Хуросон ва Мовароуннахр кулёзмаларининг палеграфик хусусиятлари - Лингвистика - Рефераты

Хуросон ва Мовароуннахр кулёзмаларининг палеграфик хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

54.5 KB

Хуросон ва Мовароуннахр қўлёзмаларининг палеграфик хусусиятлари Режа: 1. Бу қўлёзмаларнинг материали. 2. Ёзув қуроллари: қамишқалам, сиёх. 3. Қўлёзмалар ёзилган хат турлари. 4. Хуросон ва Ўрта Осиёда шаклланган бадиий санъат мактаблари 5. Қўлёзманинг муқоваси. 6. Хулоса.

Араб тилида битилган ва бизга етиб келган қўлёзмаларнинг барчаси қоғозга ёзилган. Қоғоз тайёрланадиган Ўрта Осиёдаги асосий жой VIII асрдан бошлаб, Самарқанд ҳисобланган. Кейинчалик қоғоз ишлаб чиқариш Бухорада ҳам йўлга қўйилган. Ўрта Осиёда мустақил хонликлар вужудга келгач, Қўқонда ҳам қоғоз ишлаб чиқариш вужудга келган. Бу иш билан Қўқоннинг Чорсу ва Қоғозгар деб аталган дахаларида шуғулланишган. Бу шаҳарларда қоғоз асосан қўлда ишланган ва бунда сув тегирмонларидан фойдаланилган. Қоғоз ишлаш учун қурилган тегирмонлар Хиротда ва Ўрта Осиёнинг яна бошқа шаҳарларида ҳам қурилган. Қўлёзмалар турли навдаги қоғозларга ёзилган. Бу навлар ичида энг кўп тарқалгани «қоғози нимкатоний» деб аталган қоғоз навидир. Қоғоз асосан каноп толасидан ишланган. Қўлёзма ёзиш учун танланган қоғоз аввал ҳар хил рангларга бўялган. Қоғозни бўяшнинг технологияси ва ранг тайёрлашнинг рецепти анча мураккаб бўлган. Шунинг учун рангли қоғозлар кўп холларда бадиий безакларга бой санъат қўлёзмалари учун ишлатилган. Оддий қўлёзмалар эса, кулранг тусдаги қоғозга нимкатонийга ёзилган. Бу қоғозлар миллий шароитда ишлаб чиқарилган қоғозлар эди. Европада ишлаб чиқалирган қоғозга ёзилган Ўрта Осиё қўлёзмалари ҳам йўқ эмас. Лекин улар биринчидан кўп эмас, иккинчидан улар XIX асрнинг иккинчи ярми ва ХХ аср бошларидаги қўлёзмалардир. Қўлёзмалар қамишқаламда ёзилган. Қамишқалам тайёрлаш маълум тажриба ва малака талаб қилган. Қалам тайёрлаш учун танлаб олинган қамиш уриб олинганидан кейин у тўқ жигарранг тусга киргунича сувга ташлаб қўйилган. Маълум муддатдан кейин сувдан олинган қамиш қайта ишловдан ўтказилган ва унинг бўғимлари бор жойдан қаламтарошда қирқилган. Унинг бир томони қия қилиб кесилган ва учи ўткирланган ҳамда қорни ёрилган. Қамишни қирқиб, қалам шаклига келтириш учун қамиш тагига махсус суякдан ишланган тагликдан фойдаланишган ва у «найкат» ёки «қаламкат» деб аталган. Безакли санъат қўлёзмаларини ёзиш учун қамишнинг учини тўғри чиқариш катта аҳамият касб этган. Қамишқалам учи чиқарилиб, тайёр

