Grammatistlar va til jamiyati faoliyati - Лингвистика - Рефераты

Grammatistlar va til jamiyati faoliyati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

35.5 KB

G rammatistlar va til jamiyati faoliyati Reja: 1. Grammatistlar. 2. Til jamiyati. 3. X. Volf va uning xizmati.

Milliy nemis adabiy tilining paydo bo‘lishi bilan, uning grammatik qurulishini tasvirlash zarurati tug‘iladi. Milliy nemis tilini unfikatsiya qilishda XVI-XVII asrlarda vujudga kelgan grammatistlar, normalizatorlarning harakatlari muhim rol o‘ynaydi. XVI asr yozma tilning normallashtirish ishi orfografiyasini tartibga solish sohasida olib borilgan ish bilan bog‘liq bo‘ladi. Bu sohada 1527 yilda Kyoln shahrida chop qilingan qo‘llanmani va 1531 yilda chop etilgan Frank orfografiyasi kitobini kuzatish mumkin. Frank o‘zining ushbu ongli ravishda birinchi til hisoblanmish «das rechte reine Deutsch»ni «Landsprachen» ya’ni dialektga qarama- qarshi qo‘yadi. U birinchilardan bo‘lib to‘liq nemis tili grammatikasini tuzish to‘g‘risidagi g‘oyani ilgari surgan. Uning fikricha, til grammatikasining yaratilishi, nemis tilining boshqa tillar o‘rtasida teng holatni taminlashiga va shu bilan birga umumiy nemis tilining, ya’ni «Gelehrtensprache»ning obro‘yini oshirishga olib kelishi mumkin. Frankning fikricha, Vena devonxonasining tilini, Lyuter asarining tilini, Augusburg matbaatchilari tilini devonxonalar va maktab sistemasi uchun asos qilib olish mumkin. V. Ikkelzamerning 1520 yilda yaratgan «Die rechte weis aufs kurzist lesen und zu lernen» asarida, shuningdek, 1534 yilda yaratilgan va orfografiya qoidalari bayon qilingan nemis tili grammatikasi «Deutsche Grammatica» kitoblarida ham maktablarda nemis tilida o‘qitish zarurligi ko‘rsatib o‘tiladi. 1537- yilda Tyubengenda nemis tili orfografiyasi va grammatikasi bo‘yicha qo‘llanma I. Meyxsner tomonidan yoziladi. U grammatistlar ichida birinchi bo‘lib nemis tili morfologiyasini lotin tili grammatikasi sxemasi bo‘yicha tuzib chiqadi va lotin tili terminologik tushunchalaridan foydalanadi. XVI asrda grammatistlar va Meyxsner faoliyatlarida quyidagi terminlar uchraydi: Vokal, Konsonant, Akzent, Diphthong, Punkt, Deklanation, Orthographie, ya’ni Rechtschreibung. Shunday qilib, 1573-yilda lotin tilida nemis tili grammatikasi yaratiladi. Unga Albertus va I Klauslarning nemis tili grammatikasiga oid asarlari ham kiritiladi. XVII asrning boshida V. Ratke nemis tilini lotin tili grammatikasi qurilish printsiplaridan ozod qilish tashkilotchisi sifatida chiqadi. U maktablarda lotin tili o‘rniga nemis tili o‘rganishi lozimligi to‘g’risidagi g‘oyani maydonga olib chiqadi. V. Ratke nemis tili grammatikasi g‘oyasidagi terminlogik tushunchaning aks ettirilishini talab qilib chiqadi: Sprachlehre, Wortbildung, Ausrufezeichen, einsilbig. 1618 yilda Kramayer tomonidan birinchi marta to‘liq nemis tili grammatikasi nemis tilida chop etiladi. U «Deutsche Grammatica» deb nomlanadi.

