Қисаси рабғузийда қўлланган туш-феълининг маънолари - Лингвистика - Рефераты

Қисаси рабғузийда қўлланган туш-феълининг маънолари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

39 KB

Қисаси рабғузийда қўлланган т у ш-феълининг маънолари Режа: 1. Сўзнинг маъно кўлами тушунчаси. 2. Қисаси Рабғузий да қайд этилган т ÿ ш- феълининг маънолари

Маълумки, сўз жамият тараққиёти билан боғлиқ ҳолда ривожланади, янги маънолар касб этади, маъно қирраларини вужудга келтиради. Пайдо бўлган сема ёки маъно нозикликлари кенг жамоатчилик томонидан эътироф этилиб, умумхалқ тилидан мустаҳкам ўрин олади. Шу ўринда сўз семалари ва маъно нозикликлари ўртасидаги семантик боғланиш ҳамда чегарани фарқлаш, уларга тўғри изоҳ бериш муҳим вазифалардан ҳисобланади. ҳар бир сўз ўрни билан бир-бирига яқин тушунчаларни ёки бир-биридан узоқроқ тушунчаларни ифодалаши мумкин. Яқин тушунчалар ифодаси сўзнинг маъно нозиклигидир, узоқроқ тушунчалар ифодаси эса сўзнинг мустақил маъносидир. Маъно нозикликлари билан мустақил маънолар ўртасидаги семантик боғланиш яққол сезилиб туради, аммо мустақил маънолар ўртасидаги боғланиш унчалик сезилмайди. Сўзнинг маънолари ва маъно нозикликлари унинг ўз(асл) маъноси бўлиши ҳам мумкин, кўчма маъноси бўлиши ҳам мумкин [1]. Маънолар тил системасидан хабардор барча кишилар учун барқарор ва умумийдир. қўлланиш эса сўз маъноларидан бирининг баъзан индивидуал тарзда, айрим ҳолларда маълум даражада кишилар томонидан ишлатилиши мумкин бўлган ҳолат ҳисобланади [2]. Дарҳақиқат, XIV асрда яратилган “Қисаси Рабғузий” обидасида [3] қайд этилган лексик бирликлар маъноларининг аксарияти тилда у ёки бу даражада кенг тарқалган ва тушунча нуқтаи назаридан ўзи тегишли ҳисобланган бирор сўзга яқин туради. Чунончи, асарда қўлланилган т ÿ ш- “тушмоқ” тик ҳаракат феъли қадимги туркий тил манбалари ва эски туркий адабий тилнинг илк ёдгорликларида “юқоридан, баланддан ёки бирор нарса устидан пастга, ерга ҳаракат қилмоқ” дастлабки мустақил маъносидан ташқари “бирор траспорт воситаси ёки уловдан тушмоқ”, “сафарда бирор жойга бориб тўхтамоқ”, “ёғмоқ”, “узилиб тушмоқ”, “бирор нарса ичига кирмоқ, чўммоқ” [4] сингари маъно оттенкаларини ҳам ифодалаган. Изланишларимиз мазкур лексема асар муаллифи томонидан қуйидаги маъноларда қўлланилганлигини кўрсатди [5]: 1. “ Юқоридан, баланддан ёки бирор нарса устидан пастга, ерга ҳаракат қилмоқ”: Ибн Йаминниң йашы ақа тахтдын тÿшÿб эвгä кирди (101v21).