бўлганидан кейин уни ерга ишқашган. Бу билан қамиш таркибидаги ёғни кеткизишган ва ёзиб кўришган. Агар қалам билан ёзилган нуқта қоғозда тарқалиб кетмай, ромбик холини сақлаб турса, демак у ёзиш учун тайёр ҳисобланган. Ўрта Осий ва Хуросондаги хаттотлар одатда қўлёзма учун туш ёки сиёх ишлатишган. Тушни куя ва олчанинг суви аралашмасидан тайёрлашган. Сиёх эса, аччиқтош ва мози (чернильнўй орешек) эритмасидан тайёрланган. Узоқ вақт ўчмай сақланиб турадиган махсус қора ва рангли сиёхларнинг рецепти анча мураккаб бўлган ва турли моддаларни ўз ичига олган. Масалан, суюқ қоғоз елим-сирач, мози, куйдирилган қоразак (купорос), суюқ хина, суюқ ўсма, сачратки илдизидан олинган суюқлик ва бошқалар. Мутахассисларнинг айтишларича, бундай сиёхлар яқин-яқинларгача ҳам ҳеч ўзгаришсиз тайёрлаб келинган. Хатто Бухорода шундай сиёх тайёрлайдиган усталар бўлганки, улар сиёх тайёрлаш технологияси ва таркибини сир сақлашни ва у фақат уларгагина маълум бўлган. Бадиий санъат асарлари ҳисобланадиган қўлёзмалар учун тайёрланган сиёхга ҳушбўй моддалар, масалан, атиргул мойи, мушк-анбар ҳам қушилган. Бундай қўлёзмаларни ўқилганда ундан енгил ҳушбўй хид келиб турган. Ўрта асрларда мусулмон шарқида қўлёзмалар турли ёзувларда ёзилган. Лекин Ўрта Осиёда XV асргача асосан ёзув турлари насх, сулс, таълик ёзувлари бўлган. Қолган ёзув турлари нисбатан кам қўлланилган. XIV асрга келиб, Хуросонда настаълиқ деб аталувчи чнги ёзув тури вужудга келган. Бу ёзув тури кўпинча Қуръон нусҳалари кўчирилиб келган насх ва девонхоналарда иш қоғозларига ишлатилиб келинган таълик ёзувининг ўзаро бирикишидан ҳосил бўлган. Бу ёзувнинг ривожланиши ва кенг тарқалиши хаттотлик санъатининг йирик вакили, Навоийнинг замондоши бўлган Султонали Машҳадийнинг номи билан боғлиқ (1432-1520). Султонали Машҳадий настаълиқ ёзувининг бебаҳо санъат намуналарини яратиши билан бирга, настаълиқ ёзувининг назарияси ва ёзилиш техникасига бағишланган илмий рисола ҳам ёзиб қолдирганки, бунинг натижасида дастлабки

қимматбаҳо нақшинкор қўлёзмалар яратишга мўлжаллаб яратилган бу ёзув жуда қисқа муддат ичида бошқа барча ёзувларни сиқиб чиқарган ва асосий ёзув тури мақомини эгаллаган ва XV - XIX асрларла Ўрта Осиё ва Хуросонда яратилган қўлёзмаларнинг деярли барчаси мана шу настаълиқ ёзувида битилган. Баддий жиҳатдан пишиқ қўлёзмалар албатта бадавлат кишиларнинг буюртмаси билан ёзилган ва бундай қўлёзманинг вужудга келишида уч мутахассис-хунарманднинг меҳнати сингиган: хаттот, миниатюрачи рассом ва муқавосоз. Тарихдан маълумки, Ўрта Осиё ва Хуросонда бир неча бадиий миниатюраси рассомлар мактаби мавжуд бўлган. Булар ичида санъатнинг энг юқори чуққисига эришган мактаб Султон Хусайин Бойқаро ҳукмронлиги даврида Хиротда вужудга келган Алишер Навоийнинг ижоди билан ҳамнафас бўлган миниатюрачи рассомлар мактабидир. Бу мактабга мансуб Камолиддин Бехзод, Маҳмуд Музаххиб кабиларнинг яратган санъат намуналари ҳозир ҳам бадиий санъат мухлисларини ҳайратга солмоқда. Бу бадиий мактаб базасида XVI асрнинг иккинчи ярмида Ўрта Осиёда ҳам худди шундай мактаб шаклланган, лекин у узоқ давом этмаган ва XVI асрнинг сўнгги чорагида тарқалиб кетган. XVII асрга келиб, бадиий санъатда бир оз жонланиш кузатилган ва бунинг натижасида XVII асрнинг иккинчи ярмида Ўрта Осиёда яна бир бадиий санъат мактаби пайдо бўлган. Қўлёзманинг муқоваси ҳам унинг таркибий қисмларидан бири ҳасобланган ва у алоҳида ҳунарманд томонидан алоҳида тайёрланган. Ўрта Осиёдаги муқовасозлик ўзининг узоқ анъаналарига эга бўлган, лекин унинг энг ўзига хос тарзда ривожланиши XVIII - XIX асрларга тўғри келади. Ўрта Осиёда қўлёзмалар учун ишланган муқовалар ўзининг тўғри, шакли ва ишланган материали жиҳатидан хилма-хилдир. Бу ерда чаримдан, картондан ишланган муқоваларни, чинор дарахти ёғочидан, қуйма кумушдан ишланган муқоваларни ва бошқа турдаги муқоваларни учратиш мумкин. Лекин булар ичида энг кўп учрайдиган муқовалар чаримдан ишланган муқовалардир. Чармдан ишланган муқовалар ҳам икки хил бўлган: 1. Бир бутун чаримдан

