Egalik kategoriyasi UGMsi va uning nutqda voqelanishi - Лингвистика - Рефераты

Egalik kategoriyasi UGMsi va uning nutqda voqelanishi

Загружено в:

24.01.2024

Скачано:

0

Размер:

59 KB

Egalik kategoriyasi UGMsi va uning nutqda voqelanishi Reja: 1. Egalik shakllarining ifodalanish usullari haqida 2. Egalik kategoriyasi - murakkab kategoriya. Ushbu shaklning nokategorial ma`nolari 3. Egalik kategoriyasi UGMsi 4. Egalik kategoriyasi OGM va XGMlari, ularning nutqiy voqelanishlari 5. Egalik qo`shimchalarining soddalanishi.

Egalik kategoriyasi, qarashlilik / mansublik ma’nosi, sof sintaktik aloqa, egalik qo`shimchalarining soddalanishi, possesiv, egalik kategoriyasi UGMsi, egalik kategoriyasi XGMlari, egalik kategoriyasi OGMlari, kategorial ma’no, nokategorial ma`no, modal ma’no, shaxs-son ma’nosi, butun- qism ma’nosi, egalik shakllarining ifodalanish usullari. Sintaktik shakllardan biri bo`lgan egalik kategoriyasining asosiy ko`rsatkichlari quyidagilar sanaladi: [-(i)m], [-(i)miz], [-(i)ng], [-(i)ngiz], [-(s)i]. Ushbu shakllar ismlarga (ot, sifat, son, taqlid so’z, olmosh, sifatdosh, harakat nomlariga) qo’shiladi va qaralmishni ma’lum bir shaxsga (predmetga) tegishli ekanligini ifodalaydi. Egalik qo`shimchalari tarkibida ko’rsatiluvchi [-lar] shakli egalik qilinayotgan narsalarning ko`pligiga ishora qiladi, ammo ega shaxs haqida ma’lumot bermaydi: …Buni olim o’z tadqiqotlarida yuksak ilmiy darajada yoritib bergan (A. Hayitmetov). Egalik shakllarining ifodalanish usullarida quyidagi holatlar kuzariladi: 1. Morfologik usul , ya ’ ni egalik ma ’ nosi , egalik shakli orqali ifodalanadi , ammo qaratuvchi so ’ z keltirilmaydi : kitobim , kitobing , kitobi . 2. Morfologik - sintaktik usul , ya ’ ni egalik subyekti ( qaratuvchi so ’ z ) qaratqich kelishigida , egalik obyekti ( qaralmish ) egalik shaklida keladi : mening kitobim , sening kitobing , uning kitobi . 3. Sintaktik usul . Bunda 1) egalik subyekti qaratqich kelishigida , egalik obyekti affikslarsiz keladi : bizning kitob , sizning uy kabi ; 2) egalik subyekti shaklsiz , egalik obyekti egalik shaklida keladi : ota mehri , o ` zbek tilshunosligi ; 3) egalik subyekti chiqish kelishigida , egalik obyekti egalik shaklida keladi : ulardan biri , o ` quvchilardan beshtasi . Tilshunoslikda egalik shakllarining yana boshqa ifodalanish holatlari ham kuzatilgan va atroflicha o’rganilgan. Morfologik kategoriyalar sintaktik qobiliyatlarining yo’nalishlariga ko’ra sodda va murakkab shakllarga bo’linar ekan, egalik kategoriyasi murakkab kategoriya bo’lib, unda bir necha kategoriyalarga mansub bo’lgan ma’nolarni ajratish mumkin:

a) lisoniy va nolisoniy munosabatlarni ifodalash (egalik kategoriyasi uchun kategorial ma’no); b) shaxs ma’nosi (nokategorial ma’no ); v) son ma’nosi (nokategorial ma’no ); g) modal ma’no ( nokategorial ma’no); d) butun-qism ma’nosi (nokategorial ma’no). Shaxs ma’nosi uch xil ko’rinishga ega: I shaxs (so’zlovchi), II shaxs (tinglovchi), III shaxs (o’zga). Hamma shaxsning o’z qo’shimchasi bor: Shaxs qo’shimcha I -(i ) m, -(i)miz II -(i)ng, -(i)ngiz III -(i)si Egalik shakllari sonni ham ifodalaydi: 1. Bi rlik- -( i ) m , -( i ) n g ( ki t obi m, ki tobi ng ) 2. Ko’plik- -(i)miz ( kitobimiz ) 3. Birlik / ko’plik- (i) ngiz, -i (si) ( kitobingiz, kitobi ) -i(n giz ), -i(si) qo’shmchalari ikkala songa ham betaraf, ya’ni “oraliq uchinchi” tabiatiga ega. Demak, son kategoriyasi ma’nosi boshqa kategoriyalar, jumladan, egalik kategoriyasi mazmunida ham mavjud ekan. Egalik kat e gor i yas i uc hun k at egorial bo’l ma gan ya na bi r m a’no - b u modal ma’nodir. Modal ma’no egalik kategoriyasi uchun H.Ne’matov ta’biri bilan aytganda, “hamroh” ma’nodir, o’zining grammatik kategoriyasiga ega emas. I shaxs birlik va III shaxs qo’shimchalari umuman modal ma’no ifodalamaydi. Modal ma’no ifodalash faqat II shaxs birlik va ko’plik shakllarida mavjud bo’lib, bu ayniqsa, II shaxs ko’plikda yaqqolroq seziladi. Sizlash, sensirash, kesatish, mensimaslik, hurmat kabi qator modal ma’nolar ijtimoiy omil bilan zich bog’liq bo’lib, o’zbek tilida bu ma’nolarni ifodalash uchun turli morfologik, lug’aviy

