logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Лингвистика
  4. Grammatika

Grammatika

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

154.5 KB
Скачать
Grammatika Reja: 1. Grammatika 2. Morfologiya 3. Yordamchi sozlar 4. Sintaksis 5. Gap bo’laklari GRAMMATIKA Grammatika ( yunoncha o’qish va yozish haqidagi bilim ) tilshunoslikning bir bo’limi bo’lib , nutqda so’zlarning o’zgarishi, o’zaro birikib gap hosil qilishi haqidagi bilimdir. Tilning grammatik vositalari: 1. Affiksatsiya olimlar fikricha tillarda ebg ko’p tarqalgan vositadir.Ma’no anglatuvchi affaikslarni ikki turga ajratamiz. Shakl yasovchi affiksal morfemalarning keyingi turi fleksiya deyiladi. 2. Ohang o’z ichiga tilda grammatik ma’noni ifodalash uchun xizmat qiladigan melodika bilan urg’uni qamrab oladi, lekin melodika va urg’uning roli hamma tillarda bir xil emas. 3. Melodika deganda ton balandligining o’zgarishi tushuniladi. U asosan hitoy-tibet tillarida katta ahamiyatga egadir. Hitoy tilida to’rtta ton mavjud bo’lib so’zning ma’nosi shu tonlardan qaysi biri ishlatilayotganligiga ko’ra o’zgaradi.Masalan, da so’zi nutqda talaffuz qilinishiga ko’ra ot, sifat, fe’l va ravish bo’lib kelishi mumkin. 4. Takror (reduplikatsiya) deganda grammatik ma’noni ifodalash maqsadlarida so’z yoki uning biror qismini ikki marta qaytarish tushuniladi. Takrorlar ko’p tillarda uchraydi, lekin u bir xil maqsadga xizmat qilmaydi. Masalan, u malay tilida grammatik vosita sifatida ishlatiladi va ko’plik ma’nosi ifodalashda foydalaniladi. orang-odam, orang-orang - odamlar 5. Ichki fleksiya deganda turli grammatik ma’nolarni ifodalash uchun so’z tarkibidagi tovushlarni o’gartirish tushunilib bu vosita hind-ovropa va semit tillarida ko’p qo’llaniladi. Arab tilida undosh tovushlar leksik ma’noni anglatsa, unlilar grammatik ma’noni ifodalaydi. 6. Suppletivizm deganda bir so’zning grammatik shakllarini har xil so’z o’zaklaridan yasalishi tushuniladi.So’zlarning suppletiv shakli hind-ovropa tilllarida ko’plab uchraydi.Grammatik ma’noni bu yo’l bilan ifodalash asosan kishilik olmoshlari hamda sifatlarga xosdir. Masalan, я – меня ; men –meni-menga; мы - нас ; biz – bizni – bizga; Grammatika tilning ichki qurilishi haqidagi bo’lim hisoblanib, ikki qismdan iborat: morfologiya va sintaksis. MORFOLOGIYA Morfologiya grammatikaning bir qismi bo’lib, so’z turkumlari, so’zning grammatik shakli, grammatik ma’no, morfologik kategoriya ( tushuncha)larni o’rganuvchi bo’lim. Morfologiya so’zni grammatik birlik sifatida tekshiradi. So’z grammatik birlik sifatida grammatik ma’nosi va grammatik shakliga ega bo’ladi. Grammatik ma’no So’zning u yoki bu turkumga mansubligini ko’rsatuvchi, so’zning ma’lum bir grammatik shakl orqali ifodalanadigan ma’nosi grammatik ma’no hisoblanadi; qalam, suv, tosh, olma, bog’,uy so’zlari bir grammatik ma’noga mansub so’zlar hisoblanadi. Grammatik forma ( shakl) yoki so’z formasi So’zning ma’lum bir grammatik ma’no ifodalovchi shakli so’zning grammatik formasi (shakli) deyiladi. Grammatik ma’noni ifodalovchi morfema grammatik ( morfologik) ko’rsatkich ham deyiladi. Masalan, ko’plikning grammatik ko’rsatkichi-lar; bosh kelishik va bo’lishlilik ko’rsatkichi yo’q (nol ko’rsatkichli). Grammatik shakl (so’z formasi) ning uch xil turi mavjud: 1. Affikslar (qo’shimchalar): uyni, uydan, uyga; o’qiyapman, o’qiyapsan, o’qiyapti. Affikslar yordamida yasaluvchi forma sintetik forma deyiladi. 