Kelishik kategoriyasi. Uning UGMsi va nutqda voqelanishi - Лингвистика - Рефераты

Kelishik kategoriyasi. Uning UGMsi va nutqda voqelanishi

Загружено в:

24.01.2024

Скачано:

0

Размер:

77.5 KB

Kelishik kategoriyasi. Uning UGMsi va nutqda voqelanishi Reja: 1.Kelishik shakllarining semantik va sintaktik xususiyatlari. 2.Kelishik kategoriyasi paradigmasining UGMsi va uning nutqda voqelanishi. 3. Makon kelishiklari (jo'nalish, chiqish, o'rin kelishiklari) UGMsi va OGMlarining ajratilishi. 4.Sof grammatik kelishiklar (bosh, qaratqich, tushum kelishiklari ) xususiyati.

Kelishik kategoriyasi, aloqa-munosabat shakli, qaratqich-qaralmishli birikma, kelishik shakllarining o`rin almashtirishi (bir-birining o`rnida qo`llanishi), kelishiklarning ma’no va vazifasi, kelishik kategoriyasining UGM si, makon kelishiklari OGMsi va ularning XGMlari, sof grammatik shakllar, bosh kelishikning qo`llanish imkoniyatlari, kelishiklarda variant va invariant tushunchasi, so`z birikmasi qoliplari. Kelishik morfologik kategoriyalar ichida o'zining sintaktik tabiati g'oyat ustunligi bilan ajralib turadi. Kelishik kategoriyasi ma'lum shakllar tizimi orqali ifodalanadi va alohida bir paradigmani hosil qiladi. Kelishiklar so'zlarni o'zaro bog'lashga xizmat qiluvchi aloqa-munosabat shakllaridan bo'lib, asosan, tobe so'zni hokim so'zga bog'laydi. Kelishik kategoriyasi olti shaklning sistemasi bilan shakllanadi, ularning har biri ma'lum ma'nolar yig'indisi va vazifaviy imkoniyatga ega. Bu shakllar quyidagi jadvalda ko'rsatilgan: № 1 2 3 4 5 6 Kelishiklarning nomi Qo'shimchasi Misollar Bosh kelishik O kitob, yaxshi, o'n, men Qaratqich kelishigi -ning kitobning, yaxshining, o'nning, mening Tushum kelishigi -ni kitobni, yaxshini, o'nni, meni Jo'nalish kelishigi -ga (-k a, -qa) kitobga, yaxshiga, o'nga, menga O'rin – payt kelishigi -da kitobda, yaxshida, o'nda, menda Chiqish kelishigi -dan kitobdan, yaxshidan, o'ndan, mendan Demak, kelishik kategoriyasi 6 a'zoli bo'lib, ularning har biri semantik- sintaktik xususiyatga ega. Bosh kelishik. Ushbu kelishik O shaklli bo'lib, kelishik shakllariga qarama- qarshi qo'yiladi va shularga nisbatan belgilanadi. Bosh kelishikdagi so'zshakl gap tarkibida xohlagan gap bo'lagi vazifasida kelishi mumkin. Masalan, ega vazifasida: Derazamning oldida bir tup O'rik oppoq bo'lib gulladi (H. O.).

