ХХ аср бошларида араб мамлакатларидаги тил вазияти - Лингвистика - Рефераты

ХХ аср бошларида араб мамлакатларидаги тил вазияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

61.5 KB

www.arxiv.uz ХХ аср бошларида араб мамлакатларидаги тил вазияти Режа: 1) А раб мамлакатларидаги тил вазиятини аниқлаб берувчи омиллар 2) Араб тили нинг Араб халифалигида давлат тили деб эълон қилиниши

www.arxiv.uz 1. А раб мамлакатларидаги тил вазиятини аниқлаб берувчи омиллар Ҳар бир миллат тилининг шаклланиш жараёнида ўзига хос хусусиятлар пайдо бўлади, аммо муайян ҳудудда ва табиий иқлим шароитида узоқ давр бирга яшаб келган халқлар кўп асрлик иқтисодий ва маданий муносабатлар туфайли хўжалиги ва маданиятига хос умумий белгиларини ҳам шакллантириб келади. Бу ҳақиқатни араб тилининг шаклланишига ҳам йўйиш мумкин, чунки араб шарқида яшаб келган турли миллат ва элатлар миллий ўзига хослиги араб тилининг бетакрор хусусиятларининг мавжудлигида кўринади. Тил вазияти деганда – муайян тилнинг мавқеи, ҳолати тушунилади. Бирор мамлакатдаги тил вазияти деганда, муайян тилнинг пайдо бўлган давридан бери ривожланиш жараёни, унга кириб келган янги сўзларнинг ўзлашиши ҳамда унинг ҳозирги ривожланиши давридаги ҳолатини тушунамиз. 22 та араб давлат и нинг ҳар биридаги тил вазияти ўзига x ос x усусиятга эга. Араб мамалакатларидаги тил вазиятини қуйидаги омиллар билан белгила ш мумкин : Барча араб мамлакатлари да миллатлараро асосий тил араб тили умумий бўлишига, яъни тилнинг ёзув – адабий ва нутқ – сўзлашув шакллари мавжудлигига қарамай, бу икки тилнинг қўлланиши борасида тафовутлар мавжуд. Араб мамлакатларининг ҳар бирида адабий тилга қараганда нутқ – сўзлашув тилида жуда кўп аҳоли гаплашади. Бундай ҳолатнинг сабабини аҳоли савод х онлигининг пастлигидан деб билиш керак. Араб дун ё сида тил ҳолатларининг ўзига хос манзаралари ва тарихий жараёнларнинг мазмуни унинг турли вақтларда тутган ўрни ва касб этган аҳамиятининг оқибатидир. Шунингдек, айнан шу жараёнлар натижасида қадимий ва замонавий тил ва маданий анъаналарнинг келиб чиқиши, бир хил турда бўлмаган ва бир- биридан тубдан фарқланадиган тилларнинг шаклланишидир.

www.arxiv.uz Натижада, ҳозирги пайтда араб мамлакатларида бир вақтнинг ўзида мумтоз араб тили, араб адабий тили ва кўпдан-кўп шева ва лаҳжалар қўлланилади. Масалан, араб тилшунос олимлари ва диний арбоблар фаол равишда мумтоз араб тилидан фойдаланадилар. Аммо, араб давлатларининг аксарият аҳолис ининг саводи паст б ў лганлиги (б аьзи мамлакатларда то 80% гача , баъзиларида эса 50 % гача) сабабли у ерда минтақавий ва маҳаллий шева ва лаҳжалардан кенг кўламда фойдаланилади. Бундан ташқари араб зиёлилари ҳам кундалик «асл» тилларини қўллайдилар. Барча араб мамлакатларида араб тили давла т тили деб эълон қилинган. Лекин ҳар бир регионда араб адабий тилининг ўзига хос вариантлари мавжуд бўлиши араб дунёси тил вазиятининг ривожланишидаги қонуният ҳисобланади. Баъзи араб мамлакатларида мустақилликка эришганларига кўп вақт ўтишига қарамай Европа тиллари таълим ва маданият соҳаларида катта ўрин тутади. Араб дунёсидаги тил вазияти узоқ қадимдан – “Жоҳилия” давридан бошланади. У пайтда Араб ярим оролида барча арабларга тушунарли ҳисобланган араб тилидан ташқари яна қабилаларнинг ҳам тиллари мавжуд эди ва улар бир-биридан катта фарқланарди. Ана шу “Жоҳилия” даврида араб тили ўзининг камолот чўққисига чиққан, етуклик даражаси ва ифода кучи ўсган эди. Ўша пайтда Қурайш лаҳжаси барча араб лаҳжалари устидан ҳукмронлик қиларди. Араб регионидаги тил вазиятининг шаклланишида арабларнинг ўз ҳудудларидан чиқиб, VII – ХI асрларда форс, оромий, сурия тилларида сўзлашувчи халқлар ҳудудларини босиб олишлари катта воқеа бўлди. Араблар ҳаётида бу мусулмон ҳаракати катта бурилиш нуқтаси ҳисобланган бўлсада, у араб миллатчилиги билан бутунлай боғлиқ бўлмаган.