2. Yordamchi so’zlar orqali hosil bo’luvchi forma; ukam uchun, park tomon, o’qib ko’r, o’qib chiq. Yordamchi so’z vositasida yasaluvchi forma analitik forma deyiladi. 3. Juft va takroriy shakl: qozon-tovoq, yaxshi-yomon juft formalari umumlashtirish ma’nosini; baland-baland, qator-qator , kula-kula kabilar ko’plik, takror, ta’kid ma’nosini ifodalaydi. So’z turkumlari So’zlarning o’ziga xos belgi-xususiyatlariga ko’ra ma’lum guruhga ajratilishi so’z turkumlari deyiladi. So’zlar konkret narsa, belgi, harakat, holat kabilarni bildirishi yoki bildirmasligiga ko’ra ikkiga bo’linadi: mustaqil so’zlar va yordamchi so’zlar. So’z turkumlari jami 12 ta. Ular, asosan, ikki guruhga bo’linadi. I. Mustaqil so’zlar turkumi 1. Ot 2. Sifat 3. Son 4. Olmosh 5. Fe’l 6. Ravish I II. Yordamchi so’zlar turkumi 7. Ko’makchi. 8. Bog’lovchi. 9. Yuklama Bulardan tashqari a lohida so’zlar turkumi ham mavjud: modal so’zlar, undov so’zlar, taqlid so’zlar. Bu so’z turkumlari o’ziga xos jihatlari bilan yuqoridagi so’z turkumlaridan ajralib turadi. Ot Narsa-buyum, mavhumlik ma’nosini bildiruvchi so’zlar ot deyiladi. Ot quyidagi xususiyatlarga ega. 1. Ot turkumi son, egalik, kelishik kabi grammatik kategoriyalarga, turli ma’no hamda vazifa uchun xizmat qiluvchi vazifaviy shakllarga (funksional forma), shuningdek o’ziga xos yasalish tizimiga ega. 2. Ot, sifat, son, olmosh, fe’l va ravish (barcha mustaqil so’zlar) bilan birika oladi. 3. Ot barcha gap bo’laklari vazifasida kela oladi (ega, kesim, ikkinchi darajali bo’laklar, undalma). Otlarda son tushunchasi Otlarda son tushunchasi birlik va ko’plik orqali namoyon bo’ladi. Ko’plikning grammatik ko’rsatkichi:-lar; birlik esa nol ko’rsatkichli formadir (shakldir). Otlarda ko’plik 3 xil usulda ifodalanadi: a) morfologik usul:-lar orqali: bolalar; b) leksik usul: bir qancha do’kon, bir to’da bola ; v) semantik usul: xalq, armiya, to’da, olomon, poda. Ba’zi takrorlar ham (grammatik usul) ko’plikni ifodalaydi: Kim-kim keldi? Nima-nima berdi? Dadamlar keldilar kabi o’rinlarda -lar ko’plik qo’shimchasi hisoblanmaydi. Ayrim otlar -lar affiksini olmaydi: 1. Planeta, yulduz nomlari (Quyosh, Mars..). Atoqli otlarga -lar affiksi qo’shilganda grammatik ko’plik ifodalanmaydi. 2. Ayrim so’zlar ma’nosiga ko’ra -lar qo’shimchasini olmaydi: xaloyiq, dada, ona. Ba’zan otlarga -lar qo’shimchasi qo’shilsa ham ko’plik ifodalanmaydi, balki turlicha modal ma’nolar anglashiladi. 1. Atoqli otlarga: Muhayyo, Nodira, Akmal kabilarga -lar qo’shilganda kishilar guruhi tushuniladi. 