнинг биноси ниманинг устига қурилади, деб сўрасалар, иродат устига қурилади, деб жавоб бергин. Агар иродат нимадир деб сўрасалар, самоъ ва тоатдир деб айтгин. Агар самоъ (эшитиш) ва тоат нимадир деб сўрасалар, нимаики устоз айтса, уни жон қулоғи билан эшитиш, чин кўнгил билан қабул қилиш ва вужуд аъзолари орқали амалда адо этишдир, деб айт. Агар шогирд учун нима яхши деб сўрасалар, пок эътиқод деб айт, чунки фақат эътиқод кишини муродига етказади» (Кошифий 1997: 198). Алишер Навоий авлиёларнинг энг комил раҳнамоларидан бири деб билган Фаридуддин Аттор «Мантиқ -ут тайр» («Қуш тили мантиғи») асарини тугатгач, ўз ўқувчисига хитоб қилади: «Эй ўқувчим, дардли дил билан бу девонга кир (китобни варақла), жондан кечиб бу айвонга қадам қўй. Жон кўринмай қолган ана шундай майдонда, балки майдон ҳам кўринмай қолган (вақтда), агар дард билан унга кирмасанг, унда бир гард-ғубор ҳам сенга юз кўрсатмайди. Кўнглингда агар дард қўзғолиб, мақсад сари интилсанг, агар қадам ташламоқчи бўлсанг – мақсад сари қадам қўй. Ноумидлик – бахтсизлик озуқанг бўлмай туриб, ҳайрон қалбинг қайта тирилармидир? Сен дард ҳосил қил, чунки дармону давойинг шу дарддир. Икки оламда жоннинг дориси ҳам шу дарддир. Эй йўловчи, менинг китобимга шоирлик ва кибру ҳаво билан боқма. Дафтаримга ишқ дарди юзасидан қара, шунда юздан бир дардимга ишончинг ортар балки. Бу йўлга кирганларга дард юзасидан боққан кишигина бизни тушунади, ҳамдард бўлади, ишқ давлатига эришади» (Фаридуддин Аттор 2006: 219). Атторни бу сатрлар битигида миқдорий сифат тамойилига амал қилмасликда айблаб бўлармикан?! Йўқ. Бу, биринчидан, жанр услуби, иккинчидан, муаллифлик интециясини (нутқий мулоқот мақсадини) амалга

ошириш йўли. Тавтологик такрорлар, кўп маъноли сўзлар, киритма ибораларини кенг қўллаш воситасида муаллиф ўз мақсадини ўқувчига нафақат тушунарли қилиб етказиш, балки уни шу мақсадни қабул қилиш ва бевосита ижро этишга ундаш ниятидадир. Бу ниятни рўёбга чиқариш учун лисоннинг зоҳирий ва ботиний имкониятлари уйғунлашуви лозимдир. Мулоқот тамойилларидан четга чиқмасдан туриб, стилистик троп ва фигураларни шакллантириш қийин вазифа. Бинобарин, сифат тамойилининг бузилиши сарказм, киноя каби нутқий баён амалларини шакллантиришга олиб келади (Шомақсудов ва бошқалар 1983: 241-243): 1) Навоий: Қўрқма! (Узукни олиб томоша қилади.) Қимматбаҳо узук. Катталар хизмати эвазига мукофот қилиб берса арзийдиган узук. Ма! 1) Ҳусайн: Кошки, бошқа амирлар ҳам авомнинг тилини билса? Кошки ўзгаларни ғийбат қилувчилар ўз нуқсонларини ҳам билсалар! (Мажидиддинга киноя) Хуллас, мулоқот самарасини таъминловчи қоидалар турлича, уларнинг сони Ҳ. Грайс ажратган икки жуфт максима билан чегараланмайди. Шу ўринда Ҳусайн воиз Кошифий суҳбат, гапириш одоби ўн олти (мартабага етганлар учун – саккизта ва мартабага етмаганлар учун - саккизта) тамойилга амал қилишни талаб этишини қайд қилиб кетганлигини эслатмоқчиман: «Агар мартабага эришганлар суҳбатда қайси қоидаларга амал қилиши керак, деб сўрасалар, айтғил, қуйидаги саккиз қоидани эсда сақлашлари керак: биринчидан, ҳар кимнинг аҳволига қараб, муносиб сўз айтсин. Иккинчидан, дағаллик қилмасдан, лутф ва мулойимлик билан гапирсин. Учинчидан, гапираётганда, табассум қилиб, очилиб гапирсин. Тўртинчидан, овозини баланд кўтармасин, эшитувчиларга малол келмайдиган қилиб гапирсин. Бешинчидан, одамларга нафи тегадиган маъноли гапларни гапирсин. Олтинчидан, агар сўзнинг қиммат-қадри бўлмаса, уни тилга олмасин, чунки улуғларнинг сўзи бамисоли уруғдир, агар уруғ пуч ёки чириган бўлса, уни қаерга экманг, униб чиқмайди» (Кошифий 1997: 227).

Мартабага етмаганларнинг суҳбат одоби ҳам саккизта: «биринчидан, сўрамагунларича гапирмасин. Иккинчидан, гапираётганда овозини баланд кўтармасин. Учинчидан, гапираётганда ўнгу сўлга қарамасин. Тўртинчидан, ғаразли ва кинояли гапларни гапирмасин. Бешинчидан, қаттиқ гапирмасин ва бетга чопарлик қилмасин. Олтинчидан, пушаймон бўлмаслик учун ўйлаб гапирсин. Еттинчидан, одамлар гапини бўлиб, сўз қотмасин. Саккизинчидан, кўп гапирмасин. Чунки кўп гапириш ақли ноқислик белгисидир. Оз бўлса ҳам, аммо соз гапиришни шиор этсин» (Ўша асар, 227-228 бетлар). Ғарб прагмалингвистлари ҳам Ҳ. Грайс таснифидан охиригача қониқмадилар. Жеофри Лич ( Geoffry Leech 1988) самарали мулоқот қоидаларини шахслараро муносабат доирасида ва матн сатҳида алоҳида кўринишда намоён бўлади, деб ҳисоблайди. Биринчи гуруҳга оид қоидалар ботиний нутқ жараёнида, яъни мулоқот бирлигининг мақсади (интенционал қисми) шаклланаётганда, когнитив фаолият босқичида амалда бўлади. Иккинчи гуруҳ қоидалари эса концептуал мазмуннинг лисоний воқеланиши жараёнида фаоллашиб, нутқий тузилмаларнинг ҳосил бўлишида ўзига хос тартибга солувчи механизм –регулятор вазифасини ўтайди. Натижада, мулоқот риторикаси икки турга ажралади: 1. Шахслараро муносабат риторикаси: ҳурмат, ҳамкорлик ва киноя тамойиллари асосида амалга ошади; 1. Матн риторикаси: ахборотни идрок этиш ва англаш тамойили, тежамкорлик тамойили, аниқлик ёки яққоллик тамойили, маънодорлик ёки ифодадорлик тамойили. Маълумки, нутқ шаклланиши дастлаб когнитив фаолият босқичидан ўтади, яъни ботиний (ички) нутқ жараёнида бўлғуси нутқий тузилманннг намунавий қолиплари шаклланади. Бундай намуналар турли кўринишда бўлади. Сўзловчининг вазифаси – ушбу намуналардан бирортасини танлаш. Танловни бошқариш шахслараро муносабатлар доирасида фаоллашувчи қоидалар зиммасига тушади. Сўзловчи онгида мавжуд бўлган ва кўзланган коммуникатив мақсадга эришиш имконини берадиган нутқий тузилмалар

