Иқтибос – янги сўзларни ўзлаштиришнинг бир тури сифатида - Лингвистика - Рефераты

Иқтибос – янги сўзларни ўзлаштиришнинг бир тури сифатида

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

56 KB

Иқтибос – янги сўзларни ўзлаштиришнинг бир тури сифатида Режа: 1. Форс, оромий, юнон, қадимий яҳуд, қадимги миср ва копт ва бошқа тиллардан ўзлаштирилган сўзлар ҳақида. 2. Европа тиллар и дан ўзлаштирилган лексикалар ҳақида.

1 Иқтибос –янги сўзларнинг ўзлашиши Араб тили сомий тилларнинг орасида иқтибосга бой тил ҳисобланади. Иқтибос жараёни араб тилига кирган сўзларнинг турли даврлар ни босиб ўтганидан дарак беради. И қт и бос ҳодисасига турли даврлардаги турлича шароит, ўзига хос услублар билан таъсир эт ганлиг и сабаб бўлган. Иқтибос қилинган сўзлардан тўла ўзлашган, ярим ўзлашган, ўзлашиб улгурмаган ёки чала ўзлашганлари мавжуд. Семантик моҳиятига кўра тўлақонли бузилмай қабул қилинган, бузиб қабул қилинган сўзлар билан бир қаторда иқтибос қилинган мазмунларни ифодаловчи янги сўзларни ҳам тушуниш мумкин. Масалан: “ َن َفْلَت ” - “қўнғироқ қилмоқ” феъли мисолида кўриш мумкинки, янги ўзлаштирилган сўзлар ёзма адабиёт орқали қабул қилинганига қараганда оғзаки нутқ орқали ўзлашиши тезроқ сингади. Иқтибосда 4 та даврни ажратиб кўрсатиш мумкин. Биринчи энг қадимий давр бўлиб, ёзувгача бўлган даврни ўз ичига олади. Бу даврдаги сўзлар бутунлай араблашиб бўлган. У даврда кирган сўзлар одатда арабларнинг идроки, дунёқараши ортиб бораётга н даврнинг маҳсули бўлиб, ун инг таркибига кўпроқ атроф муҳитга оид, оддий ҳаёт, маиший ашёлар билан боғлиқ сўзлар киради . Бу жараёнда ўрта форс тили муҳим ўрин эгаллайди, ундаги ҳунармандчилик, деҳқончиликка оид ўтроқ ҳаётни акс эттирувчи сўзлар кўпроқ жой олган. Масалан: “ ٌ قيربإ ” – қўлли ва бурунли кўза, “ ٌ ةَّرَج ” – сув ташийдиган кўза, сопли, лекин бурунсиз кўза, “ ٌ ت ْش ِط ” ёки “ ٌ ت ْس ِط ” – таз, “ ٌ ق ْبَط ” – тарелка, “ ٌ ةَعْص َق ” – ёғочдан ясалган товоқ, “ ٌ ناج ْنِف ” – чашка, “ ٌ ن ِجاط ” – тава, “ ٌ ن ُواه ” – ҳовонча, “ ٌ ناو ##ُخ ” – х онтахта, “ ٌ فا ##ش ُخ ” – компот, “ ٌ بلا ُج ” – ширин ичимлик, “ ٌ ناد َعم َش ” – шамдон, “ ْ جار ِس ” – чироғ, “ ْ ناب ُتْش ُك ” – ангиш у вона, “ ْ سي ِك ” – ҳалта, “ ْ ماج ِل ” – юган, “ ٌ ج ْرَس ” – эгар, “ ْ رَجْنَخ ” – ҳанжар, “ ٌ ةَرو ##سام ” – труба, “ ْ ري ##جْنِز ” – занжир, “ ْ ناد ْن ِ##س ” – сандон, “ ْ ذلاو ##ُف ” – пўлат, шунинг дек, уй ва х онага тааллуқли л ар и : “ ٌ زي ##لْهِد ” – даҳлиз, “ ْ ق ِدار ُ##س ” – ам и рлар ва давлат бошлиқлари учун мўлжалланган айвонли кўчма кошона чодир, “ ٌ ق َد##ْنَخ ” – қазилган жой, материал, газламалардан баъзиларининг номлари: “ ْ م َس ْيَرْبإ ” – барҳат, дуҳоба, “ ْ جابي ِد ” – парча, “ ْ ق َرْبَتْسإ ” – дағал парча,