2. “Бирор нарса ичига кирмоқ”: Оғлан эмгäклäб барыб танурға тÿшди (172r16). 3. “ Сафар чоғи бирор ерда дам олиш учун тўхтамоқ”: Маккагä бир кÿнлÿк йэр қалыб эрди, тÿшдилäр (179v21). 4. “ Маълум бир йўналишда тарқалиб, муайян нуқтага ёйилмоқ”: Қачан ул тÿңлÿклäрдин кÿн тÿшсä, ул гавҳарлäр йаруқлуқ бэрÿрлäр эрди (147r7). 5. “ Илинмоқ”: Бу кÿн нэчä балық тутсақ сäңä бэрäлиң тэдилäр, ағ салдылар, нарса тÿшмäди (144v14). Ушбу мисолда тадқиқ этилаётган лексик бирлик илин- феълининг маънодоши сифатида кўзга ташланади: … Кöзи кöрклÿккä тÿшди, ал қылды, ағға илинди (77r10). 6. “ Бирор хонадонга узатилмоқ, келин бўлмоқ”: Т эвäлäри чалықлық қылыб бурундуқлатмасалар йаңы тÿшгäн кэлинлäрни кэлтÿрÿб, ÿн тÿзÿб ырлатурлар (198r2). 7. “ Бирор хатти-ҳаракатга киришмоқ”: Бэрк йолға тÿштилäр , ағышы- иниши тэлим (225v8). 8. “ Қандайдир сабаб ва мақсад билан бировнинг олдига бормоқ”: А йды: қачан маликка бир иш тÿшсä, ул хоруслар чақырур (141v14). 9. “ Боқмоқ, назар солмоқ”: Кимниң кöзи Мусāға тÿшсä, тирик барынча кöзи кöрмäс эрди (123v15). Бу ўринда лексема бақ- феъли билан синонимик қаторни юзага келтирган: Малик йана бэклäриңä бақды, йэгирми тöрт миң эр бирлä атланыб, кэлдилäр (64r16). 10. “ Дучор бўлмоқ, содир бўлмоқ”: Иблисгä ул ҳāл тÿшмишдин бэрÿ кöзÿмиз йашы қурымышы йоқ ( 209v8). 11. “ Бирор мансабдан бўшамоқ, ҳурмат-эътибордан четда қолмоқ”: Қузы тÿшгäнлäрни йоқар у кöтäргäн, öрä қопғанларны йумурлаған, бэргäнсäн, алғансан, бу абушғаға оғуллар карāмат қылғыл (78r21). Таҳлил этилаётган лексема от ҳамда феъл сўз туркумларига оид сўзлар билан бирикиб, қўшма феъллар ҳам ҳосил қилган ва улар қуйидаги маъноларни англатган: 12. “ Қўлга тушмоқ, гирифтор бўлмоқ”: Сäниң илкиңä тÿшмäсäм қамуғын

öгрäнÿр эрдим (141v7). 13. “ Бошига қайғу, мусибат тушмоқ”: Қачан уларға бир мÿң-қазғу тÿшсä, йағылары билгÿрсä, ул тāбутны чықарыб илгäрÿ қойуб, дуā қылсалар ул муң, ул йағыдын қутулур эрдилäр (131v20). 14. “Хабар тарқалмоқ”: Миср халқы ара хабар тÿшдиким, Мāлик За ’ р бир қул оғлан кэтÿрмиш (75r4). 15. “ Ҳомиласидан айрилмоқ”: Йÿклÿк урағутлар қамуғы оғлан тÿшÿрдилäр (136v12). 16. “ Овоза бўлмоқ”: Нāаҳллäрдин, кāфирлардин, зындықлардын мусулмāнлар ағзыға тÿшди, билмäсликдäн сöзлäйÿрлäр (145v1). 17. “ Бошига тушмоқ”: Машриқдын Мағрибға тэги қайу йэрдä тайақ ташласа, киши башынға тÿшäр эрди (23r9). Айни пайтда, қиссада ўрганилаётган феълнинг ин- маънодоши ҳам учрайди: Мавлāдин илк қат кöк фаришталäрингä йарлығ кэлди, йэргä индилäр (121r2). Кези келганда қайд этиш жоизки, “Ўзбек тилининг изоҳли луғати” да т ÿ ш- феълининг 26 та маъноси берилган [6]. Шундай қилиб, юқорида билдирилган фикр-мулоҳазалардан аён бўладики, матннинг турли стилистик тузилишига кўра, сўзларни ҳар хил маъноларда ишлатиш мумкин. Рабғузий сўзларнинг бу хусусиятидан лингвистик қоидаларга мувофиқ тарзда фойдаланиб, уларни ранг-баранг маъноларда қўллашга муваффақ бўлган. Бу эса муаллифнинг нафақат диний, шунингдек, тилшуносликка оид билимларни ҳам пухта ўзлаштирганлигидан далолатдир.

Асосий адабиётлар: 1. Гранде. “ Курс арабской грамматики в сравнительно историческом освещении. Москва.1998г. 2. Н.Ибрагимов. “Араб тили грамматикаси”. Тошкент. 1997й. 3. Б.З. Холидов. “Учебник арабского языка.” Тошкент. 1977г. 4. А.Азизов. “Сопоставительная грамматика узбекского и русского языков.”г.Ташкент. 1986г. 5. Араб тили дарслиги (таркиб қоидалари) “Тошкент ислом университети” нашриёт-матбаа бирлашмаси. Т.2009й. 6. О.Мусаев. Араб тили асосий қоидалар тизими. Т.-2000й. 7. Суннатуллоҳ Бекпўлат. Араб наҳви. Т.-2007й.

Похожие

Лексеманинг узуал ва окказионал маънолари

Сифат суз туркуми ( хайвон тусларини ифодаловчи сифат сузлар )

Шаклдошлик (омонимия) ходисаси ва унинг турлари

Грамматика

Қўшма гаплар полисемияси ва омонимияси