2. Mavhum otlarga -lar qo’shilganda uslubiy ma’no ifodalanadi, ma’no kuchaytiriladi: sevgi, uyqu, aql, kambag’al, ko’ngil . Uyqularim qochdi . 3. O’zi bir dona bo’ladigan narsa-buyumlarga -lar qo’shilganda ham ma’no kuchaytiriladi: bosh, til, burun . 4. Donalab sanalmaydigan otlarga -lar qo’shilsa, shu predmetning turi, navi, xili anglashiladi: unlar, yog’lar, suvlar . 5. Ma’lum kasb-hunar, fan, shu kasb-hunarga, fanga oid sohani bildiruvchi otlar ko’plik shaklida qo’llanmaydi: o’qituvchilik, dehqonchilik, olimlik, matematika, ximiya, tilshunoslik. Quyidagi hollarda otlar doimo birlik shaklida bo’ladi: 1. Izohlovchi-izohlanmish munosabatidagi birinchi so’z: qiz bola, oshpaz kampir, injener Qodirov. 2. Sifatlovchi son bilan ifodalansa, har ikki qism ham birlikda bo’ladi: beshta kitob, o’ntacha sayyoh, uchala bola, bir-ikkita gap, besh kun. Otlar nutqda har doim birlik yoki ko’plik shaklida bo’ladi. O’zbek tilida otning son shakli (birlik va ko’plik) sintaktik munosabat bildirmaydi. Egalik tushunchasi Birlik Ko’plik 1. -(i)m: -(i)miz axloqim, axloqimiz 2 -(i)ng -(i)ngiz axloqing, axloqingiz 3 -i (si) -I axloqi, axloqlari Singlisi, birisi so’zlarida ikkita egalik qo’shimchasi mavjud. Egalik affikslaridan II shaxs ko’plik shakli bir necha ko’rinishga ega: kitobingiz, kitobinglar, kitoblaring. Egalik affiksining III shaxs formasi birlik va ko’plik uchun umumiydir. I va II shaxs egalik affikslari o’zakdan anglashilgan predmet yoki belgini insonga nisbatlaydi, III shaxs affiksi esa insondan boshqa narsalarga ham nisbatlaydi: kitobning varag’i; oynaning ko’zi. Otlarga egalik affikslari qo’shilganda o’zakda tovush almashuvi va tovush tushishi ro’y beradi: etik-ing-etiging; singil-im-singlim. Ba’zan egalik affiksi o’z grammatik ma’nosini yo’qotib, o’zak bilan birgalikda boshqa so’z turkumiga-ravishga o’tadi: ertasi, kechasi; modal so’zga o’tadi: chamasi, yaxshisi. Narsa-buyumning uch shaxsdan biriga qarashli ekanligini anglatuvchi umumiy ma’nolar va ularni ifoda qiluvchi formalar tizimi egalik tushunchasini tashkil etadi. Narsa-buyumning uch shaxsdan biriga mansubligini ko’rsatuvchi morfema egalik affiksi deyiladi. Kelishik tushunchasi Otning boshqa so’zlar bilan sintaktik munosabatini ko’rsatuvchi ma’nolar va bu ma’nolarni ifodalovchi formalar tizimi kelishik tushunchasini hosil qiladi. Ot turkumidagi so’zning kelishik qo’shimchalarini olib o’zgarishi turlanish deyiladi. Kelishik qo’shimchalari turlovchi qo’shimcha hisoblanadi. Kelishiklar quyidagicha: 1. Bosh kelishik: kim? nima? qaer? 2. Qaratqich kelishigi: kimning? nimaning? qaerning? 3. Tushum kelishigi: kimni? nimani? qaerni? 4. Jo’nalish kelishigi: kimga? nimaga? qaerga? 5. O’rin-payt kelishigi: kimda? nimada? qaerda? 6. Chiqish kelishigi: kimdan? nimadan? qaerdan? Kelishik qo’shimchalari olmoshlar, harakat nomi, jamlovchi songa ham qo’shilishi mumkin. Otlashgan so’zlar ( otlashgan sifat, otlashgan sifatdosh) hamda olmoshlar ham kelishik qo’shimchalarini qabul qiladi. Otning vazifaviy shakllari Otning vazifaviy shakllari quyidagilar: 1)kichraytirish shakli; -cha, -choq (-chak); 2) erkalash shakli: -jon, -xon, -oy. 3) hurmat shakli: -lar. Hurmat ma’nosini ifodalash uchun -lar dan oldin egalik qo’shimchalarining bo’lishi shart: dadamlar. 