Kesim vazifasida: Dil qulfi-til . (Maqol) Aniqlovchi vazifasida: Bili m-baxt kaliti. (Maqol) To'ldiruvchi vazifasida: Ko'rpangga qarab oyoq uzat. (Maqol) Hol vazifasida: Bugun majlis bo'ladi. U n d alm a v az i fasid a: Bolalarim, endi gapimga qulo q t ut i ngl ar (E rtakdan). S iz g a yo'ldosh bo'lsam, aziz do'stlarim, Sizga xizmat qilsa, she'rim, so'zlarim (H. G'.). Kelishiklar tobe munosabatni ifodalovchi vosita ekan, so'z birikmasi tarkibida bosh kelishikdagi so’z ham hokim, ham tobe pozitsiyada kela oladi va bu xususiyatni boshqa kelishik shakllarida kuzatib bo'lmaydi. Chunki boshqa kelishiklar so'z birikmasida tobe mavqeda bo'ladi. Chunonchi, katta ko'cha, gul bargi birikmalarida hokim pozitsiyani, Toshkent shahri, beton uy birikmalarida tobe pozitsiyani egallagan. Bosh kelishikning qo'llanish imkoniyatlari nihoyatda kengdir va ular ma'lum vazifaga xoslangan bo'ladi. Ketma-ket kelgan ikki va undan ortiq bosh shakldagi so'z bir tushunchani ifodalasa qo'shma ot hosil bo'ladi: qo'lqop, mingoyoq, gultojixo'roz kabi. Bosh shakldagi otlattakror, juft holatlarda qo'llanib, juft va takroriy otlarni hosil qiladi va grammatik ma'noni yuzaga chiqaradi: qozon-tovoq, qop-qop, etak-etak, non-pon va hokazo. Ikki va undan ortiq bosh shakldan so'z birikmasi ham hosil bo'ladi. Birikma tarkibidagi otlar aniqlovchi-aniqlanmish, izohlovchi-izohl anmish vazifasini bajaradi: temir panjara, toza ko'ylak, Sora buvi, Rahim amaki, Jo'ra temirchi kabi. Ayrim aniqlovchi-aniqlanmish, izohlovchi-izohlanmishli birikma egalik qo'shimchasi yordamida hosil bo'ladi va egalik shakli ikki bosh shaklni bog'lash uchun xizmat qiladi: Buxoro shahri, o'zbek xalqi. Ikki bosh shakl III shaxs egalik qo'shimchasi vositasida bog'lanib qaratqich-qaralmishli birikma hosil qiladi. Qaratqich atoqli ot bo'lsa, qo'shimchaning ma'nosi konkretlashib qaralmishning aynan kim yoki nimaga xosligi ifodalanadi: Lutfiy g'azali, Samarqand noni. Qaratqich turdosh ot bo'lsa umumiy xoslik ifodalanadi: vatan ishqi, daraxt ildizi, non ushog'i. Tilshunoslar turkiy tillarda "bosh kelishikdagi ot (imya) gapning xohlagan bo'lagi vazifasida kela olishi”ni ta'kidlaganlar. Bosh kelishikning ushbu xususiyati uning barcha kelishiklar o'rnini bosa olishidan kelib chiqadi. Ammo hamma

o'rinlarda ham BK boshqa kelishiklarning o'rnini bosish imkoniyatiga ega emas. BKda aynan TK va QK bilan o'rin almashish imkoni kuchli. ChK, JK va O'Klarda esa bu imkoniyat nihoyatda chegaralangan. Masalan, ikki kundan keyi n - i k ki ku n ke yi n, qis hl oqqa ketdi - qis hl oq ket di, oqshomda ketdi - oqs hom ketdi. Qaratqich kelishigi uch xil variantda qo'llaniladi: kitobning varag`i, mening uyim, qoshin qarosi . Tilshunoslikda QK ko'rsatkichini olgan so'zni qaratuvchi ,u bilan bog'langan so'zni qaralmish deb atashadi .Qaratqich - qaralmish munosabati ancha barqaror bo'lib ,QK ning so'z birikmasidagi sintaktik imkoniyati kuchlidir. Qaratqich kelishigi shuning uchun, shuning singari kabi birikuvlarda so’z birikmasi hosil qilmaydi, balki so'zning ajralmas qismiga aylanadi (to'satdan, qo'qqisdan kabi ravishlar tarkibida - dan ChK ning yaxlitlanishi kabi ). Qaratqich kelishigi affiksini olgan negiz egalik affiksini olgan negiz bilan bog'lanadi: oilaning baxti, Karimning kitobi. Bunday qurilishli so'z birikmalari [Ism q.k. + Ism e.q. ] so'z birikmalari umumiy qolipining voqelanishidir, bu birikmalarning lisoniy va nutqiy xususiyatlari tadqiqotchi S. Nazarova tomonidan batafsil o'rganilgan. Qaratqich-qaralmish konstruksiyasida turlicha ma'no munosabatlari voqelanadi. Tushum kelishigi ham bir necha morfologik shaklga ega: -ni, -n kabi. TK dagi so'z faqat fe'l bilan boshqariladi. Fe'llar TK dagi so'zga munosabatiga ko'ra ikkiga ajraladi: o'timli fe'llar va o'timsiz fe'llar. TK ham QK kabi BK bilan juda ko'p holatl arda o'rin almasha oladi: kitobni o'qidi - kitob o' qidi, olmani yedi - olma yedi… TK bilan shakllangan so'z gap tarkibida vositasiz to'ldiruvchi vazifasini bajaradi: …Novdalarni bezab g'unchalar Tongda aytdi hayot otini… (H.O.) Yigit qizga xat yozdi. Chiqish kelishigi yagona ko'rsatkichga ega: -dan. Bu qo'shimcha ko'rsatish olmoshlariga qo'shilganda bir [n] tovushi orttiriladi: u+dan=undan, shu+ga=shunga… Yuqorida ta'kidlab o'tganimizdek, ChK va BKning o'rin almashish imkoniyati juda chegaralangan: nondan yeng- non yeng, choydan iching-choy iching… Chiqish kelishigidagi so`z gap tarkibida hol, to'ldiruvchi, ega, kesim bo'lib kelishi tan olingan:

Karimada shu kitoblardan bor. Shuncha yerdan bizning so'k oshimizni ichgani kelisharmidi? (Cho'lpon )…Enaxon o'z ko'nglida yana xijolat tortishdan qutulmadi. (Cho'lpon) CHK ni olgan so'z TK ni olgan so'z bilan o'rin almashish imkoniyatiga ham ega va bunda ChK ma'no semantikasi TK ma'no semantikasidan farq q i l a d i : choyni iching-choydan iching, nonni yeng-nondan yeng… ChK dagi so'z qaratuvchi pozitsiyasida kelganda, QK bilan vazifadosh b o ' l i s h i ham mumkin: qog'ozlardan bir-ikkitasi/ qog'ozlarning bir- ikkitasi. J o ' n a l i s h kelishigining ko'rsatkichi-ga. JK semantikasi xoslik, yo'nalganlik, tenglashtirish kabi ma'no xillaridan tuzilgan: ukamga olmoq, maktabga bormoq… JK ning boshqa kelishik, xususan, BK bilan o'rin almashish imkoni juda chegaralangan: quyiga bormoq- quyi bormoq, pastga bormoq- past bormoq. Mustaqil so'zlarning deyarli barcha turi (a) va ko'makchilar (b) JK li so'zni boshqara oladi: - sizga mushtoq, uyga ketmoq, birga bir. - buyruqqa binoan, kelishuvga ko'ra. O ' rin kelishigining ko ' rsatgichi - da . O ' K ning BK b i l a n o ' rin almashishi JK va CHQ dagi kabi juda kam uchraydi : A . Navoiy bir ming to ' rt yuz qirq birinchi yil tug ' ilgan . O'Kdagi so'zda makon, zamon, obyekt, vosita kabi ma'nolar reallashadi: Ular mashinada qaytishdi (vosita) Vodiylarni yayov kezganda Bir ajib his bor edi menda (obyekt) (H.O.) Kechqurun yotar paytda kampir ikkovini yoniga chaqirib o'z fikrini aytdi (zamon). (Cho'lpon) O'rin kelishigi gap tarkibida to'ldiruvchi, hol, kesim vazifasida kelishi mumkin. Shu o'rinda b i r narsani ta'kidlash joizki, turkiy tillarda kelishiklarning semantik va funksional jihatlarini bir - biridan alohida va har xil mikrosistemalarda ko'rib chiqib bo'lmaydi, chunki turkiy til kelishiklarining ma'no va vazifasi dialektik birlikda yashaydi, kelishiklarning turli funksiyasi bir-biriga turli belgilari b i l a n qarama-qarshi qo'yiladi . Kelishik kategoriyasi egalik kategoriyasi bilan birgalikda sintaktik shakllarning so'z birikmalariga xos guruhini tashkil etadi. Shuning uchun uning

munosabati eng avvalo egalik kategoriyasi b i l a n b i r . Egalik kategoriyasi UGMsining sintaktik mohiyati [H shaxs-son T] b o ' l s a , kelishik kategoriyasining sintaktik mohiyati teskari yo'nalishdir: *[T→H], ya'ni tobe shakl sintaktik funksiyasidir. Shuning uchun kelishik sintaktik mohiyati (UGMsi) ni "tobeni hokimga bog'lash" tashkil etadi. Kelishik shakllari o'z ichida ikki guruhga ajratiladi. M.Qoshg'ariydan boshlab hozirgi davr tilshunoslarigacha bu guruhlarni ajratishda mushtaraklik bor. 1-guruhni, odatda, makon kelishiklari deb ataydilar. Bular j o ' n a l i s h , chiqish va o ' r i n kelishiklaridir. 2-guruh tilshunoslikda ko'pincha sof grammatik kelishiklar deb nomlanadi va ularga bosh, qaratqich, tushum kelishiklari kiritiladi. Ularning xususiyati sifatida aniq ma'noga ega emasliklari ta'kidlanadi. Makon kelishiklarining ma'noviy UGMsini makon /zamon, maqsad / sabab ma'nolar majmuasi tashkil etadi. Bosh, qaratqich, tushum kelishiklarida hokim yoki tobe so'zning qaysi turkumga mansubligi, ma'noning muayyan yoki umumlashmaligi (aniq, noaniqligi), tobe so'zning hokim so'zga nisbatan joylashish xususiyati tashkil etadi. Bu umumiy grammatik ma'nolar bir necha OGMlarda voqealanadi. Makon kelishiklarida quyidagi OGMlarni ajratish mumkin: - Makon / zamon ma'nosi. - Maqsad / sabab ma'nosi. - Manba / yo'nalish ma'nosi. 4. Qiyoslash ma'nosi. Makon kelishiklarining bu OGMlari har b i r kelishik shaklida yana xususiylashadi va nisbiy XGMlar shaklida nutqda voqealanadi. Dastlab makon /zamon OGM sining kelishik shakllarida voqelanishini ko'ramiz: I.1.Jo'nalish kelishigi. 1.1.1. Harakat yo'nalgan manba / obyektni ifodalaydi: uyga kelmoq, ertaga qoldirilmoq, kechga yaqin, osmonga qaramoq, kitobga chizmoq va boshqalar. 1.1.2. Yo'nalgan harakatning oxirgi chegarasi: devorga tegmoq, qishloqqa kelmoq, auditoriyaga kirmoq, aeroportga qo'nmoq… S o ' z birikmasi tarkibidagi tobe va hokim so'zning ma'nolari ular ifodalagan tushunchalar orasidagi hayotiy (real) aloqalar asosida bu ma'no behad katta rang-baranglik kashf etishi mumkin. 1.2. Chiqish kelishigi.