vositalar qo’llaniladi. Chunonchi, hurmat ma’nosini ifodalash uchun xoslangan shakllar G`. Zikrillayev tomonidan chuqur tahlil qilingan [2, 106-108;]. Egalik qo’shimchalarining xususiy qo’llanishlari da but un-qi sm ma’nosining yuzaga chiqishini ham kuzatish mumkin: o’quvchilardan biri, talabalarning a’lochisi kabi. Xo’sh, egalik kategoriyasi uchun kategorial bo’lgan ma’no nima? Egalik kategoriyasining UGMsi sifatida formal-funksional tadqiqda bu kategoriyaning shaxs-son ma’nolari bilan murakkablashgan hokim so’zni tobega bog’lash (ya`ni, hokim shaxs - son tobe) funksiyasi vazifasi va ma’nosi tushuniladi. Bu UGM so’z birikmasi tarkibidagi so’zlarning lug’aviy ma’nolari, bu ma’nolar aloqador bo’lgan atalmishlar-denotatlarning o’zaro mantiqiy-hayotiy munosabatlari asosida rang-barang OGMlar sifatida voqealanadi. Egalik kategoriyasining OGMlari sifatida quyidagi turlarni ajratish mumkin: 1. Qarashlilik / mansublik ma’nosi: Ilhomning kitobi, bolaning otasi, qo`yning boshi...; 2. Foil harakat (bajaruvchi harakat): Adibaning kulishi, sening gapirishing...; 3. Sof sintaktik aloqa (aniqlanmishni ot aniqlovchi bilan bog’lash): Qovun bozori, go’sht do’koni...; Bu OGMlar so’zlar, ular denotatlari orasidagi real (hayotiy) munosabatlar asosida son-sanoqsiz XGMlar sifatida voqelanishi mumkin. Chunonchi, 1. Bolaning otasi 2. Gulning bargi 3. Mohigulning kitobi 4. Qizlarning bittasi… kabi o’nga yaqin so’z birikmalarida XGMlar muayyan so’zlar orasidagi mantiqiy bog’lanish bilan belgilanadi. Chunonchi, ota va bola orasida qanday mantiqiy (real) bog’lanish bo’lishi mumkin? Voqelikda ota bilan bola orasida qarindoshlik munosabatlari mavjud. Shuning uchun “ bolaning otasi ”, “ otaning bolasi ” SBdagi XGM- qarindoshlik ma’nolarini ifodalash egalik kategoriyasi UGMsi a) aniqlanmishni aniqlovchi bilan bog’lash;

b) shaxs-songa ishora qilishning “qarashlilik/mansublilik” OGMsi “g’alviri”dan o’tib, ota va bola leksik birliklari va tushunchalarining o’zaro munosabati asosidagi voqelanish ko’rinishidir. Yoki “ Ilhomning kitobi ” so’z birikmasida uch xil XGM voqelanishi mumkin: 1. Ilhomga qarashli kitob. Ilhomning mulki bo’lgan kitob. 2. Ilhom yozgan kitob. Muallifi Ilhom bo’lgan kitob. 3. Ilhomga qaysidir jihatlari bilan aloqador bo’lgan kitob. Nutq sharoiti bu ma’nolarni muayyanlashtirib turadi. Chunonchi, 1-matnda 1- ma’no, 2-matnda 2-ma’no, 3-matnda esa 3-ma’no voqelangan: 1. Ilhomning kitobi yo’qolmasin. Ehtiyot qiling. 2. Ilhomning yangi kitobi chiqibdi. Uni tabriklashga boryapmiz. 3 . Bu uch kitob- A.Qodiriy “O’tgan kunlar” romanining uch nashri. Ilhomning kitobi-ijodkorning eng so ’nggi, mukammal, istiqloldan keyin muallifning qo’lyozmasi asosida berilgan to ’liq haqiqiy matni. Firuzaning kitobi-bu asarning sho ’ro tuzumi davrida ko ’p joylarini buzib, qisqartirib e ’lon qilingan birinchi nashri. Go’zalniki esa asarning qisqartirilgan nashridir. Bu XGMlar bevosita grammatikaga aloqador emas. Bu manolar ichida grammatik tizimga aloqadori UGM va qisman OGMlardir. Egalik kategoriyasining ikkinchi OGMsi b o g ’ l i q qurshovda- aniqlanmish hokim so’z vazifasida harakat nomlari, sifatdoshlar va ba’zan fe’llardan yasalgan otlar kelgan s o’ z birikmalarida voqelanadi. Bunday birikmalarda aniqlanmish harakat-holat ma’nosiga, qaratqichli aniqlovchi esa foil / subyekt ma’nosiga ega b o ’ l a d i : Salimning kelishi, Ilhomning ko’rgani, Lolaning kulishi... Bu OGM ham bajaruvchi va harakat-holat orasidagi hayotiy (real) munosabatlar, bog’lanishlar, aniqlanmishning nisbat shakllariga b o g ’ l i q ravishda xilma-xil XGMlarida voqelanadi. Chunonchi, “Ilhomning kulishi” bilan “Mohigulning Ilhomni kuldirishi” birikmalari orasidagi farq kulish va kuldirish harakat nomi tarkibidagi nisbat farqlari bilan b o g ’ l i q . Xuddi shunday “Karimning yozishi ” bilan “Kitobning yozilishi ” birikmalari orasidagi farq nisbat farqlari bilan belgilanadi.