баъзи ҳайвонларнинг номлари “ ْرو ُّم َ##س ” – собал (сувсарнинг бир тури), “ ْ باج ْنِ##س ” – олмахон, “ ْ مُقا ##ق ” – оқ сичқон, оқ сувсар, “ ْ ب َرْو##َج ” – пай п оқ, “ ْ شو ##بْرَط ” – феска (туркча бош кийим), шу н ингдек қимматбаҳо тош ва минералларнинг номлари: “ ْ رَهْوَج ” – гавҳар, “ ْ توقاي ” – ёқут, “ ْءاب َرْهَك ” – янтар, “ ْ دَرَوَذ#### َك ” – лазурт, “ ْ ق #### َبْئِْز ” – симоб, “ ْ صا #### ص َر ” – қўрғошин; м усиқа асбобларининг номлари: “ ة َجْنَمَك ” – камон, “ ْ جْنَ##ص ” – чанг, “ ٌّ ف ُد ” – доира, “ ٌ نونا ##ق ” – қонун (бармоққа кийиладиган ноҳин билан чалинадиган мусиқа асбоби), “ ٌ يان ” – най, шунингдек кўкатлар, сабзавот ва полиз экинларининг номлари: “ ْ سيج ْر##َن ” – наргис, “ ْ ج َ##سْف َنِب ” – бинафша, “ ْ نيم ْ##ساي ” – жасмин, “ ْ جَنوبا ##ب ” – ромашка, “ ْ را ##يِخ ” – бодринг, “ ْ جان َبْ##سإ ” – шпинат, “ ٌ لو ##ف ” – боби – л o виянинг бир тури. Қуйидаги сўзлар ҳам форс тилидан ўтган бўлиб, уларнинг орасида баъзиларининг маъноси силжигани ҳам учраб туради. Масалан: “ ٌ ذات ْسأ ” – мураббий, “ ٌ جَمان ْرَب ” – дастур , “ ٌ نات ْس ُب ” – боғ, “ ٌ شيو ْرَد ” – дарвеш, “ ٌ رَك ْ##س َع ” – қўшин, “ ٌ ج َزوم َن ” – намуна, “ ٌ ت ْ##سير ْهِف ” – мундарижа, “ ٌ نا ##جَرْهِم ” – тантанали байрам, фестивал, “ ٌ ناد ْيَم ” – майдон, “ ٌ ريز َو ” – вазир. Араб тилида, шунингдек, форс тили орқали бошқа тиллардан кирган сўзлар ҳам учрайди. Масалан: “ ٌ ةَقاط ِب ” – карточка, “ ٌ رَتْفَد ” – дафтар, “ ٌّ زُرأ ” – гуруч, “ ٌ جَنيتار ” – сақич, “ ٌ رَّكُس ” – шакар, “ ٌ جْنَرْط َش ” – шахмат каби сўзлар . Абу Ма нсур Жаволикий ўзининг “ بر ##عملأ نم ملاكلا ىمجعلا ” асари ни иқтибос масалаларига бағишлаган бўлиб, унда классик шоирлар қофия учун форсча сўзларни ишлатиб ўз араб сўзларини қўллашмаганлиги ҳақида куйиниб ёзади. Ўз даврида буюк сўз устаси бўлмиш машҳур филолог олим ал-Жоҳиз ҳам бу ҳақда “ ٌ خي ِطَب ” – тарвуз сўзи туриб “ ْ زِبْرِه“ ,” ْ هاخ ْس ِم ” – бел (лопата) сўзи туриб шу маънодаги “ ْ لا ##ب “ ,” ٌ قو ##س ” – бозор сўзи туриб “ ٌ راز ##َب ” сўзини, шунингдек “ ٌءا َّثِق ” – бодринг сўзини нг ўрнига шу маънодаги “ ٌ راي ِخ ” сўзини нг ишлат илишини қаттиқ танқид қилади. Арабшунос олим В.М.Белкиннинг ёзишига кўра , оромий тилидан С урия шеваси орқали бир қанча сўзлар араб тилига кириб келган. Улар ўсимликлар, ҳайвонот олами, даҳқончилик, ҳунармандчиликка оид сўзлардир. Масалан:

“ ْطو ّلَب ” – дуб дарахти, “ ٌ ب ْلُد ” – чинор, “ ٌ فاصْف َص ” – мажнунтол, “ ْ سآ ” – оқ гулли, ҳушбўй ҳидли, доим яшил бута ўсимлиги, “ ٌ زْيَمُج ” – сикомора, “ ٌ ناح ْيَر ” – райҳон, “ ٌ نيت ” – анжир, “ ْ ج ُرْتأ ” – лимон, “ ٌ توت ” – тут, “ ْ سا َّجإ ” – нок, “ ْ قوق ْرَب ” – олҳўри, “ ٌ حاّف ُت ” – олма, “ ٌ نا ّمُر ” – анор, “ ٌ خي ِّطِب ” – тарвуз, “ ٌ ل َجْرَف َس ” – беҳи, “ ٌ زْو##َل ” – бодом, “ ٌ قوت ْ##س ُف ” – писта, “ ٌ حْمَق ” – буғдой, “ ٌ نا َّتَق ” – зиғир, “ ٌ ب َّنِق ” – каноп. Парранда ларнинг номларидан: “ ٌّ زَوإ ” – ғоз, “ ْ جاج َد ” – товуқ, “ ٌ جو ُرُف= ٌخور ُف ” – жўжа кабилар. Бу номларнинг ҳаммаси ҳам араб тилига бошқа тилдан кирган деган фикр лар мунозарали, албатта. Масалан, ҳайвон – жонли маънодаги сўз аслида арабча бўлган сўз, араб тилига бошқа тилдан кириш и шарт эмас, бошқа кўпгина сўзлар нинг келиб чиқиши ҳам шунга ўхшайди. Ҳар ким ўз фикрига ҳоким албатта, уни қабул қилиш ёки қилмаслик масаласи бошқа гап. Шунингдек, бу ўринда оромий тили орқали грек тилидан кирган сўзларни зикр қилиш мақсадга мувофиқдир. Улар қуйидагилар: “ ٌ ريثأ ” – эфир, “ ٌ لوط ْ##سإ ” – флот, “ ٌٌ ةَروط ْ##سأ ” – афсона, “ ٌ نو ##يْفأ ” – опиум, заҳар, “ ٌ س ْنِج ” – жинс, “ ٌ مَهْرِد ” – дирҳам, “ ٌ ةَف َ##س ْلَف ” – фалсафа, “ ٌ سونا ##ف ” – фонус, “ ٌ نونا ##ق ” – қонун, “ ٌ مَلَق ” – қалам, “ ٌ ب ْنُرُك ” – кар а м, “ ٌ ساط ْرِق ” – қоғоз, “ ٌ ةَروفان ” – фонтан каби сўзлар ҳам шулар жумласидандир. Баъзи сўзлар араб тилига грек ва оромий тиллари орқали кирган. Улар қуйидагилар: “ ٌ دير َب ” – почта, “ ٌ لْبَتْسإ ” – ошхона, “ ٌ رْص َق ” – қаср, “ ٌ طار ِص ” – йў л, “ ٌ ناك ْرُب ” – вулқон, “ ٌ ةَرَطْنَق ” – арк, “ ٌ رَص ْيَق ” – ц езар (подшоҳ) . Форс, оромий, юнон, қадимги яҳудий, қадимги Миср ва копт каби тиллардан ўзлашган сўзлар. Араб тилига эфиоп тилидан, қадимги яҳуд ва бошқа тиллардан кирган ўзлашмалар мавжуд, улар Қуръон ва ислом атамаларига оид сўзлардир. Масалан: “ ٌ رَبْنِم ” – ваъзхон сўзлайдиган минбар, “ ٌ بار ْحِم ” – (каъбага) қараган масжиднинг меҳроби, “ ٌ ف َحْص ِم ” – Қуръоннинг тўлиқ нусхаси, “ ٌ ناح ْرًب ” – шарҳлаш, далил келтириш, “ ٌ ةَدئْام ” – дастурхон, “ ٌ ةَّكِس ” – йўл. Қадимги яҳудий тилидан ўзлаштирилган сўзлар қуйидагилар: “ ٌ دوم ْلَت ” – Таврот, “ ٌ ةَرْوَت ٌ ةَرو ُت = ” – Тора, “ ْ ماخاخ ” – раввин, “ ٌ حْص ِف ” – рўза, “ ٌ ةَّلَجَم ” – китоб.