мажмуаси ушбу шахснинг прагматик заҳираси ва имкониятидир. Ушбу мажмуанинг миқёси кенг ёки торлигига нисбатан танлов имконияти ҳам эркинлашади ёки чегараланади. Баён ва ифода усули танлови эса матн риторикаси қоидалари билан боғлиқ. Сўзловчи мавжуд бўлган риторик заҳира имкониятларидан фойдаланган ҳолда тафаккурда юзага келган ва маълум иллокутив мазмунга эга бўлган концептни матнга кўчиради. Концептнинг нутқий вазият матнида воқеланиши аниқ бир ифода шаклини танлаш воситасида амалга оширилади. Ж.Лич, С.Левинсон, П.Браун, Р.Лакофф, Г.Каспер ва бошқалар мулоқот бошқарувида ҳурмат тамойили унинг самарали кечишини таъминловчи асосий манба эканлигини таъкидлайдилар. Тилшунослик фанида ҳурмат категориясининг турли тилларда ифодаланиши, мазмун-маъно майдони ҳақида қатор тадқиқотлар бажарилган (Алпатов 1973; Зикриллаев 1990; Ҳожиева 2001 ва бошқалар). Прагмалингвистик талқинда эса ҳурмат тамойили ижтимоий муносабат тамойилидир. Ҳамкор – суҳбатдош шахсига эҳтиром мазмунидаги ушбу тамойил лисоний ва нолисоний мулоқотнинг барча турларига хосдир. Ҳурмат тамойилига амал қилган ҳолдагина ижтимоий муносабатлар самарадорлигига эришиш мумкин, чунки «ижтимоий мувозанат ва дўстона муносабатни сақлаш» ( Leech 1983: 82) мулоқотда муваффақият омилидир. Ж.Лич ҳурмат тамойилини қуйидагича таърифлайди: «Қўпол фикр ва ҳукм ифодасини имкони борича (мавжуд вазиятни инобатга олган ҳолда) камайтириш» ( Leech 1983: 81). Ушбу тавсифнинг Кайковус «Қобуснома»сидаги пандга қанчалик мос келишини қаранг: «Совуқ сўзлик бўлмағил. Совуқ сўз бир тухумдир, ундан душманлик ҳосил бўлур». Ҳурмат –эҳтиромнинг нутқий мулоқотда нечоғлик аҳамиятга моликлигини Алишер навоий сатрларида ҳам кўрамиз: Ҳар кимки чучук сўз элга изҳор айлар, Ҳар нечаки ағёр дурур ёр айлар. Сўз қаттиғи эл кўнглига озор айлар,

Юмшоғи кўнгилларни гирифтор айлар. Прагмалингвист Ж.Лич, ўз тавсифини янада ойдинлаштириш мақсадида, ҳурмат тамойилининг воқеланиши олтита ҳеч қандай исботни талаб қилмайдиган қоидалар (постулатлар) фаоллашувидан иборат эканлигини уқтиради. Бу қоидалар қуйидагилар ( Leech 1983: 104-142): 1. Хушмуомалалилик, назокат, одоб қоидаси (суҳбатдош уринишлари «сарфи»ни камайтир; унинг фойдасини кўпайтиришга ҳаракат қил); 2. Ҳиммат, олижаноблик қоидаси (ўз фойдангни камроқ кўзла, барча «сарф»ни ўз зиммангга ол); 3. Маъқуллаш, таҳсин қоидаси (ўзгаларни ёмонлама, ғийбат қилма, койима); 4. Камтарлик, камсуқумлик, оддийлик қоидаси (ўз-ўзингни мақташни кескин камайтир); 5. Ризолик, муросасозлик қоидаси (тортишувлардан қоч, муросага урин); 6. Хуш кўриш, майл, ёқтириш қоидаси (хайриҳох, оқкўнгил бўл). Дастлабки икки қоидани таърифлашда муаллиф қўллаган савдо соҳасига оид «сарф» ва «харажат» ( benefits and costs ) атамалари тахминан «қулайлик» ва «ноқулайлик» тушунчаларига мос келади. Сўзловчи олижаноблик тамойилига амал қилаётиб, тингловчи учун қулайлик яратишга ва иложи борича ноқулайлик ҳолатига йўл қўймасликка ҳаракат қилади. Санаб ўтилган тамойилларга амал қилинса, ҳатто мажбуран юз берадиган ҳурматсизлик ҳолатларида фаоллашадиган нутқий тузилмалар ҳам мазмунан «юмшоқлашади». Албатта, бундай вазиятларда ҳурмат тамойили қоидаларига риоя қилиш учун маълум турдаги лисоний воситаларга мурожаат қиламиз. Бу воситаларнинг қўлланиш миқёси ва ўрни турлича. Тил тизимида мавжуд бўлган воситаларнинг танлови кўпинча мулоқотнинг нолисоний (экстралингвистик) хусусиятлари билан боғлиқ бўлади. Ж.Лич келтирган ҳурмат тамойили қоидаларининг асосий мазмунини қуйидагича тавсифлаш мумкин: агарда хушмуомала бўлишни истасанг ёки шундай кўриниш ниятинг бўлса, хатти-ҳаракатда ва нутқда одобли,