www.arxiv.uz Чунки араблар босиб олган мамлакатларнинг баъзи аҳолиси ислом динига кирмаган бўлсаларда араб тилини қабул қилдилар, бошқалари эса, аксинча, мусулмон бўлиб қолган бўлсаларда араблашмадилар. (4-45) Ислом динининг тарқалиши билан бирга араб тили ҳам Ҳинд қирғоқларидан тортиб, Амударё, Волга ва Хитойгача етиб борган. Бу тил Испанияда ва Жанубий Африкада тарқалди. (Худди Библиянинг тили лотин тарқалгандек). Шундай пайтлар бўлганки, араб тили нафақат диний тил ва мусулмончилик фанининг тили, балки дипломатик алоқалар, ҳатто хусусий номалар тили ҳам бўлиб хизмат қилган. (1- 207) Араб тили истилочилар тили сифатида Араб ярим оролидан токи Ўрта ер денгизигача, Узоқ Шарқгача тарқалди. Пайғамбар Муҳаммад (С.А.В)нинг ўлимларидан 100 йилча ўтгандан кейин араб тили расмий, асосий (агар у ягона давлат тили бўлиб қолмаган бўлса) тил сифатида Таҳа қирғоқларидан Амударёгача чўзилган катта ҳудудга тарқалди. Шундай қилиб, Дамашқда ҳам, Куфада ҳам, Марвда ва Бухорода ҳам шеърлар ўша ягона араб тилида, қадимги араб кўчманчи шоирлари усулида, уларнинг шеър ёзиш ўлчови анъаналарига риоя қилган ҳолда ижод қилинар эди. Бу даврда араб тилининг кучли таъсири остида юнон, сурёна, оромий ва паҳлавий тиллари жонли тил сифатида барҳам топди. Аббосийларнинг теократик 1 ва миллатчилик империяси ўрнига араб миллий давлати келганидан кейин араб тили ҳукмрон мавқеъда турди ва араб тилини ҳаттоки, арабларнинг маданий устунлигига қарши курашганлар ҳам ишлата бошладилар. (1-16) Қоҳира, Искандария, Бухоро, Ҳиндистон, Туркистон, Қозон, Қримдаги мусулмон (мадрасаларда) мактабларида, шунингдек, Шимолий Африкадаги машҳур мактабларда араб тили энг ҳурматли мавқега эга бўлган. (1-207) Араб тилининг Араб халифалигида давлат тили деб эълон қилиниши 1 Теократик – руҳонийнинг сиёсий ҳокимиятни идора қилиш усули.

www.arxiv.uz VIII асрда халиф Абдулмалик ҳукмронлиги даврида бутун араб халифалигида араб тили давлат тили деб эълон қилинди ва шу билан оромий – араб иккитиллигига барҳам берилди. VIII асрнинг бошларидан эътиборан араб адабий тилининг “Олтин асри” бошланади. Чунки бу пайтга келиб бу тил дин, таълим, маданият, фан ва иш юритиш тилига айланган эди. Бу даврда Яқин Шарқ ва Африканинг шимолидаги араб давлатларидаги тил вазияти узоқ вақт бир маромда давом этди. Х асрда араб халифалигидан мустақил бўлган Сомонийлар ҳокимияти илм-фан ва адабиётга катта эътибор берди. Бу пайтга келиб араб тили секин - аста ўз ҳукмронлигини йўқота бошлади ва унинг ўрнини маҳаллий ҳисобланган форс ва тожик тиллари эгаллади. Лекин эътиборлиси шундаки, ўша даврнинг энг буюк олим ва шоирларидан Ибн Сино, Рўдакий, Абулқосим Фирдавсий кабилар ўз асарларининг бир қисмини ана шу тилда ёздилар. Бундан келиб чиқиб, Х асрда Сомонийлар ҳукмронлик қилган ерларда форс-тожик тили билан бир қаторда араб тили ҳам кучли таъсирга эга бўлган деб ҳисоблаш мумкин. Ваҳоланки, ўзлари араб бўлмаган бир қанча маҳаллий шоирлар ўз шеърларини араб тилида ёзганлар. Ўрта Осиёда араб тилида ёзилган ас-Саолибийнинг “Йатимат ад - Даҳр” (“Замонасининг ягона дурдонаси”) номли тазкираси машҳурдир. Бу асар тўрт қисмдан иборат бўлиб, Х-ХI асрларни, тахминан 912-1010 йилларни ўз ичига олади. (6-3) Асарда келтирилишича, Бухоро Сомонийлар даврида шон-шуҳрат макони, салтанат каъбаси ва замонанинг илғор кишилари тўпланган жой эди. (Абу Мансур Саолибий “Йатимат ад - Даҳр фи маҳосин аҳл ал-аср” 4 том, Қоҳира 1956 йил, 101- бет) Хусусан, бу даврда Бухорода 30 га яқин арабийнавис шоирлар ижод қилишган. (6-3) Ўрта аср араб манбаларининг тасдиқлашига кўра, араб классик тили билан араб адабий тили ўртасидаги тафовут IХ-Х асрлардаёқ кўринган. Араб тили тарихида бу давр адабий жанрлар, услубларни тизимлаштириш