Nemis tilini unifikatsiya qilish jarayonida Shottelning tilning normallashtirish faoliyati ayni muhim bosqich bo’lib hisoblanadi. U o‘zining «Ausführliche Arbeit von der Deutschen Hauptsprache» (1663) nomli asarida nemis tili haqida ko‘p foydali fikrlarni aytib o‘tadi. U bu asarida grammatistlarning nazariyotchisi sifatida maydonga chiqadi. U ba’zi bir yangi atamalarni, jumladan, Worterbuch, Zahlwort, Zeitwort, Fragezeichen kabilarini taklif etadi. Shattel o‘z davrining ulkan grammatisti va nazariyotchisi sifatida mashhur bo‘ladi. U birinchi bo‘lib nemis tilini ya’ni uning tarixini davrlarga bo‘lib o‘rganishni talab qilgan. Bunday yondashishlar Shottelning o‘sha davrda yana bir bosqich yuqori ko‘rsatadi. Grammatistlar bilan bir qatorda milliy nemis tilini takomillashuvida til jamiyatining faoliyati ham katta rol o‘ynaydi. Ushbu jamiyat Italiya va Frantsiyadagi til akademiyalari misolida namoyon bo‘ladi. 1617 yilda Vaymarda «Fruchtbringende Gesellschaft», «mevali» «hosildor» jamiyat nomi bilan yuzaga keladi. Xuddi shunday jamiyatlar 1633- yilda Strasburgda, 1643- yilda Gamburgda va 1644- yilda Nyurenburgda tashkil topadi. Til jamiyatining normalizatorlik faoliyatlarida birinchi marta XVIII asrda yagona sof adabiy ya’ni «Gemeindeutsch»ni yaratishni va uning normalarini grammatikaga, lo’g’atga, poetik asarlarga kiritishni o‘z oldilariga maqsad qilib qo‘yadi. Xususan, XVIII asrda «norma» tushunchasi va ona tili tushunchasi «Gemeindeutsch» paydo bo‘ladi. Til jamiyati davrida Shottel, Gveynts kabi shoirlar, Mosherash, Grifius, Logau kabi kabi yozuvchilar, Opits, Xarsderfer kabi poetik asar mualliflari etishib chiqadi. Shunday qilib, XVII asrda yagona til normalarini yaratilishiga munosib hissa qo‘shiladi, lekin na orfografiya, grammatika va na leksika sohalarida yagona norma takomillashmaydi, biroq buning uchun imkoniyatlar yuzaga keladi. Til normalarini vujudga kelishida puristik harakatlarni alohida ta’kidlab o‘tish maqsadga muofiqdir. Bu so’z lotincha «purus» so‘zidan olingan bo‘lib «sof» ma’nosini bildiradi, ya’ni tilni soflashtirish uni harqanday yot elementlardan tozalash demakdir. Bu davrda maktablar fan sohasida lotin tilini nemis tili bilan almashtrishga urinish bosh maqsad qilib qo’yiladi. XVII asrda siyosiy–iqtisodiy tarqoqlik sharoitida hali nemis tili normasi mustahkamlanmagan paytda nemis tili uchun chet tili so‘zlarining kirib kelishi katta xavf tug‘dirar edi. Shuning uchun ham, nemis tilini ana shunday chet tili so‘zlaridan tozalash maqsadida puristik harakat avj olib ketdi. XVII asrda progressiv xarakterga ega bo‘lgan purism

harakati til jamiyatining faolyati bilan uzviy bog‘liqdir. Puristlar nemis tilida mavjud bo‘lgan juda ko‘p so‘zlarni almashtirib nemis tilini boyitadi. Masalan: Bucherei, Liberey (lotin tildagi -liber so‘zidan); Leidenschhaft- possion- o‘rnida (frantsuz tilidagi passion); Zeitschrift chonographikan (grek tilidan); Gesichtspunkt so‘zi frantsuz tilidan kirib kelgan point de vie so‘z birikmasi o‘rniga; beobachten- esa frantsuz tilidagi observierin- so‘zi o‘rniga va boshqalar. Ba’zi hollarda puristlar til tarixini bilmasliklari tufayli ayrim xatoliklarga ham yo‘l qo‘yiladi. Jumladan, Sonne so‘zi o‘rniga Tageleuchter so‘zini, Natur o’rniga Zeugemutter ni; Fieber- Zitterweh ni; Nase o’rniga Gesichtserner- kabi so‘zlarni taklif qilishgan. Biroq bunday xatoliklari o‘z o‘rniga ega bo‘lmaydi. Chet tillardan kirib kelgan so‘zlar hisobida nemis tili boyib boradi: Adresse- Anschrift; Duell o’rniga Zweikampf; Autor-Verfasser; Tragodie – Trauerspiel; Universität – Hochschule; Juornal – Tagebuch va boshqalar. Asta-sekin lotin tili universitetlardan ham siqib chiqarila boshlanadi, lotin tili faqat fan sifatida saqlanib qoladi. 1687-1688- yillarda Leyptsig universitetining professori yurist va faylasuf X. Tomarzius birinchilar qatorida o‘z ma’ruzalarini nemis tilada o‘qiydi va nemis tiliga o‘tish zarurligini targ’ib qiladi. Uning bunday chaqiriqlariga boshqa universitetlar ham ergashadi, keyinchalik esa bunday chaqiriqlarga gimnaziya va boshqa ta’lim muassasalari ham qo‘shiladi. XVIII asr davomida lotin tili g‘arbiy universitetlardan siqib chiqariladi. Faylasuf Leybnitsning o‘quvchisi X. Volf o‘zining asarlarini nemis tilda chop etib, nemis falsafasining, nemis tilining asoschilaridan biri bo‘lib qoladi.

Похожие

Til va nutq

Til va nutq

Til va nutq

Til va tafakkur masalalari

Til va nutq munosabati