ҳимматли ва камтарин бўл, суҳбатдошингга салбий муносабатда бўлма ва имкони борича унинг фикрини қўлла. Юқоридагилардан ташқари, муаллиф кейинчалик ҳурмат тамойили қоидалари қаторига яна икки қоидани киритади. Булардан бирини у Поллиани тамойили деб атайди ва унинг асосида «суҳбатдошинг билан иложи борича унга хуш келадиган мавзуда сўзлаш, нохуш, ёқимсиз мавзудан узоқ тур» панди туради. Албатта, суҳбатдош ҳар доим ҳам сўзловчига маъқул бўлавермайди ва агарда буни унга англатиш эҳтиёжи бўлса, уни хафа қилмасдан, шаклан беғараз иборалардан фойдаланган маъқул (киноя тамойили). Ҳурмат тамойили максима – қоидаларини умумлаштириш, уларнинг тавсифини ихчамлаштириш ҳаракати ҳам йўқ эмас. масалан, Робин Лакофф ушбу тамойилни уч қоидадан иборат деб ҳисоблайди ( Lakoff 1973): 1) суҳбатдошга фикрингни мажбуран уқтиришга ҳаракат қилма; 1) суҳбатдошингга танлаш имконини бер; 1) олижаноб бўлишга ҳаракат қил. Ушбу қисқа тавсифдан кўринадики, муаллиф ҳурмат тамойилига фақатгина тингловчига нисбатан йўналтирилган нутқий хатти-ҳаракатни белгиловчи категория сифатида қарайди. Холбуки, ижтимоий муносабат фаоллашувининг намунаси бўлган нутқий ҳамкорлик иккала томоннинг ҳам ўзаро ҳурмат-эҳтиром қоидаларига риоя этишини талаб қилади. Акс ҳолда, мулоқот жараёнида турли зиддиятлар юзага келиши ва ҳатто муносабатлар бузилиши натижасида мулоқотнинг умуман тўхтаб қолиши эҳтимоли ҳам йўқ эмас. Муаллифнинг ўзи айтганидек, «ҳурмат лисоний муносабатларда юзага келиши мумкин бўлган зиддият ва англашилмовчиликларни имкони борича камайтириш йўли билан мулоқотнинг намунавий кечишини таъминлашга мўлжалланган тизимдир» ( Lakoff 1990: 34). Ҳақиқатдан ҳам биз мулоқот жараёнида бир-биримизни қадрлашга, истакларимизни қондиришга ҳаракат қиламиз. Аммо истак ҳар доим ҳам ҳақиқатга айланавермайди, чунки ҳар қандай муносабат, ҳамкорлик жараёнида томонлар ютуғи бир хилда

бўлиши қийин масаладир. Биров ютиши учун иккинчи томон оз миқдорда бўлса ҳам ютқазмоғи даркор. Суҳбатдошларнинг бири унчалик истамаётган маълумотни, хабарни эшитишга тўғри келади; бири иккинчисининг илтимосини (талабини) рад этишга мажбур бўлади ва ҳоказо. Бундай шароитларда юзага келиши мумкин бўлган хафачилик, зиддиятларни бартараф этиш учун ҳурмат тамойилини воқеланти-рувчи воситаларга мурожаат қилиш эҳтиёжи туғилади. Ҳурмат тамойилининг кенг миқёсда ўрганилиши натижасида социопрагматика мустақил тадқиқ соҳаси сифатида шаклланди. Социопрагматикада ҳурмат категорияси тамоман ўзгача талқинга эга. Маълумки, одатий талқинда «ҳурмат» тушунчаси этикет, одоб нормалари билан боғланади ва бир шахснинг иккинчисига нисбатан эътиборли бўлиши англашилади. Социопрагматикада эса бу ҳодиса лисоний мулоқот жараёнида фаоллашувчи коммуникатив режа-стратегиялар тўплами сифатида қаралади. Бу йўсиндаги таҳлилда эътибор у ёки бу вазиятга мос тушадиган коммуникатив ҳаракатлар танловига қаратилади. Танлов эса, лисоний воситалариннг этикет нормаларидан ташқари, нормага зид томонларини ҳам қамраб олади. Социопрагматиканинг шаклланиши Ж.Лич, Г.Каспер, П.Браун, С.Левинсон, Ж.Юл кабилар номи билан боғлиқ. Пенелор Браун ва Стефен Левинсон 1987 йилда нашр этишган ҳурмат тамойилига бағишланган махсус рисолада «Социолингвистика прагматикага тадбиқ этилиши лозим» деган шиорни олға суришди ( Brown , Levinson 1987: 281). Лисоннинг тизимий равишда контекст билан боғлиқлигини ўрганиш прагматиканинг вазифасидир. Турли ижтимоий мақомга эга бўлган шахсларнинг турли вазиятларда маълум прагматик манбалардан фойдаланиши социолингвистик таҳлил учун ҳам муҳимдир. Ушбу муаллифлар ҳурмат тамойилини зиддиятли вазиятларни бартараф этишга йўналтирилган нутқий хатти-ҳаракат, фаолият стратегияси сифатида таърифлашади. Бундай стратегиянинг фаоллашувидан мақсад шахс

қадриятини, ҳурматини сақлашдир. Ҳар бир инсон ижтимоий шахсдир, унинг жамоадаги ўрнига нисбатан шахсияти, ижтимоий образи белгиланади. Мулоқот актларида адресатнинг ижтимоий образини ( face ) эътиборга олиш лозим, акс ҳолда, «шахс образига таҳдид» ( face threatening act ) юзага келади. Яхшиси, ушбу образни сақлашга, қадрлашга ( face saving act ) ҳаракат қилган маъқул ( Yule 1996: 61). Масалан, қўшни эр-хотинларнинг жанжали жонга текканда, «Эй, овозларингни ўчиринглар, сизларнинг дастингиздан уйқу борми, йўқми?» десангиз, уларнинг шахсиятига тегишингиз аниқ. Бундай ҳолда «Қўшнилар, илтимос, кўп жанжаллашаверманглар, бир оз ҳордиқ чиқаришга имкон бермаяпсизлар!» дейиш маъқулроқмикан? Чунки ҳар бир инсон ўз шахсиятини ҳурмат қилади ва шу қадрни бошқалардан ҳам кутади. Биз ўзгаларнинг ҳурматини сақламоқчи бўлсак, уларнинг ижтимоий қадрини, имиджини сақлашга ҳаракат қилишимиз керак. Прагмалингвистлар «салбий» ва «ижобий» образларни ( negative face and positive face ) фарқлайдилар. «Салбий образ» инсоннинг мустақил бўлишга, эркин ҳаракат қилишга, ҳеч қандай мажбурийликка бўйин эгмасликка интилишидир. Айтиш жоизки, инглиз тилидаги negative сўзи бу атамада ҳеч қандай «ёмон» маъносини англатмайди, у ушбу қўлланишда positive face атамаси таркибида positive «ижобий» тушунчасига қарама-қарши қўйилмоқда. Positive face «ижобий образ», ўз навбатида, бошқаларга маъқул бўлишга, ёқишга, уларнинг ҳурматига эришишга бўлган истакдир ( Yule 1996: 62). Бошқача айтсак, «негатив образ» алоҳидаликка, мустақилликка интилиш, «ижобий образ» эса жамоада бўлиш эҳтиёжидир. Мулоқот жараёнида иштирокчилар ўзаро муносабатлар тенглигини таъминлаш учун коммуникатив мақсадга мос келадиган ҳаракатлар режасини тузадилар ва ушбу режани амалга ошириш имконини берадиган лисоний воситаларни танлайдилар. Коммуникатив мақсад ифодаси икки йўсинда кечиши маълум. Буларнинг бири интенциянинг яширин ифодаси бўлса, иккинчиси фикрни очиқ изҳор қилишдир. Яқинда ўқитувчиларимиздан бири қизиқ бир воқеани ҳикоя қилиб берди: Самарқандда ўтказилган анжуманда