www.arxiv.uz (стандартлаштириш) ҳамда классик поэзия (шеърият), бадиий ва илмий прозанинг (наср) ривожланиши билан характерланади. Араб тили араблар ўртасидаги бирликнинг вужудга келишига ижобий таъсир кўрсатди. У IХ аср мобайнида исломлаштирилган халқларнинг ягона адабий поэзия (назм) тили бўлиб қолди. Араб халифалиги маданиятининг шаклланишида нафақат араблар, балки келиб чиқиши эрон, турк, сурия, грек ва бошқа халқлардан бўлган олимлар ҳам иштирок этганлар. Араб тили ва адабиётининг шаклланишида ва ривожланишида Куфа ва Басра мактаблари катта рол ь ўйнаган. Басра мактаби намоёндалари араб г рамматик қоидаларига риоя қилишда собит турган бўлсалар, Куфа мактаби тарафдорлари анча келишувчи бўлганлар. (Абу Ҳайям ат-Тавҳид “Об арабах и персах” в сб. “Народы Азии и Африки” М. 1985г стр. 71) Тил вазиятининг бирдан ўзгаришига XVI – ХIХ асрларда Усмонийлар империясининг араб мамлакатларини фатҳ этиши таъсир этди. Бу пайт турк босқинчиларининг зулми оқибатида араб тили вазифасининг торайиши ҳамда турк тили вазифасининг кенгайиши билан характерланади. XIX асрнинг 30-йилларидан араб мамлакатларини Европа колонизаторлари томонидан босиб олиниши бошланди. Жазоирдан кейин Фран ц ия Тунисни (1881) ва Марокашни (1912) босиб олди. Англия эса 1882 йили Мисрни, Х I Х асрнинг охирида эса Суданни ўз таъсирига олди. 1912 йили Италия Ливияни босиб олди. Биринчи жаҳон уруши натижасида Сурия, Ливан, Ироқ, Фаластин, Иордания , Англия ва Фран ц ияга қарам бўлиб қолдилар. 3. Араб мамлакатларида бир тиллик ҳолати Узоқ йиллик истибдод натижасида араб мамлакатлари токи ўз мустақилликларига эришгунларича ўзларининг сиёсий тараққиёти даражасига кўра қолоқ мамлакатлар қаторига кирар эдилар. Бу ҳол араб тили ривожланишига ўзининг таъсирини кўрсатмай қўймади. Мана шу узоқ давом этган босқинчилик сиёсати оқибатида кўп араб мамлакатларида ҳозирги кунгача ишчи тил сифатида олий таълимда араб тили эмас, балки чет тили

www.arxiv.uz ишлатилишига сабаб бўлди. Замонавий сиёсий вазият, чуқур ижтимоий- сиёсий жараёнларга жавоб бера олиши учун араб тилида жиддий замонавийлаштиришга (модернизация) эҳтиёж сезила бошланди. Бундай эҳтиёж асосан семантик, лексик – семантик, синтактик ҳамда илмий - техник терминлар билан бойитишда эди. Барча араб мамлакатларида араб адабий тили асосий тил сифатида ҳисоблансада, лекин мазкур тилнинг қўлланиш даражаси у ердаги тил вазияти даражасининг турлича эканлигидан келиб чиқади ва бу фарқ анча сезиларлидир. Ҳаётнинг энг муҳим соҳалари ҳисобланган бошқарув, таълим тизимида (мактаб, олий таълим), фан, хўжалик фаолияти, ОАВда тилнинг ижтимоий вазифасининг турли даражалари яққол кўринади. Масалан, Саудия А рабистони ва Сурия каби мамлакатлар бир тиллик мамлакатлар сирасига киради. Лекин бу ердаги о ли й таълим ва фан соҳасида араб тили билан бир қаторда инглиз тили ҳам бир хил хизмат қилади. Ёки Марокашда ким фран ц уз тилини билмаса раҳбар лавозимига кўтарила олмайди . Чунки бу ерда бошқарув соҳалар и да кўп ҳужжатлар француз тилида расмийлаштирилади ва нашр қилинади. 4. Араб мамлакатларида икки тиллик (араб ва француз) ҳолати Тил вазиятининг турлича бўлиши араб мамлакатларидаги замонавий- маданий ва адабий ҳолат ўртасидаги тафовутдан келиб чиқади. Бунга кўп йиллик колонизация сиёсатини бошдан кечирган Шимолий Африка регионидаги араб мамлакатларини мисол сифатида келтириш мумкин. Бу ерда араб халқлари маданий мероси аньаналаридан узоқлашиш, шу билан бирга араб адабиёти билан бир қаторда француззабон адабиётнинг ривожланишини кузатиш мумкин. Арабийзабон адабиёт асосан араб адабиётига хос анъаналарни давом эттиради. Бу анъана Миср, Сурия, Ироқ ва бошқа араб шарқидаги мамлакатларда давом этмоқда. Бир хил этник таркибли аҳолига эга бўлган Яман, Миср, Уммон Султонлиги, Кувайт, Саудия, Сурия, Ливия, Баҳрайн, БАА, Иордания, Қатар каби мамлакатларда араб адабий тили асосий ўринни эгаллаган.

