Икки тиллилик ва унинг социал асослари - Лингвистика - Рефераты

Икки тиллилик ва унинг социал асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

48 KB

Икки тиллилик ва унинг социал асослари Режа: 1. Икки тиллилик ва унинг моҳияти. 2. Икки тиллиликнинг социал асослари.

Мустақиллик туфайли мамлакатимизнинг сиёсий, иқтисодий, маданий ва маънавий ҳаётини қайта қуриш, демократлаштириш соҳасида олиб борилаётган кенг кўламдаги барча ҳаракат ва интилишлар, гарчи анча қийинчилик билан амалга оширилаётган бўлса-да, давлат тузилишидан тортиб, ишлаб чиқариш, фан, маданият, маориф ва маънавиятнинг барча жабҳаларида дастлабки ижобий натижалари кўрина бошлади. Бу бутун жамоатчилик вакилларига асрлар оша қалбларида пинҳон сақланиб келаётган орзу-умидлари, қайғу-ҳасратларини баралла айтиш имконини туғдирди. Мустақиллик миллатимизнинг ўз-ўзини англаш, миллий муносабатлар ва уларни ҳал қилиш, шубҳасиз, шу билан боғлиқ равишда миллий тилимизнинг тақдири, тараққиёти ва келажакдаги истиқболи масалаларини ҳозирги давр кун тартибининг асосий масалалари сифатида майдонга чиқарди. Айниқса, ўзбек тилига Давлат тили мақоми берилиши мактаб ва олий ўқув юртларида она тили ўқитишнинг самарадорлигини ошириш билан бирга, ўзбек тилшунослиги олдига ўзбек тили тараққиётининг муҳим муаммоларини ҳал қилиш масалаларини қўйди. Ана шундай масалалардан бири ўзбек ва бошқа тиллар-икки тиллилиги масаласидир. 1. Икки тиллилик индивидуал (хусусий) ҳодиса эмас, балки ижтимоий ҳодисадир. Бунинг маъноси шундаки, ҳар қандай икки халқ ё миллат икки тиллилиги ҳақида гап борганда, ана шу тилларга мансуб кишиларнинг ҳар икки тилда эркин сўзлашув алоқаси мавжудлиги назарда тутилмайди, балки икки тил вакилларининг ҳаммаси учун умумийлик, ижтимоийлик касб этиши назарда тутилади. 2. Икки тиллиликда ҳар иккала тилнинг тенглиги, икки тилда мулоқотда бўлувчи ҳар икки халқнинг икки тилни баравар ўзлаштириш масаласи ҳал қилувчи масаладир. Ҳар қандай икки тиллиликни тўла мавжуд дейиш учун шу тил вакиллари ҳар икки тилда эркин фикр юритишлари, ҳар икки тил қонуниятларига амал қилишлари талаб этилади. Агар тиллараро

бундай ижтимоий алоқа тўла рўёбга чиққан бўлмаса, ҳали икки тиллилик ҳақида гап бўлиши мумкин эмас. 3. Икки тиллиликнинг территориал (ҳудудий) чегараланганлиги, икки тиллилик мавжуд мамлакатнинг айрим пункт ва регионларида шаклланиши бу масалаларнинг асосий факторларидан биридир. Бундай ўринларда икки халқ, миллат ёки элат вакилларининг узоқ тарихий жараёнда биргаликда ҳаёт кечиришлари, уларнинг иқтисодий турмуш шароитлари, маданияти, урф- одатларида бир хилликнинг юзага келиши икки тилликни рўёбга чиқаришнинг энг муҳим омилларидандир. Масалан, Бухоро, Самарқанд, Наманганнинг Чуст, Хўжанд, Конибодом,Тожикистоннинг Қўрғонтепа каби шаҳр марказларида ўзбек-тожик ёки тожик-ўзбек икки тиллилиги бунга мисол бўла олади. 4. Икки тиллиликнинг этник-профессионал қатламларга муносабати масаласи ҳам ҳал қилувчи омиллардан биридир. Ўзбек тилининг бошқа ҳар қандай тил билан икки тиллиликни ташкил қилиши учун ўзбек халқининг барча этник қатламлари ва барча касб-ҳунарга доир кишиларни кўзда тутилаётган икки тилда алоқа қилиш имкониятларига эга бўлишлари лозим. Статистик маълумотларга қараганда, ўзбек тилида сўзлашувчиларнинг катта қисми қишлоқларда, деҳқончилик билан шуғуллангани ҳолда, икки тиллиликнинг бошқа вакиллари бу соҳада жуда озчиликни ташкил этади. Бу ҳақда озарбайжон-рус иккитиллилиги ҳақида тўхталиб, А.Н. Баскаков жуда яхши фикр баён қилади: Озарбайжон-рус икки тиллилиги ҳақида гап бориши учун бу икки тилнинг турли ижтимоий гуруҳларда қўлланилишига назар ташлаш лозим; бутун 100 % озарбойжон деҳқонлари, уй шароитидаги барча озарбайжонлар фақат озарбайжон тилида сўзлашади; шунга кўра, қишлоқ районларида рус аҳолиси ниҳоятда кам бўлганлиги учун, бундай жойларда озарбайжон-рус иккитиллилиги ҳақида гап бўлиши мумкин эмас.