иштирок этиш учун келган пойтахтлик йирик бир профессор шаҳар марказий универмагини айланиш истагини билдиради-ю, яқинда номзодлик диссертациясини ҳимоя қилган, лекин ҳозирча ОАКдан тасдиқ олмаган ҳалиги ўқитувчимиз унга ҳамроҳлик қилади. Универмагда пойтахтлик меҳмон чарм курткани ёқтиради ва уни кийиб, «Эҳ, аттанг, етарлича пул олиб келмабман-ку», деб ҳамроҳига мурожаат қилади. Тагмаънони англаган суҳбатдош тўғрисини айтиб қўя қолибди: «Домла, кечирасиз, менинг ҳам пулим йўқ». П.Браун ва С.Левинсонлар, коммуникатив мақсадни ифодалаш йўлларининг фарқига нисбатан «салбий ва ижобий ҳурмат»ни ( negative and positive politeness ) фарқлашни таклиф этадилар. Уларнинг биринчисида ўзгаларнинг вақтини олаётганлиги, эътиборни жалб қилаётганлиги учун, уларга етказилаётган «зарар»нинг ўрнини тўлдириш эҳтиёжи бажарилади. Бинобарин, «Кечирасиз, банд эканлигингизни биламан, лекин менга мақолани ёзишга ёрдам бера олмайсизми?» Лекин худди шу илтимос интенцияси дўстона вазиятда, ижобий ҳурмат шароитида бошқа кўриниш олади: «Менга ушбу мақолани тугатишга ёрдамлашиб юбор!» Икки турдаги ҳурмат стратегияларини фаоллаштирувчи лисоний воситалар тузилиши жиҳатидан ўзаро фарқ қиладилар. Масалан, салбий ҳурмат стратегиясини ( negative politeness strategy ) фаоллаштирувчи нутқий тузилмалар структура жиҳатидан мукаммалроқ кўринишга эга бўлиб, улар кўпинча билвосита нутқий актларни ифодаловчи тузилмалар (сўроқ гап, шарт майли ва ҳоказо) воситасида ҳосил бўлади. Билвосита ифодаланаётган, мазмунан унчалик аниқ бўлмаган, одатда шаклий жиҳатдан узун нутқий тузилмаларнинг қўлланиши сўзловчи ҳурмат ва қадриятни сақлашга уринаётганидан дарак беради. Юқорида номлари зикр этилган муаллифлар ҳурмат тамойили прагматик таҳлилини назарий жиҳатдан асослаб беришдан ташқари, ушбу тамойилни фаоллаштирувчи воситалар, уларни қўллаш механизмларини тизимлаштирган ҳолда тавсифлашга ҳаракат қилиб келмоқдалар. Энг

асосийси, бу мавзудаги изланишлар узлуксиз давом этмоқда, илмий нашрлар сони тобора ўсиб бормоқда (охирги библиографик кўрсаткичлардан бири: Dufon , et al 1994). Сўзсиз, ҳурмат тамойили қоидаларининг мулоқот жараёнида фаоллашуви бошқа қатор социопрагматик ҳодисалар қуршовида кечади. Турли тамойил ва қоидаларнинг «учрашуви» одатда, мулоқот самарасига ижобий таъсир ўтказади, аммо бундай «учрашув»лар баъзан зиддиятли кечиши ҳам мумкин. Бинобарин, олижаноблик ва камтарлик қоидалари доимо ҳам ўзаро ҳамроҳ бўла олмайди, зеро, ўта олижаноблик мақтанчоқликка олиб келади. Мақтанчоқлик ва камтарлик бир-бирини инкор этувчи хусусиятлардир. Худди шунингдек, ҳамкорлик тамойилига оид бўлган сифат қоидаси ҳурмат тамойилининг маъқуллаш, таҳсин қоидасига мос келмаслиги ҳолатлари учрайди. Бирор киши ёки нарсани мақтаётиб, ҳақиқатдан узоқлашишимиз, яъни ушбу шахсга (нарсага) унга хос бўлмаган сифатларни «тақаб» қўйишимиз ҳам ҳеч гап эмас. Боз устига, ўта камтарлик, ҳар қандай изоҳга ризолик ҳам сифат тамойилидан четлашишга, ҳақиқатдан узоқлашишга олиб келади. Хуллас, социопрагматик тамойил ва қоидаларнинг матнда фаоллашуви мулоқот мақсадига эришиш учун хизмат қилади. Ушбу тамойил ва қоидаларга амал қилишда ижтимоий муҳит ва нутқ вазияти ҳолатидан, уларни белгиловчи хусусиятдан келиб чиқмоқ даркор. Мулоқот вазияти эса бевосита маълум ижтимоий гуруҳ, маданият учун хос бўлган норма нуқтаи назаридан баҳоланади. Норма маълум социумда қабул қилинган ижтимоий хатти-ҳаракатлар намуналарини белгилаб беради, у умумий қабул қилинган қоидалар асосида лисоний воситалар танловини бошқаради. Норма ҳурмат тамойили амалиёти учун таянч нуқтадир ва коммуникатив мақсад ифодаси шаклни белгилаб беради. Энг қизиғи, тил бирликлари қўлланишини белгиловчи нормаларнинг ўзлари ҳам умумий аксиологик кўрсатмаларга амал қиладилар. Баҳоловчи кўрсатмалар эса кўпинча у ёки бу маданиятга хос

бўлишади. Масалан, Америка маданиятида бирор киши тўсатдан йиқилиб тушса, унинг аҳволини сўраш учун Are you all rigut ? саволини бериш мумкин. Аммо ушбу иборани ўзбек тилига «Ҳаммаси жойидами?» қабилида таржима қилсак, йиқилган одамнинг устидан кулган, уни ҳақоратлаган бўламиз. Бизнинг маданиятимиз нормасига биноан «Ҳеч нарса бўлмадими? Оғримаяптими? Ёрдам берайми?» қабилидаги саволлар бериш ўринлидир. Норма – ижтимоий ҳодиса, у ҳудудларда фарқланади ва тарихан ўзгариб туради. Маълумки, XIX асрда Америка ва Британия хонимлари физиологик атамалар қўлланишида жуда эҳтиёткор бўлишган, улар breast «кўкрак», leg «сон», «оёқ», thigh «тос» каби сўзларни қўллашдан тортинганлар. Ўша даврда Америка ёзувчилари Ҳенри Жеймс ва Эдит Вартонлар making love иборасини courting «хушомад қилмоқ (хонимларга)», wooing «қизиқтирмоқ, йўлдан урмоқ» маъносида қўллашгани қўпол туюлган эди. Ҳозирги кунда эса making love жинсий алоқани романтик руҳда ифодаловчи иборага айланган. Шунингдек, япон тилида «ши» талаффузидаги икки лексема мавжуд, уларнинг бири «ўлим» маъносини англатса, иккинчиси эса «4» сонини билдиради. Бундай ўхшашлик кўплиги лисоний ноқулайликларга сабаб бўлади: бечора японлар сонлар ёки бирор маҳсулот баҳоси ҳақида гап кетганда, «ши» сўзи ўрнига тамоман бошқа манбага эга бўлган «ён» калимасини ишлатадилар. Энг қизиғи, лисоний воситалар танлови ва мулоқот тамойилларининг фаоллашуви сўзловчининг сиёсий қарашлари, қайси партия ва оқимга мансублиги билан ҳам боғлиқ экан. Бундай ҳолатларда лисоннинг сиёсий ўйинлар, жанглар қуролига айланиб қолиши ҳеч гап эмас. Адольф Ҳитлер ҳукмронлиги даврида воқеликдаги барча предметлар, ҳодисалар фашизм ғояларига нисбатан тавсифланганлиги маълум. Бу ғояга мослари эътироф этилиб, уларга «орий» сифати берилган, номаъқулларини эса «ноорий»лар қаторига қўшишган. Шу йўсиндаги лисоний воситалар ва нутқий мулоқот стратегияси танлови сиёсий либосдаги норма таъсиридан бошқа нарса эмас. Бунинг исботини биз С.Ҳайакаванинг «Нацистлар партияси янгилик