Бошқа тиллар орқали араб тилига кирган сўзлар қуйидагилар: мўғилчадан “ ٌل##َطَب ” – қаҳрамон, хитойчадан “ ٌّ ى ِ##س ْرُك ” – тахт, санскритчадан “ ٌ ك ْ##س ِم ” – мускус, қадимий мисрчадан “ ٌ ك ْعَك ” – пирожка (гумма) ва “ ٌ خ َرْطَب ” – икра, копт тилидан “ ٌ نْط ُق ” – пахта каби сўзлар. Қуръони Каримда арабча бўла туриб бошқа тиллардан кирган сўзларнинг ишлатилиши диққатни ўзига тортади деб ёзади В.М. Белкин : “ ٌّ مَي ” унинг арабча эквиваленти “ ٌ ر##ْحَب ” – денгиз, ёки “ ٌ طار ِ##ص ” унинг шу маънодаги синонимлари “ ٌ قير َط ” ёки “ ٌ ليب َس ” – йўл, ёҳуд “ ٌ روط ” унинг арабча синоними “ ٌ لَبَج ” – тоғ, шунингдек, “ ْ سات ْس ُق ” унинг арабча синоними “ ٌ نازيم ” – тарози ва бошқалар. Иқтибос – ўзлаштирилган сўзларни аниқлашда турлича усуллар мавжуд бўлиб, улардан бири оронэтик қонуниятдир. Унга кўра, араб сўзларининг ўзагини ташкил қилувчи ундошлардан баъзилари бирин-кетин кела олмайди. Масалан: “с” ва “ж” ; “т” ва “ж” ; “н” ва “р” каби. 3.Европа тилларидан ўзлашган лексика ҳақида. Шунга кўра, “наргис”, ”ижжос”, “санж” ва бошқа сўзлар арабча сўз бўлолмайди. Қадимдан араблашган сўзлар билан бир қаторда янги ўзлашаётган сўзлар ҳам талайгина. Масалан: ,ة ##َيوب , ْبا ##بَك , ْقوج ُ##س ,ة َ##ش ْرُف ,ة ##َمْزَج ,ة َكْنَت , ْقاج ُو ,ة َغْمَد , ْقاج ْنَس , ْزاغوب , ٌةَبَرَع ْ ى ِجْروب , ْزو ُولا َك ,ة َلوم َص , ْجاب ْرُك ,ى ِرْبُك , ْمور ْدَي Шунингдек “жий” (“чи”) суффиксли сўзлар ҳам кўп учрайди. Масалан: “ ٌّ ي ِجْبَرَع ” – извошчи, “ ٌّ ي ِج ْش َط َع ” – ўт ёқувчи, “ ٌّ ي ِجْنَزْخَم ” – омборчи, “ ٌّ ي ِجْتَبْوَن ” – навбатчи, шунингдек форс тилидаги “ ْ رَس ” бош сўзи билан бошланган бир неча сўзлар араб тилига ўзлашган. Масалан: “ ْ رَس ْ س ِدْنَهُم ” – бош муҳандис , يركسع رس – қўмондон кабилар. Турк тили орқали янги мазмун касб этган асл арабча сўзлар ҳам шу қатордан жой олиши мумкин. Масалан: “ ٌءاض ْمإ ” – имзо, “ ٌ م ْ##س َر ” – бож, “ ٌ قار ْوأ ” – ҳ у жжатлар, “ ٌ شا #### عَم ” – нафақа, маош, “ ٌ ةَدا #### فإ ” – гувоҳнинг кўрсатмаси, “ ٌ ليص ْحَت ” – таълим олиш, “ ٌ ب ُّص َعَت ” – фанатизм, “ ٌ ذوف ُن ” – таъсир, “ ٌ ةَرئْاَد ” – идора, “ ٌ ةَحَلْص َم ” – департамент, “ ْ مَلَق ” – бўлим, “ ٌ ةَظ َفاح ُم ” – вилоят, “

ٌءاوِل ” – қишлоқ, “ ٌ مِزلا ُم ” – лейтенант, “ ٌ ريش ُم ” – маршал, “ ٌّ ي ِمْس َر ” – расмий, “ ٌ تافير ْش َت ” – прото к ол, маросим. Шунингдек, италянча, фран ц узча, инглизча билан бир қаторда рус тилидан кирган сўзлар ҳам бор. Масалан: “ ٌ ىاش ” – чой, “ ة َكدوف ” – ар о қ-водка ва бошқалар. Бунда ҳарфларнинг ўзгариши қонуниятлари алоҳида аҳамиятга моликдир.

Адабиётлар: 1. Белкин Б.М – Арабская ле ксик ология . М, 1975, 98-108. 2. Крачковский И.Ю - Избранные сочинения. Т, 1 Из-во А Н СССР, 1955. 3. Ковалёв А.А, Шарбатов П.Ш. Учебник арабского языка, М,1998. ةرهاقلأ 4 “رهزملأ ىف مولع ةغللا و اهئْاونأ”دبع نامحرلا ىطويسلا 5 . Н.Д. Фи нкельберг “ Курс теори и перевода” М, Восток-Западь 200 7 .

Похожие

Бир бош булакли гаплар

Лексикология фанининг тилшуносликдаги ўрни ва аҳамияти (араб лексикологияси)

Чет тил таълими мазмунида изчилликка эришиш ҳолати

Тилшунослик фан сифатида

Сабот ул ожизиннинг бир шархи