1.2.1. Yo ’ nalishli harakatning bosh manbai bo ' lgan obyekt : uydan qishloqqa kelmoq , o ' qishni maktabdan boshlamoq , yozdan keyin / so ' ng kelmoq ; 1.2.2. Harakatning orni va payti bilan b o g l i q manolarni ifodalash: orqadan kelmoq, oldindan rejalashtirmoq: 1.3. O'rin kelishigi. I.3.1. Makon yoki zamonda o'rinlashish, barqarorlik: maktabda bo'lmoq, yotoqxonada yashamoq, oyogi'da turmoq, tongda yig'ilmoq. Maqsad/sabab OGM si yuqoridagi kelishiklarda quyudagi ko'rinishlarda voqealanadi: II. 1. Jo'nalish kelishigi. II. 1.1. Maqsad ma'nosi: o'qishga kelmoq, ko'rishga bormoq; II.1.2. Sabab ma'nosi: gapirishga qo'rqmoq, chekishga odatlanmoq; 11. 2. Chiqish kelishigi 11.2.1. Sabab ma'nosi: og'irligidan cho'kmoq, betobligidan nolimoq; 11.2.2. Maqsad ma'nosi: ishdan ketish uchun, ovqatdan yegani; 11.3. O'rin k e l i s h i g i . Bu kelishik shakli makon kelishiklari orasida o'ziga xos ham sintaktik, ham ma'noviy xususiyatga ega. Uning sintaktik o'ziga xosligi shundaki, bu kelishik ixtisoslashgan sintaktik vazifaga - gapda hol bo'lib kelishiga asoslangan va gapda hol ham, to'ldiruvchi ham bo'lib kela oladigan j o ' n a l i s h , chiqish kelishiklariga z i d turadi. O'rin kelishigi tushum, j o ' n a l i s h , chiqish kelishiklaridan farqli o'laroq boshqarilmaydi ham va barqaror o'rin yoki payt statik ma'nosiga ega va buni quyidagicha ko'rsatish mumkin: Shuning uchun bu kelishik shaklida makon kelishiklari OGMlarining voqelanishi o'ziga xosdir. Shularga asoslanib ba'zi tadqiqotchilar o'rin kelishigi shaklini hattoki kelishiklar shaklidan chiqarib, o'rin-payt ravishlari yasovchisi, yuksak unumdorlikka ega bo'lgan derivatsion formant deb ham baholaydilar. III.1. Jo'nalish kelishigi. (Manba/jo`nalish OGMsi) III. 1.1. Harakat natijasida biror narsa qo'shiladigan manba/obyekt: dengizga quymoq, qozonga solmoq, ovqatga aralashtirmoq.