4) qarashlilik shakli: -niki; 5) o’rin belgisi shakli: -dagi; 6) chegara shakli: -gacha (-kacha, -qacha); 7) O’xshatish shakli: -dek (-day). Otlarning ma’no turlari Otlar ma’no jihatdan quyidagi turlarga bo’linadi: 1. Bir turdagi predmetlardan birining nomini yoki shu turdagi predmetlarning umumiy nomini bildirishiga ko’ra: atoqli va turdosh bo’ladi. Bir xildagi predmet yoki hodisalardan birini ajratib ko’rsatuvchi otlar atoqli otlar deyiladi. Bir turdagi predmetlarning umumiy nomini bildiruvchi otlar turdosh otlar deyiladi. Atoqli otlar faqat birlikda qo’llanadi. Asal, Arslon, Ra’no, Rayhon, Anor, Lola, Bahri, Juma,...kabi atoqli otlar turdosh otlar asosida; O’lmas, Tursun, Turdi kabi atoqli otlar fe’l asosida paydo bo’lgan. O’z navbatida rentgen, xosiyatxon, nyuton, amper kabilar atoqli otlar asosida yuzaga kelgan. 2. Turdosh otlar ifodalangan tushunchaning xarakteriga ko’ra aniq va mavhum otlarga bo’linadi. Sanash, ko’rish, ushlash mumkin bo’lgan otlar aniq otlardir: gilam, gul, ro’mol . Ko’z bilan ko’rib, ushlab bo’lmaydigan, sanalmaydigan otlar mavhum otlar hisoblanadi: g’am,alam, baxt, shodlik . Mavhum otlarga ko’plik qo’shimchasi qo’shilganda uslubiy ma’no anglashiladi. 3. Yakka va jamlovchi otlar. Yakka otlar alohida predmetni bildiradi: ro’mol, ko’zoynak , kitob . Bir turdagi predmetlarni jamlab ko’rsatuvchi otlar jamlovchi deyiladi: xalq, armiya, meva. Otlar ikki usul bilan yasaladi: affiksatsiya (qo’shimcha qo’shish) va kompozitsiya (so’zlarni qo’shish) Ot yasovchi qo’shimchalar quyidagicha: 1) Shaxs oti yasovchi: -chi, -gar, -kor, -kash, -shunos, -(u) vchi, -(o)vchi, -dosh, -bon, -dor, -furush, -boz, -xo’r, -paz, -soz, -do’z, -xon, -go’y, -ham, -iy, -vachcha. 2) narsa-buyum oti yasovchi: -gich (-g’ich,-kich,-qich), -ma, -m (-im,um), -gi (- g’i,-ki,-qi,-g’u), -k,-q (-ik,-iq,-uq,-oq),-g’in,-qin,-v,-uv,-don. 3) o’rin-joy oti yasovchi: -loq,-zor,-iston,-poya,-goh,-obod. 4) mavhum ot yasovchi: -lik,-chilik,-garchilik,-liq,-lashtirish. noma,-xona,-ch,-inch ( quvon-ch, sevin-ch, ishon-ch, suyun-ch, yupan-ch, qo’rq- inch ). indi: yig’-indi,qir-indi; yuv-undi, oq-indi, supur-indi, chiq-indi. in,-un: ekin, yig’in, yog’in, tugun, bo’g’in, quyun (quy-un). mak,-moq: emak, chertmak, topishmoq, quymoq, chaqmoq, ilmoq. dak,-doq: kekir-dak, yugur-dak, qovur-doq, qo’ndoq. ildoq: shaqildoq, chirildoq, shilpildoq, xiqildoq. sh: uylanish, qurilish, o’pirilish, yig’ilish; o’tirish. it,-at: chiq-it, qur-it, ko’ch-at. chiq: yopin-chiq, suyan-chiq: diq: xordiq, qoldiq, topildiq. a: quyq-a, jizz-a, qahqah-a, sharshar-a, do’mbir-a, dag’dag’-a. ak; xurr-ak, qars-ak, varr-ak, bizbiz-ak, dardar-ak. So’zlarni qo’shib ot yasash So’zlarni qo’shish yoki ularni qisqartib qo’shish bilan qo’shma otlar yasaladi. Qo’shma otlarning tarkibi quyidagicha bo’ladi: 1. Ot bilan otdan: otquloq, qo’larra. 