Икки тиллиликнинг ҳар икки тил ички қурилишининг (фонетика, лексика, морфология ва синтаксиси) ижтимоий вазифасига муносабати муҳим аҳамиятга эга. Икки тиллилик шароитида тилларнинг ички қурилишида трансформация (ўзгариш бир ҳолатдан иккинчи ҳолатга ўтиш) ҳодисаси юз беради, лекин бундай ўзгариш икки томонлама бўлиши керак. Доим бир тил иккинчисидан турли грамматик ҳодисаларни олса-ю, иккинчиси биринчисидан ҳеч нарса олмаса, бу-трансформация бўлмайди, бундай ҳолда икки тиллилик юз бермайди. Масалан, ўзбек ва тожик икки тиллигида фонетик трансформация юз берганда, ўзбек тили тожик тили фонетикасига хос айрим хусусиятларни ўзига қабул қилгани ҳолда, тожик тили ҳам ўзбек тилининг баъзи фонетик хусусиятларини ўзида акс эттириши керак. Шунда ҳар икки тилда икки тиллилик томон силжиш юз беради. Икки тиллилик шароитида трансформация тилларнинг лексикасида кучли бўлади, тиллар доим бири иккинчисидан янги сўзлар билан бойиб боради. Одатда тилдан-тилга фақат отлар ўтади, бошқа туркумларда кўчиш деярли кузатилмайди. Чунки, бир халқ бошқа халқдан бирор предметни ифодаловчи сўзни ҳам олади. Шунинг учун машҳур тилшунос олим Ж. Вондриес «Нарса кетидан сўзлар келади», дейди. Морфологияда кўчиш кам, синтаксисда сўз бирикмалари ва гап моделлари кўчиши мумкин. Масаланинг иккинчи томони, икки тиллиликнинг ижтимоий вазифаси деганда, ҳар икки тилнинг бу жиҳатдан тенглиги назарда тутилади, тиллар ўртасидаги функционал тенгсизлик иккитиллилик учун зиддир. 6. Икки халқ аралашув (контакти) алоқаси икки тил контактини-икки тиллиликни келтириб чиқариш учун объектив шароит, объектив сабаблар мавжуд бўлиши керак. Икки тиллиликни ҳеч қандай буйруқбозлик ёки қарорлар асосида вужудга келтириш мумкин эмас, фақат узоқ тарихий жараёндаги эллараро алоқа, тиллараро алоқагина икки тиллиликни келтириб чиқариши мумкин.

АДАБИЁТЛАР: 1. Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. -Т: Ўзбекистон, 1998. 2. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. -М: Наука, 1966. 3. Аврорин В.А. Проблемў изучения функциональнўй сторонў язўка. // Вопросў определить социалингвистики. -М.: Наука, 1975. 4. Бондалетов В.Д. Социальная лингвистика. –М: Просвеҳение, 1987. 5. Бодуэн де Куртене. Избраннўе трудў по обҳему язўкознания. М.:Наука, 1957. 6. Баскаков А.Н. Социально-экономические и этнолингвистические- русского двуязўчие и Азербайджане. «Социологические проблемў развиваюҳихся стран». –М: 1975, 273-274б 7. Виноградов В.В. Литературнўй язўк. -М: Наука, 1978. 8. Головин Б.Н. Обҳее язўкознание. -М.1979.

Похожие

Диалектал қатлам ва унинг социал моҳияти

Суз ва унинг маъноси

Кесим ва унинг ифодаланиши

Хозирги узбек адабий тилининг тарихий илдизлари ва диалектал асослари

Оксимарон ва унинг таржима масаласи