агентлиги» газетасининг 1937 йил 3 апрель сонидан келтирган матн парчаси мисолида қўришимиз мумкин ( Hayakawa 1976: 132): «Биз ҳар бир товуқ бир йилда 130140 тагача тухум беришини талаб қиламиз. Аммо бундай ўсиш натижасига ҳозирги пайтда Германия фермаларида боқилаётган баттол товуқлар ( non – Aruan - ноарий) билан эришиб бўлмайди. Бу номаъқулларни қиринг ва алмаштиринг» (Таржима меники –Ш.С.). Кулгули эмасми?! Нима ҳам қилардик, лисон барчага бир хилда инъом этилган, аммо ундан фойдаланувчи шахслар турли-туман. Шу сабабли ҳам лисоний фаолиятни кенг миқёсда, турли омилларга боғлиқ ҳолда ўрганган маъқулдир. Афсуски, ҳозиргача айрим тадқиқотларда (айниқса, номзодлик диссертацияларида) лисон фаолиятининг у ёки бу томонларини ўрганишдан қочиш, «бу соҳа лингвистик таҳлил объекти бўла олмайди» деган баҳоналарни қидириш ҳоллари учраб туради. Лисон жамиятда мавжуд бўлади ва маълум ижтимоий муҳитда алоҳида шахслар ёки шахслар гуруҳи томонидан қўлланилади. Демак, лисоний фаолиятнинг барча турлари ва бу фаолиятни таъминловчи ҳар қандай омил лингвистик таҳлил объекти бўлиши мумкин. Бундан, ушбу фаолият ижрочилари бўлмиш коммуникантлар – мулоқот шахслари ҳам истисно эмас. Нутқий мулоқотда инсон фактори муҳим роль ўйнайди ва бу фактор мулоқот фаолиятини режалаштириш, уни воқелантириш, унинг стратегиясини амалга ошириш каби амалларини бошқарувчи кўрсаткичлардан биридир. Структур тилшуносликда ҳам «инсон фактори» тушунчаси амалда бўлганлигини биламиз, аммо структуралистлар ушбу тушунчани «бир хил нутқий шароитдаги идеал сўзловчи»га нисбатан талқин қиладилар ва уни «лисоний қобилият» тушунчаси таърифи билан боғлайдилар. Прагмалингвистик талқинда эса «инсон фактори» тушунчаси батамом ўзга кўриниш олади. Мулоқотнинг шарт-шароити турлича бўлганлиги каби унда «сўзловчи ва тингловчининг идроки, мақсад, асос, алоқа воситалари, хулқ-атворнинг махсус белгиланган шакллари, ифода мавзуси, сўзлашувчиларнинг ўзаро муносабатларига хос хусусиятлар»

(Искандарова 1993: 9) бир хилда бўлмайди. Боз устига, бу турдаги ижтимоий белгилар барқарор (доимий) ва ўзгарувчан гуруҳларга ажралади. Айнан шу хусусиятларга нисбатан прагмалингвистик таҳлил учун «идеал тил соҳиби - сўзловчи» тушунчасига таянишдан кўра, сўзловчининг шахсий-ижтимоий тавсифи муҳимдир. Нутқий мулоқот жараёнида фаоллашувчи инсон фактори билан боғлиқ доимий ва ўзгарувчан хусусиятлар қаторига профессор В.В.Богданов қуйидагиларни киритади (Богданов 1990: 28-29): 1) лисоний қобилият; 2) маълум миллатга мансублик; 3) ижтимоий –маданий статуси (маълум ижтимоий гуруҳга оидлик, касби, лавозими, маълумоти, яшаш жойи, оилавий аҳволи); 4) биологик-физиологик кўрсаткичлари (жинси, ёши, соғлиги, жисмоний нуқсонлар мавжудлиги ёки йўқлиги); 5) руҳий-психологик тури (темперамент, патологик кўрсаткичлари); 6) вазиятга нисбатан ўзгарувчан руҳий ҳолати (кайфият, муваққат билим, мақсади ва қизиқиши); 7) доимий диди, қизиқиш ва одатлари; 8) ташқи кўриниши (кийиниши, ўзини тутиши, хулқ-атвори). Ушбу қаторга киритилган белгиларнинг ўз мазмуни ва бажарадиган вазифаси жиҳатидан бир хилда эмаслиги кўриниб турибди. Уларнинг нутқий мулоқот мундарижасига таъсир кучи ҳам ҳар хил. Жумладан, лисоний қобилият белгисини олсак, у мазмундор нутқий фаолиятнинг асосий омилидир. Тилни билмаган шахс ушбу фаолиятни ижро эта олмаслиги аниқ, аммо турли шахсларнинг тил билиш даражаси ҳар хил. Мулоқотнинг текис кўчиши ва суҳбатдошлар ҳамкорлиги юзага келиши учун уларнинг тил билиш даражаси нисбатан бир хилда бўлгани маъқул. Бундан ташқари, мулоқотнинг самараси учун лисоний кодлар тизимини юқори даражада билиш етарли эмаслигини унутмайлик. Бу самарага фақат юқорида эслатилган социопрагматик тамойиллар ва қоидаларга тўлиқ амал қилган ҳолдагина эришиш мумкин. Шу сабабли «лисоний қобилият» тушунчасини кенг маънода талқин қилиш, уни «лисоний код ва мулоқот тамойиллари, қоидаларидан ижтимоий фаолиятда фойдалана олиш кўникмаси, малакаси»