2. Sifat bilan otdan: ko’ksulton 3. Ot bilan sifatdan: gulbeor 4. Son bilan otdan: mingoyoq 5. Ot bilan fe’ldan: o’rinbosar Quyidagi qo’shma otlar qo’shib yoziladi: a) qismlari turdosh otlardan iborat bo’lib, bir urg’u bilan aytiladigan narsa- buyum nomlari ( gulko’rpa, o’qilon, tutmayiz, oshqozon, oshko’k); a) ot bilan -ar qo’shimchali fe’ldan yasalgan qo’shma otlar ( beshiktebratar, otboqar); v) ikkinchi qismi turdosh ot bo’lgan joy nomlari ( Yangiyo’l). Ikkinchi qismi e, yo, yu, ya harfi bilan boshlangan qo’shma otlar ajratib yoziladi: er yong’oq, eshak emi, qozon yuvg’ich. Juft otlar quyidagicha hosil qilinadi: a) bir-biriga yaqin ma’noli so’zlardan: uy-joy, oyoq-qo’l, daftar-kitob; b) sinonim so’zlardan; kuch-quvvat, oziq-ovqat, baxt-saodat, or-nomus;. v) antonimlardan: yosh-qari, ost-ust. Takror otlar: kosa-kosa . Tildagi choy-poy, bug’doy-mug’doy, osh- posh, ot- pot kabi so’zlar ham takror hisoblanadi. Otlar qisqartirish yo’li bilan ham hosil qilinadi. Qisqartirish orqali ot yasalishi abbreviatsiya usuli deyiladi: SamDU, BMT, MDH, ATS, GES, filfak, avtomashina, dramteatr, texnikum. Sifat Sifat quyidagi xususiyatlarga ega: 1. Predmet, narsa-buyumning belgisini bildiradi, qanday, qanaqa so’roqlariga javob bo’ladi. 2. Sifat bog’lanib kelgan ot turli so’z o’zgartuvchi qo’shimchalarni qabul qiladi, lekin sifat o’zgarmaydi: ulug’vor tabiatni. Ko’rinadiki, sifat otga bog’langanda hech qanday o’zgarishga uchramaydi, ya’ni o’zgartuvchi qo’shimchalarni olmaydi. 3. Sifatlar darajalanadi. Belgining me’yoridan, ortiq yoki kam darajada ekanligini ko’rsatish sifat darajalari deyiladi. Sifat darajalari 3 xil: oddiy, qiyosiy, orttirma daraja. 1) oddiy daraja da belgining ortiq yoki kamligi ko’rsatilmaydi: go’zal, katta. 2) qiyosiy daraja: -roq: go’zalroq, kattaroq . Qiyosiy daraja ozaytirma daraja deb ham yuritiladi. Ozaytirma daraja -(i) mtir, -ish; sal, bir oz kabi vositalar orqali hosil qilinadi: ko’kimtir, sal yaxshi, qizg’ish. 3) orttirma daraja. Belgining me’yoridan ortiqligini bildiradi: qip-qizil, yam-yashil, oppoq, g’oyatda baland. Sifat darajalari 3 xil usul(vosita) yordamida hosil qilinadi: a) fonetik usul (vosita): yap-yapaloq, qip-qizil. Urg’u yordamida ham daraja ifodalanadi: baland, achchiq, nordon. Qip-qizil, sap-sariq, yum-yumaloq so’zlarida ham urg’u birinchi bo’g’inga tushadi. b) morfologik usul : -roq, -ish, -(i)mtir: ko’kroq. v) leksik usul; sal, xiyol, bir oz, juda, g’oyatda, nihoyatda, behad eng. 4. Sifatlarning ma’no turlari quyidagicha: 1) belgi-xususiyat bildiruvchi sifatlar: kamtarin, mug’ambir, sodda,quvnoq, mehribon, sho’x, ziqna, yo’rg’a, chopag’on; 2) holat bildiruvchi sifatlar: badavlat, xursand, ma’yus, keksa, durkun, sovuq, iliq, ochiq, salqin, jimjit, tinch; 3) shakl-ko’rinish bildiruvchi sifatlar : gavdali, novcha, uzunchoq, yassi; 4) rang-tus bildiruvchi sifatlar : oq, qora, qizil; 5) hajm-o’lchov bildiruvchi sifatlar: keng, tor, uzun, yaqin, katta, og’ir, engil; 6) maza-ta’m bildiruvchi sifatlar : shirin, bemaza, nordon, achchiq. 