www.arxiv.uz Араб мамлакатларидаги тил вазияти ҳақида бир қатор муаллифларнинг фикрлари мавжуд. Рус олими Н.П.Остроумов араб тилининг бой имконияти ҳақида шундай дейди: “Европаликларнинг тилида у ёки бу иш - ҳаракат бажарилишида бир неча сўз иштирок этса, араб бир сўз билан уни англатиб қўя қолади. “У сувнинг олдига ичиш учун борди, лекин ундан ичиш учун нарсаси йўқлиги туфайли унга қараб турарди” иборасини араб бир َهَبَج “ юзига қарамоқ” феъли билан англатиб қўя қолади, шунинг учун араб ёзувчиларига, хусусан, шоирларига ўз асарларини қисқа баён қилиш имкониятлари кенгдир” (1-210) Кузьмина Н.Е. ўзининг . “Арабский разговорный язык Судана” китобида шундай дейди: “Ҳозирги араб тили мураккаб ва жўшқин ҳодиса бўлиб, унда умумистеъмолдаги адабий (тоза – ى َحْصُف ْلأ ) тили билан бир қаторда регионал (маҳаллий - ي ِمَاعْلأ ) лаҳжалар ҳам мавжуд бўлиб, арабларнинг ўзлари уни халқ (вулгар) тили деб атайдилар. ” (3-3) Лаҳжалар арабларнинг сўзлашув нутқида ўз ўрнига эга. Божхонада ҳам, банкда ҳам, расмий вазирлик кабинетида ҳам араблар тўлиқ лаҳжада ёки унинг баъзи шаклларидан фойдаланиб гап бошлайдилар, чунки уни билмасдан туриб оддий алоқага кириша олмайдилар. Маҳаллий лаҳжалардан воқиф бўлиш дарҳол “дўстлар орттириш” га имконият яратади. Судандаги жуда кўп маҳаллий лаҳжалар (улар 200 дан ортиқ) орасида пойтахти Хартумнинг сўзлашув тили алоҳида ўрин тутади. (3-4) Араб мамлакатларида тил вазияти қандай бўлмасин, араб тилининг мавқеи (таъсири) кучайиб бормоқда, шунга кўра араб тилида сўзлашувчилар сони ҳам ошиб бормоқда. Ҳозирги кунда араб тили БМТ нинг 6 та халқаро сўзлашув тили қаторидан жой олган. Бу воқеа 1974-йил 30-майда содир бўлди.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар: 1. Остроумов Н.П “Арабская средн е вековая кул ь тура и литература”. М. 1978 2. Фетеева И.Г, Насирова М.А “Языковая ситуация в арабски х странах” (конец ХХ века) Т 2010 3. Кузьмина Н.Е. “Арабский разговорный язык Судана” Уч. Пособие. Изд. МГИМО 2007 4. Тихонова Т.П. “Светская консепция арабского национализма Сати ал- Хусри” Изд. «Наука» М. 1984 5. Крюгер К. (Австрия) Сахара М 1971. перевод с немецкого Й.А.Шеншина. 6. Абдуллаев И. “Бухоронинг араб ий навис шоирлари” Т. “Фан” 1965. 7. Баранов Х.К “Арабско-русский словарь” М. Изд. Русский язык 1989.

Похожие

ХХ Аср бошларидан 40-йилларгача булган узбек адабий танкидчилиги

Диглоссия. Тилнинг ҳолати ва вазияти

Тил системадир

Тил системаси

Араб луғатшунослиги