сифатида таърифласак, маъқул бўлар? Менимча, «лисоний қобилият» ва кейинги йилларда қўлланилаётган «прагмалингвистик қобилият» тушунчаларини алоҳида тавсифлаш ҳамда уларнинг асосида ўзаро фарқланадиган ҳодисалар туради, деган фикрнинг туғилиши нотўғридир. Лисоний қобилият – лисоний мулоқотни таъминловчи ҳодисадир, бас, шундай экан, ушбу тушунча тил тизими ва мулоқот тизими қонунуниятларини билиш, улардан амалиётда фойдаланиш имкониятларини қамраб олади. Проф. В.В.Богданов санаб ўтган белгиларнинг кўпчилиги коммуникантларнинг шахсий сифати бўлиб, улар биофизиологик ва руҳий характерга эгадирлар. Масалан, сергап, тезда мулоқотга киришиб кетадиган кишилар камгаплардан фарқ қиладилар. Одатда, холерик ва сангвиниклар маҳмадона, мулоқотга интилувчан бўлишади, меланхолик ва флегматиклар эса камсуханликлари билан ажралиб туришади, улар нотаниш кишилар билан мулоқотга киришишга қийналадилар. Коммуникантларнинг сифатлари мулоқот тизимида қанчалик муҳим ўринни эгалламасин, ҳар ҳолда бу тизимнинг марказида коммуникантларнинг ижтимоий роли туради. Мулоқот иштирокчиларининг айнан шу характеристикаси нутқий фаолиятнинг «қай даражада жорийланишига объектив ва субъектив равишда ўз таъсирини кўрсатувчи омил бўлиб хизмат қилади» (Мўминов, Расулов 2007: 71). Инсонларни маълум гуруҳларга бўлиш, ижтимоий табақалаштириш муаммоси билан социологлар муқаддам шуғулланиб келишмоқдалар. Россияда туғилиб ўсган ва шўролар даврида Америкага қувғин қилинган жамиятшунос П.Сорокин «ижтимоий табақалаштириш» тушунчасини инсонларнинг алоҳида гуруҳларини қуйи ва юқори табақали синфларга ажратиш мазмунида талқин қилади: «Ушбунинг (табақалаштиришнинг – Ш.С.) моҳияти, деб ёзади П.Сорокин, - ҳуқуқ ва имтиёзлар, жавобгарлик ва вазифалар, ҳукм ва нуфузнинг у ёки бу жамоада нотекис тақсимланишидир» (Сорокин 1992: 302).

Ижтимоий табақалаштириш муаммоси билан батафсил шуғулланган Г.Мейн, М.Вебер, Т.Парсонс, Т.Шибутани, Р.Тернер каби олимларнинг ушбу ҳодисани назарий жиҳатдан ўрганиш борасидаги хизматлари алоҳида. Худди шу олимлар ижтимоий статус (мақом) ва ижтимоий роль тушунчаларини фарқлашни таклиф қилишади. Санкт-Петербург университетининг профессори В.Ф. Сержантов (1990:187) ижтимоий статус «ҳар бир алоҳида шахснинг жамият умумий структурасида эгаллаган ўрни» билан белгиланади деб ҳисоблайди. Шахснинг ижтимоий статусига нисбатан унинг жамиятда ва жамоада тутган ўрни белгиланади. Ижтимоий ўринни фарқловчи кўрсаткичлар эса шахснинг касб-ҳунари, даромад манбаи, бойлиги, маълумоти кабилардир. Ана шу кўрсаткичларнинг нотекислиги жамоа тузилишидаги босқичлиликни таъминловчи шахслар (ёки гуруҳлар) ўртасидаги ижтимоий масофани шакллантиради. Ижтимоий масофанинг у ёки бу сарҳадидаги шахсларнинг табақаланиши жамиятдаги имтиёзлар тақсимотининг нотекислигидир (ҳукмдор-хизматкор, бошлиқ-хизматчи, зиёли – саводсиз ва ҳоказо. Юқорида айтилганидек, ижтимоий статус шахснинг жамиятда тутган ижтимоий ўрни билан белгиланса, ижтимоий ролнинг мундарижаси эса унга ушбу жамиятда ажратилган талаблар мажмуасидан иборатдир. Поляк социологи Ян Шемпанскийнинг таърифича (1969: 71), роль «нисбатан доимий ва ўзаро боғлиқ ҳаракатлар тизимидир ва бу ҳаракатлар гуруҳ аъзолари учун хос бўлган у ёки бу тарздаги намуналар асосида бажарилган бошқалар ҳаракатларига жавобдир». Ижтимоий статус ва ижтимойи роль тушунчалари ўзаро бир-бирини тўлдиришлари ҳақида ёзган эдим (Сафаров 1991: 131). Социолингвист Л.П.Крысин қиёси билан айтганда, статус «у ким?» саволига жавоб берса, шахснинг ролини аниқлаш учун «у нима қилаяпти ёки қандай фаолият билан банд?» саволига жавоб излаш керак (Крысин 1989: 134). Энг асосийси, шахснинг ижтимоий мавқеига оид ушбу тушунчалар тил тизимида бевосита ўз аксини топади. Лисоний бирликларнинг маъносида ижтимоий

бўлакларнинг мавжудлиги масаласи семасиологларни анчадан буён қизиқтириб келаётган бўлса, социолингвистика ва прагмалингвистикада асосий эътибор ижтимоий мавқега оид ҳодисаларнинг мулоқот тизимидаги ўрнига қаратилмоқда. Кейинги йилларда изчил тараққий этаётган гендер тилшунослигининг асосий тадқиқ объекти айнан ижтимоий белги бўлмиш жинс ҳодисасининг лисоний фаолиятда акс этиши муаммосидир. Воқелик тил тизимининг барча сатҳларида, лисоний фаолиятнинг турли босқичларида турлича акс этади. Воқеликнинг лисоний акси, нафақат, инсоннинг лисонда ифода топадиган тажрибасидан иборат, балки унинг шахсининг мулоқот жараёнидаги ифодаси ҳамдир. Ҳар бир шахснинг мулоқот жараёнидаги иштироки унинг ижтимоий мавқеига, бажараётган вазифаси, эгаллаган ўрнига нисбатан кечади. Демак, коммуникантларнинг ижтимоий мавқеи ва шахсий психофизиологик хусусиятлари билан боғлиқ белги-ларнинг мулоқот жараёнидаги ифодасини ўрганиш лисон ва воқелик муносабати муаммоси илмий таҳлил учун муҳимдир. Ушбу мавзу у ёки бу даражада Ю.Н.Караулов (1987), И.П.Сусов (1989), Е.В.Сидоров (1989), Г.Г.Почепцов (1986), Ш.Искандарова (1993), С.Мўминов (1997), У.Лабов ( Labov 1974), Д.Ҳаймс ( Hymes 1964), B . Ниполд ( Niepold 1970) кабиларнинг тадқиқотларида ёритилган. Айниқса, Волгоград педагогика университетининг профессори В.И.Карасикнинг бу мавзу тадқиқига қўшган ҳиссаси алоҳидадир (Карасик 1989; 1992). Шахс ижтимоий мавқеини фарқлаш унинг коммуникатив фаолиятини ўрганиш учун муҳимдир. Ижтимоий статус ва роллардаги фарқлар албатта мулоқот бирликларининг социопрагматик хусусиятларида «из» қолдиради. Дунёдаги барча тилларда бевосита мулоқот иштирокчиларининг ижтимоий мақомига ишора қиладиган нутқий мулоқот шакллари мавжудлигини биламиз. Бу шаклларда юқори даражада ифодаланган ижтимоий-дейктик ахборот мавжуд ва улар қатъий тартибли тизимларда (парламаент, суд, армия, дипломатия, кабилар) фаоллашадилар. Масалан, дипломатия мулоқоти асосан халқаро муносабатлар нормалари кўрсатмалари