7) hid bildiruvchi sifatlar: xushbo’y, badbo’y, qo’lansa. 5. Tuzilish jihatidan sifatlar tub (asliy) yoki yasama (nisbiy) bo’ladi. Tub sifatlar: oq, katta, uzun, qora, yosh, keng,og’ir. Tub sifatlar morfemalarga ajralmaydi. So’z yasashning biror usuli bilan hosil bo’lgan sifatlar yasama sifatlar deyiladi. Yasama sifatlar sodda yoki qo’shma bo’ladi: kuchli, iliq, aqlli, xushsiz, havo rang,ishyoqmas, qiziqqon. 6. Sifat ikki usul bilan yasaladi: affiksatsiya ( qo’shimcha qo’shish bilan) va kompozitsiya ( so’zlarni qo’shish orqali). 1. Affiksatsiya usuli: bu usulda asosan otdan, fe’ldan, ba’zan ravishdan sifat yasaladi. a) otdan sifat yasovchi qo’shimchalar: -li; ser- dor, ba-, siz, -gi (-ki, -qi), - y ( - viy), -i ( qishloqi, chapani, zardo’zi, kashmiri, xitoyi,) - chan, -simon, -chil, - parvar, -kor, -gar, -mand, ildoq (liqildoq, qaqildoq, shaqildoq, bijildoq, so’lqildoq, chiyildoq, likildoq, bo’rsildoq. Bu affiks taqlid so’zlardan sifat yasaydi) - vor, -parast, be-,-don, -bad, xush-, -namo, -cha ( buxorocha, o’zbekcha). b) fe’ldan sifat yasovchi: -gin (-g’in,-kin,-g’un,-qin,-qun) gir(-g’in,-kir,-qir,-qur),-choq(-chiq,-chak,) -k(-ik,-uk,-ak), -q(-iq,-uq,-oq), -ma, - qoq, -g’oq, -ag’on, -ong’ich, -ovuch ( tepong’ich, qulong’ich, hurkovuch, iskovuch), -in,-no -bar, -bop,- kash,-shumul, -loq. 2. Kompozitsiya usuli bilan qo’shma sifatlar hosil qilinadi: Qo’shma sifatlar tarkibi quyidagicha bo’ladi: a) sifat-sifat: xomsemiz, olachipor, qorasovuq; b) sifat-ot: qiziqqon, balandparvoz, qimmatbaho; v) ot-ot: otashqalb, jigar rang, bodomqovoq; g) ravish-ot: kamqon, kamgap, hozirjavob; d) ravish-ar qo’shimchali sifatdosh: tezyurar, tezotar; e) ot-ar qo’shimchali sifatdosh: tinchliksevar; j) son-ot ; (-lama): beshkokil, ikkiqat, ikkiyuzlama; z) ot-aro: xalqaro, millatlararo, qit’alararo; Umum- so’zi qo’shilgan so’zlar ham qo’shma hisoblanadi; umumjahon, umumxalq. Son Otga bog’lanib, uning miqdorini, sanog’ini, tartibini; otga bog’lanmagan holda mavhum miqdor tushunchasining nomini bildirgan so’zlar turkumi son deyiladi. Sonlar harf bilan yoziladi (besh, etti) yoki arab raqami (2, 7, 8), rim raqami (V, VII, XXI) bilan ko’rsatiladi. Son quyidagi xususiyatlarga ega: 1. Son boshqa so’z turkumidan yasalmaydi. Son yasovchi qo’shimchalar ham mavjud emas. Sonda so’z yasalishi yo’q. 2. Sonning ma’no turlari va modal shakllari maxsus affikslar qo’shish bilan yasaladi: uchta, oltov. 3. Son o’zicha turlovchi affikslarni qabul qilmaydi, sifatlovchi olmaydi, o’zi otning sifatlovchisi bo’lib keladi. 4. Son miqdor tushunchasining nomini anglatganda va otlashganda kelishik, egalik affikslarini qabul qiladi, ot bajargan vazifada keladi: Sakkiz ikkiga teng bo’linadi. 