ишланган ва ҳамма томони чарм бўлган муқова; 2. Қўлёзманинг тикиладиган жойи чарм бўлиб, қолган жойи бошқа материалдан бўлган муқова. Иккинчи турдаги муқовалар Ўрта Осиёда кенг тарқалган. Чарм муқоваларининг ранги ҳам турлича бўлган. Лекин улар ичида кўп тарқалган зангор, қизил ва сариқ рангли муқовалардир. Муқова қилиш учун картон оддий ёзув қоғозини бир- бирига ёпиштириш йўли билан тайёрланган. Бундай картон мағзайи соҳта деб айтилган. Картоннинг яна бир тури қўлёзманинг чеккаси қирқилганидан кейин ҳосил бўладиган қоғоз қийқимларини пресслаб қўйиш билан ҳосил қилинган ва бундай кортон мағзаи рихта деб айтилган. Картон муқова тайёр бўлгач, уни ёғли бўёқ билан бўяшган ва устидан лак берилган. Ўрта Осиёда муқовасозликнинг марказлари Бухоро, Самарқанд, Қўқон, Тошкент, Хива шаҳарлари ҳисобланган. XIX асрнинг иккинчи ярмида энг яхши муқовасозлар деб қўқонликлар тан олинганлар. Улар саххоф ёки муқовасозлар деб аталган. XVII асрдан бошлаб Ўрта Осиёда ишланган муқоваларга шу муқовани ишлаган саххофнинг исмини ёзиб қўйиш урф бўлган. Масалан, «амали саххоф Убайдуллоҳ» Кўпинча муқовасозлик иши билан китобфурушларнинг ўзлари ҳам шуғулланишганлар. Хулоса қилиб шуни айтиш ўринлики, Ўрта Осиё ва Хуросоннинг халқи қўлёзма яратишда ўзига хос услубга, ўзига хос анъанага эга бўлганлар ва улар яратган қўлёзмалар ўзининг бетакрорлиги билан дунё маданиятида катта салмоққа эгадир. Таянч ибора ва бирикмалар: 1. Қоғозгар даҳаси, 2. қоғози нимкатоний, 3. қамишқалам, 4. навкат, 5. қаламкат, 6. мози,

7. Султонали Машҳадий, 8. Хирот миниатюра мактаби, 9. саххоф, 10. Ўрта Осиё миниатюра мактби.

Похожие

Шарк кулёзмаларининг пайдо булиши ва умумий хусусиятлари

Узбек давлатчилиги ва Абдуллахон II

Хусайн Бойкаронинг маънавий олами

Кўчирма ва ўзлаштирма гапларнинг стилистик хусусиятлари

Маънонинг торайиши ва кенгайишининг прагматик хусусиятлари