III. 1.2. Harakat va holat yo'nalgan shaxs yoki predmet: o'rtog'iga tutqazmoq, qalbiga yo'l topmoq, ukasiga yozmoq. III.1.3. Harakat yo'nalgan manba emas, balki vosita bo'ladigan predmetni anglatadi: sababiga qiziqmoq. III. 2. Chiqish kelishigi III.2.1. Harakatning o'rinlashish, joylashish o'rni: labidan o'pmoq, qo'lidan ushlamoq, qulog'idan cho'zmoq. Chiqish kelishigining bu ma'nosi jo'nalish kelishigining III.1.1. ma'nosi bilan mutanosibdir va buni qo'liga yopishmoq, qo'lidan ushlamoq/tutmoq birikmalarini qiyoslash bilan ilg'ab olish mumkin. Jo'nalish va chiqish kelishiklarida qiyoslash OGMsi (IV) ham turlicha ko'rinishlarda voqelanadi: uchga teng, uch so'mga olmoq, tomdan baland, uchdan ko'p. Ikkinchi guruh kelishiklar (bosh, chiqish, tushum) da kelishik kategoriyasining UGMsi quyidagi OGMlarda voqelanadi: 6 Tobe so'zning hokim so'zga nisbatan distant, ya'ni ajralgan holda joylashganligi. 7 Tobe so'z anglatgan predmetning aniqligi. 8 Hokim so'zning ot yoki fe'l ekanligi. Bu OGMlarning kelishik shakllarida voqelanishi ham o'ziga xosdir. Birinchi OGM voqelanishida bosh kelishik tushum va qaratqich kelishiklari bilan oppozitsiyada turadi, bunda bosh kelishik kontakt (yonma-yon) joylashgan to'ldiruvchi va aniqlovchi shakli, tushum kelishigi distant (hokim so'zdan ajralib) to'ldiruvchi, qaratqich distant ot-aniqlovchi shakli sifatida chiqadi: maktab bog'i - maktabimiz bog'i. Lekin "maktabning yangi bog'i", "maktabimizning yangi bog'i" birikmalarida tobe-hokimni bir-biridan ajratganda qaratqich kelishigi zarur bo'ladi va ma'no konkretlashadi. Xuddi shunday hollarni "kitob o'qimoq", "kitobni o'qimoq" birikmalarida ham kuzatamiz. Tushum kelishigi bilan qaratqich kelishigi o'zaro biri vositasiz to'ldiruvchi shakli, ya'ni ismni fe'lga tobelantirish shakli, qaratqich kelishigi esa ism / aniqlovchi-ismni boshqa ismga tobelantiruvchi shakl sifatida chiqadi. Rang-barang

nutqiy ma'nolar tushum kelishigida ham yuzaga chiqadi. Chunonchi, harakat to'la qamrab oladigan manba/obyekt ( suvni ichdi, kinobni o'qidi ); harakat natijasida yaratiladigan obyekt ( xat yozmoq, bino qurmoq) ; harakat natijasida yo'qotiladigan manba/obyekt ( pulni yo'qotmoq, pulni oldirmoq, uyni buzmoq) ; harakat natijasida sifati, rangi, shaklini o'zgartiradigan manba/obyekt ( yog'ochni yormoq, derazani bo'yamoq, labini bo'yamoq) . Egalik kategoriyasi bo'limida ko'rib o'tganimizdek qaratqich kelishigida ham so'z birikmalari tarkibidagi so'zlar va ularning lug'aviy ma'nolari so'zlar anglatgan narsa, belgi, xususiyatlarning o'zaro hayotiy aloqalari bilan belgilanadi va grammatikaga aloqador emas.

Аdabiyotlar: 1. Менглиев Б . Морфологик воситаларнинг маъновий хусусиятлари ва синтактик имкониятлари . Диссертация автореферати . Тошкент -1995. 2. Неъматов Ҳ . Тажалли тасаввуф билиш назарияси ва тилшуносликда синтаксисни ўрганиш масалалари . «Ўзбек тили ва адабиёти», 1993 йил, 2- сон. 3. Неъматов Ҳ., Бозоров О. Тил ва нутқ. Тошкент, «Ўқитувчи», 1993 йил. 4. Қурбонова М. Шакл-вазифавий талқинда субстанциаллик омили. «Ўзбек тили ва адабиёти», 1998 йил, 5-сон. 5. Қурбонова М. Шакл-вазифавий тадқиқ усулларига доир. «Ўзбек тили ва адабиёти», 1998 йил, 5-сон. 6. Қурбонова М. Лисоний тизимда «Оралиқ учинчи» нинг мутлақлиги. «Ўзбек тили ва адабиёти», 1999 йил, 6-сон. 7. Қурбонова М. Ҳозирги замон ўзбек тили. Тошкент, 2002 йил.

Похожие

Egalik kategoriyasi UGMsi va uning nutqda voqelanishi

Sememaning nutqda voqelanishi

Kelishik kategoriyasi

Kelishik kategoriyasi

Otlarda kelishik kategoriyasi