доирасидаги роллар ижросидан иборат. Шунинг учун ҳам дипломатлар, ягона бир «ижтимоий майдон» вакиллари сифатида қатъий регламентдаги ижтимоий статусли муносабат талабларига жавоб берадиган нутқий ҳаракатларни бажарадилар (Сафаров 2000: 13). Сиёсий мулоқот доирасида эса қатъий норма талаблари билан бир қаторда, нутқий шакллар танловида бир оз бўлса-да, эркинлик сезилади. Чунки сиёсий арбоб адресант – тингловчиларга тезкор таъсир ўтказиш учун, мулоқот стратегиясини сақлаган ҳолда, унинг ижросини таъминловчи турли воситалардан фойдаланишга ҳаракат қилади, лисоний фаолият амаллари шаклларини ўзгартириб туради (Шенгал 2000; Омен 2000; Loseph 2006). Лисоний фаолият жараёнида мулоқот шакли ва тил бирликларининг танловида суҳбатдошнинг ижтимоий табақаси инобатга олинади. Аммо бундай табақалаштириш кўп ҳолларда нутқ вазияти билан боғлиқдир. Иштирокчиларнинг ижтимоий табақаланишига нисбатан симметрик ва носимметрик вазиятлар фарқланади (Крысин 1989: 137). Айрим олимлар бу ҳолларда «горизонтал ва вертикал вазиятлар» тушунчаларини қўллашни маъқул кўришади ва бунда ҳукмдорлик, нуфуз инобатга олинса, табақалаштириш вертикал тус олади, ижтимоий мавқе масофаси назарга тутилганда, горизонтал табақалаштириш юзага келади (қаранг: Грайс 1985; Карасик 1992; Третьякова 1995; Winter and gardenfors 1995). Менимча, ушбу вазиятларнинг бу турдаги фарқланиши уларнинг иштирокчилари ўртасидаги муносабатларнинг хусусиятлари билан боғлиқ. Зеро, мулоқот муҳити ўз- ўзидан, мавҳум ҳолда симметрик ёки носимметрик кўриниш ололмайди. Мулоқот иштирокчиларининг муносабати, улар бажараётган ижтимоий рол асимметрик (нотекис) бўлса, одатда, коммуникация тамойили қоидаларига қатъий амал қилиш талаб қилинади. Тобе ўриндаги коммуникант нутқий ҳаракат танлови қоидаларига сўзсиз амал қилиши лозим. Масалан, тобе шахс ўз хўжайини ёки бошлиғига илтимос, шикоятини аниқ етказиши лозим. Акс ҳолда, «Нега бунча ғулдирайсан, аниқроқ гапирсанг-чи!» қабилидаги танбеҳни олиши ҳеч гап эмас. Худди шунингдек,

бошлиққа сўз қайтариш, унинг гапини бўлиш нималарга олиб келиши ҳам маълум. Умуман, бировга бўйсуниши керак бўлган шахснинг сергап бўлиши мулоқотда ҳурмат тамойилидан чекинишдан бошқа нарса эмас. Бекорга «таъби гапирган яхши, индамаган – ундан яхши» ёки «Гап билан шошма, иш билан шош» ҳикматлари пайдо бўлмаган (Шомақсудов, Шорахмедов 1990: 81-82). Кўп сўзлаш, ахборотни батафсил баён қилиш юқори табақадагилар ҳуқуқи, тобе шахс эса «қулоқ осгани» маъқулроқ. Шунинг учун ҳам сукутни алоҳида нутқий акт сифатида ажратиш ва унинг воситасида бир қатор коммуникатив мақсад-мазмунни ифодалаш мумкин (Крестинский 1990). Сукут сақлаш мулоқотда ўзига хос лисоний белги вазифасини ўтайди ва турли нутқий ҳаракатларни ифодалаш воситаси бўла олади. Мулоқотда сукут сақлаш билан бир қаторда, мақсадли ҳаракат намунаси ҳамдир. Бунинг изоҳи сифатида «Меҳробдан чаён» романи қаҳрамонларининг ўзаро суҳбатидан мисол келтириш мумкин: ... Раъно отасининг тўйга кетгани ва сўзини айтди. Анвар кулимсиради. -Уч қават ҳовлида иккимиз ёлғиз қолсак қандай бахт бу?.. Бўлмаса мен дарбозани занжирлаб келай. -Ҳа... занжирлаб келинг... -Нега аччиғланасан, яхши қиз, мен ичкари кирсам, меҳмонхонанинг ёлғиз қолишини ўйламайсанми? Раъно истиғноланди. -Мен сизни ичкари таклиф қилгани чиқмадим, нима ош қилишни сўрагали чиқдим. -Мақсадингга тушуниб турибман, аммо сен ёлғиз зерикмагил деяпман. -Мен.... зерикмайман..... қандай ош қилай? -Қайси хилини буюрсам экан? – деб ўз-ўзига савол берди Анвар. –Убрага уқувинг йўқ, паловни ланж қиласан, сомсани ёполмайсан, туппани кесолмайсан, сенга қайла буюрғандан, атала қил деган яхши, чунки эзилтириб юборасан, манти тўғрисида ўйлаш ҳам ортиқча... Яна шу ҳолда қандай ош қилай, деб дўқ урганинг қизиқ.