Egalik kategoriyasining uchinchi OGMsi yorqin ravishda so’z birikmalari tuzish, so’zlararo sintaktik aloqani o’rnatish uchun xizmat qiladi. Chunonchi, 1. Astrobodning bir kuni bir yilga teng. 2. Karimning yo’qligidan bo’ldi. Egalik kategoriyasi shakllarining sintaktik vazifa bajarish-otli birikmalar hosil q i l i s h vazifasi asosida tadqiqotchilar turkiy tillarda so’z birikmalari tizimida ham, gap qurilishida ham alohida qurilish-possesiv (qarashlilik) qurilishi mavjudligini qayd etadilar va possesiv qurilish nominativ qurilishga qarama-qarshi q o ’ y i l a d i . Haqiqatan ham, tilimizda istagan turdagi so’z birikmasi va istagan turdagi gap qaratqichli birikma variantiga ega b o ’ l i s h i mumkin. Birikmalarga misol: Qizlardan bitta-qizlarning bittasi. Molga qul, qizga oshiq-molning quli, qizning oshig’i. Vatan uchun kurash- Vatan kurashi. Qizil gul-gulning qizili. Yaxshi hokim- hokimning yaxshisi. Turkiy tillarda, jumladan, o’zbek t i l i d a nisbiy sifatlarning hind-yevropa tillariga nisbatan ozligining sababi ham egalik kategoriyasining sintaktik mohiyati bilan b o g ’ l i q d i r : ученическая форма - o’quvchi kiyimi, зимние ночи -qish kechalari, компьютерные курсы - kompyuter kurslari. Xuddi shunday istagan nominativ qurilishli (egasi bosh kelishik shakli bilan ifodalangan) gap ham o’zbek t i l i d a qaratqichli (possesiv) birikmaga ajralishi mumkin: Karim keldi-Karimning kelishi. Kitob yozildi- kitobning yozilishi . Egalik qo’shimchalarining ayrim so’zlar tarkibida sintaktik funksiyasi ham, ma’nolari ham to’la yo’qolib soddalanadi. Masalan, “qaysi” so’zi tarixan “qayu” olmoshidan va “-si” egalik qo’shimchasidan hosil bo’lgan: qayusi-qaysi. III shaxs egalik qo’shimchasining soddalanishi, ayniqsa, payt, zamon, o’rin (makon) otlarida ko’p sodir bo’ladi va odatda bu so’zlarni o’zgarmas so’zlar- ravishlar turkumiga o’tkazadi: Tog’da kechasi (kechalari, tunlari) osmon juda past ko’rinadi. O’rni kelganda gapni uring va boshqalar.

Аdabiyotlar: 1. Менглиев Б . Морфологик воситаларнинг маъновий хусусиятлари ва синтактик имкониятлари . Диссертация автореферати . Тошкент -1995. 2. Неъматов Ҳ . Тажалли тасаввуф билиш назарияси ва тилшуносликда синтаксисни ўрганиш масалалари . «Ўзбек тили ва адабиёти», 1993 йил, 2- сон. 3. Неъматов Ҳ., Бозоров О. Тил ва нутқ. Тошкент, «Ўқитувчи», 1993 йил. 4. Қурбонова М. Шакл-вазифавий талқинда субстанциаллик омили. «Ўзбек тили ва адабиёти», 1998 йил, 5-сон. 5. Қурбонова М. Шакл-вазифавий тадқиқ усулларига доир. «Ўзбек тили ва адабиёти», 1998 йил, 5-сон. 6. Қурбонова М. Лисоний тизимда «Оралиқ учинчи» нинг мутлақлиги. «Ўзбек тили ва адабиёти», 1999 йил, 6-сон. 7. Қурбонова М. Ҳозирги замон ўзбек тили. Тошкент, 2002 йил.

Похожие

Kelishik kategoriyasi. Uning UGMsi va nutqda voqelanishi

Sememaning nutqda voqelanishi

Egalik kategoriyasi

Otlarda egalik kategoriyasi

Kesimlik kategoriyasi. Kesimlik kategoreyasi UGMsi