-Мен уқувсиз бўлсам, ўзингиз ош қилинг. -Мен ҳам ош қилишни яхши билмайман, шунинг билан бирга дўқ ҳам урмайман,- деди Анвар. – Лекин икки ёрти бир бутун бўлсақ, эҳтимол яхши ош қилармиз... Сен бориб ўчоқ ҳаракатини кўрабер, сабзи-пиёз тўғрашни менга қўй, хўбми, яхши қиз? Раъно жавоб бермади, ўпка намойиши остида ичкари жўнади. Анвар кулги ораси ташқарига чиқди... (Меҳробдан чаён. 1992. 445-б) Анвар ва Раъно ўртасидаги муносабат асимметрик хусусиятга эга бўлса- да, мулоқот ҳаракатларида бу тенглик ўз аксини тўлиқ топмайди. Ўзбек нутқ одоби қоидалари ўзига хос (Искандарова 1993; Мўминов 1997): қизлар нутқи иффат, ибо этикаси доирасида шакл топади ва воқеланади. Шу сабабли, катталар ва йигитлар берадиган саволларга қизлар билвосита жавоб бериш йўлини излайдилар, баъзан сукут сақлаб қўя қолишади. Нутқий вазият симметрик муносабат доирасида юзага келса, фикр изҳори анча очиқ, коммуникатив мақсадлар аниқ ифодаланаётган нутқий ҳаракатлар ижросида кечади: -Бугун қандай баҳонани ўйлаб келаяпсиз? – дея қарши олди у (хотин). -Оббо!-Тоҳирнинг тишлари ғижирлаб кетди. – Яхши гап йўқ эканда бу уйда. Қачон қараса, тергагани тергаган. -Тергашимга асос бор, - деди Гўзал тап тортмай. –Қолаверса, яхши гапга қорин тўймайди (Зулфия Қуролбой қизи. Ёвузлик фариштаси. Т., 2005. -47 б). Аммо симметрик вазиятда ҳам мулоқот тагмаъноли, тумтоқ иборалар воситасида, лўнда ифодада кечиши ҳеч ҳам истисно эмас: -Овқатинг тайёрми? -Йўқ. -Нима сабабдан? -Билмайман. -Истамадингми? -Ҳа.

-Нега? -Шундай. Нутқий мулоқотнинг юқорида эслатилган ҳамкорлик ва ҳурмат тамойиллари асосан тингловчи - адресантнинг «фойдаси»ни кўзловчи тамойиллардир. Бу тамойиллар симметрик ва носимметрик нутқий вазиятларда бир хилда фаоллашадилар. Шахслараро мулоқот жараёнида сўзловчи ўз фойдасини ҳам унутмайди, у ўз шахсиятининг қимматини кўрсатишга, ўз ҳурматини сақлашга уринади. Шахсий қадрини сақлашга йўналтирилган тамойил кўпинча носимметрик муносабатлар вазиятида намоён бўлади. Ушбу тамойил, масалан, киноя мазмунидаги нутқий ҳаракатлар ижросида фаоллашади, чунки табақа пиллапоясида юқорироқ ўрин эгаллаган шахс – сўзловчи пастки поғонада турган тингловчига киноя воситасида таъсир ўтказишга ҳаракат қилади. Киноя қўполлик ва қатъиятни бир оз бўлса-да, юмшатиш имконини беради ( Leech 1983: 142). Маслаҳат мазмунидаги нутқий акт ҳам кўпинча мулоқот асимметрик шароитда кўчаётганда ҳосил бўлади. Т.Ҳадсоннинг таъкидича, маслаҳатга эҳтиёж суҳбатдошлардан бири қийин ҳолатга тушганда туғилади ва маслаҳат берувчи шахс уни қўллаб-қувватлашга уринади ( Hadson 1990: 286). Демак, маслаҳат бериш ҳуқуқига ижтимоий мавқеи юқори бўлган (бу мавқе доимий ёки турли шароитларга нисбатан ўзгарувчан бўлишини ҳам унутмайлик) шахс эгадир. Маслаҳат вазиятининг ўзгариб туриши сабабли бўлса керакки, сўзловчи ўз фикрини етказишда унчалик қатъият билдирмасдан, ўзини холисона тутишга, бетарафдек кўрсатишга ҳаракат қилади. Агарда қатъийлик кўрсатилса, холисликдан йироқлашилса, авторитар вазият юзага келиб, муносабатларнинг носимметриклиги кучаяди. Буйруқ, фармойиш, кўрсатма каби авторитар хусусиятга эга бўлган нутқий фаолият жараёнида тингловчи бўлғуси ҳаракатни танлаш ихтиёридан қарийб маҳрум, у, сўзсиз, ижрога маҳкум. Бундай шароитда мулоқот ҳамкорлиги бузилади, у бир томонлама ҳамкорлик тусини олади. Директив нутқий ҳаракатларнинг қатъийлиги «талаб ижроси учун ажратилган вақтни чегаралаш йўли билан белгиланиши

мумкин (Пушкин 1990: 29). Масалан, « Зудлик билан етиб келинг!», «Ҳозироқ жавоб қайтаринг!», «Бир ҳафта муддатда ижроси таъминлансин!» каби фармойишлар кўрсатилган вақтда бажарилиши лозим. Хуллас, оламнинг ранг-баранг ва унда кечаётган воқе-ҳодисаларнинг турли-туман бўлгани каби мулоқот вазиятлари ҳам турли хусусиятларга эгадир. Улар ҳар хил шароит, муҳитларда ҳосил бўладилар, мулоқот иштирокчиларининг муносабатлари ижтимоий мавқега бир хилда эга бўла олмайди. Айнан шу турли-туманлик мулоқот тизимининг социопрагматик кўрсаткичларини, ижтимоий дейксис қобиғини ташкил қилади. Социопрагматик белгиларни эътиборга олмаслик нутқий ҳаракатлар жўялилиги тамойилининг талаблари бузилишига олиб келади. Профессор Н.Маҳмудов яқинда эълон қилган мақоласида нутқнинг жўялилик сифатини таъминлаш учун сўзловчи, ифодаламоқчи бўлган мазмундан ташқари, нутқий вазиятни, тингловчи хусусиятларини, унинг ижтимоий мақоми, маданий- маърифий савияси каби факторларни назардан қочирмаслиги лозимлигини яна бир карра уқтирди. Олим жўялилик тамойили талаби қондирилмаганлиги қандай оқибатга сабаб бўлишини кичкинтойларга «Соғликда кўришайлик! Омон бўлсак, албатта, кўришамиз!» каби расмий мулоқот шаклидаги жумлаларни ўргатишга интилиш мавжудлиги мисолида изоҳлаб берди (Маҳмудов 2007: 16). Ҳақиқатдан ҳам, нутқ вазияти, суҳбатдошларнинг ижтимоий мавқеи, улар бажарадиган нутқий ҳаракатларнинг ахлоқий-маънавий нормаларга оид хусусиятлари кабилар мулоқот тизимининг муҳим белгиларидир. Уларни тўлиқ бир мажмуа сифатида тадқиқ қилиш прагмалингвистиканинг долзарб вазифаларидандир.

Похожие

Прагмалингвистиканинг предмети ёхуд прагмалингвистик тахлил

Нуткий акт назарияси ёхуд коммуникатив максаднинг ифодаланиши

Билвосита нутқий акт ёхуд семантика ва прагматика муносабати

Бошкаришда иш юритишни окилона ташкил этиш коидалари

Нуткий мулокот тизими бирликлари ёхуд дискурснинг тузилиши ва унинг тахлили