5. Son hisob so’zlari-numerativlar bilan ham qo’llanadi. Son gapda aniqlovchi bo’lib keladi. Sonlar ma’no va grammatik xususiyatlariga ko’ra dastlab ikkiga bo’linadi: 1) miqdor son; 2) tartib son. Miqdor sonlar narsa-buyumni sanash, donalash, taqsimlash yoki taxminlab ko’rsatish uchun qo’llanadi. Miqdor sonlar quyidagi xususiyatlari bilan tartib sonlardan farqlanadi: -miqdor sonlar o’ziga xos morfologik ko’rsatkichlarga ega. Tartib sonlar - (i)nchi orqali yasaladi; -miqdor sonlar hisob so’zlari (numerativlar) bilan birga qo’llanadi. Tartib sonlar numerativlar bilan qo’llanmaydi; -miqdor sonlar juftlashib keladi, tartib sonlar juft holda kelmaydi; -miqdor sonlar birikma holda (uchdan bir) ishlatiladi; tartib sonlar birikma holda kelmaydi. -miqdor sonlar -lar affiksini olib, taxminiy miqdorni bildiradi, tartib sonlar, - lar affiksini olib otlashadi: Birinchilarga mukofot beriladi. Miqdor sonlar quyidagi turlarga bo’linadi: a) sanoq son : donalab ko’rsatish, sanash, taqsimlab ko’rsatish ma’nolarini ifodalaydi: uch, ikki, besh, etti. Dona son: -ta: o’nta, yigirmata, uchta. Taqsim son: -tadan: beshtadan, uchtadan. Dona sonni takrorlash orqali ham taqsim son hosil bo’ladi: beshta- beshta. Dona va taqsim sonlar sanoq son hisoblanadi; b) jamlovchi son : -ov, -ala, -ovlab, -ovlashib, -ovlan: uchov, ikkala, ikkovlab, uchovlashib, oltovlon. Jamlovchi son jamlikni bildiradi. v) chama son : -cha (-ta bilan yasalgan sanoq songa qo’shiladi: uchtacha), - larcha, -lab: beshtacha, o’nlarcha, yuzlab. Sanoq sonlar juft holda kelganda, sanoq songa -lar qo’shilganda ham chama son hosil bo’ladi: uch-to’rt, beshlar. Chama son noaniq, taxminiy miqdorni ko’rsatadi. g) kasr son : butunning qismlarini ifodalaydi: to’rtdan ikki, uchdan bir. Yarim (yorti), chorak, nimchorak so’zlari ham kasr son hisoblanadi. a) aralash son: kasr sonlar butun sonlar bilan birgalikda aralash sonni hosil qiladi: uch butun o’ndan besh, besh yarim. b) tartib son narsa buyumning aniq, konkret miqdorini, ketma-ketligini ifodalaydi: -(i)nchi: beshinchi. Tartib sonlar predmetning miqdoriga ko’ra belgisini bildiradi. Sonlar tuzilishiga ko’ra ikki xil bo’ladi: sodda son va qo’shma son. Sodda sonlar bir o’zakdan iborat bo’ladi: bir, besh, sakkiz. Qo’shma son ikki va undan ortiq sonlardan iborat bo’ladi: o’n besh, o’n to’rt. Aslida ikki o’zakdan tuzilib, hozirgi kunda bir o’zak tarzida qaraladigan oltmish (olti-mish), sakson (sakkiz o’n), to’qson (to’qqiz o’n) sonlari sodda hisoblanadi. Sonlarning otlashuvi. Sonlar otlashib, otlar bajaradigan sintaktik vazifalarni bajaradi. Ikkinchisini olib chiqishdi. Birniki-mingga, mingniki-tumanga. Taqsim son egalik, kelishik va ko’plik qo’shimchalarini olmaydi. Dona, taqsim sonlar ko’plik qo’shimchalarini olmaydi. Nutqimizda 23 ta tub son bor (0-9, 10-1000, million, milliard). Hisob so’zlari (numerativlar) Hisob so’zlari narsa-buyumning aniq miqdorini ko’rsatmay, shu narsani hisoblashda uning qaysi guruhga oidligini aniqlash uchun ishlatiladi. Hisob so’zlari asosan ot turkumidagi so’zlardan iborat bo’ladi: dona, nusxa, tup. Qadimda ishlatilgan hisob so’zlari: qadoq, jon, tanob, gaz, savjin, paysa, taxta, enlik, so’lkavoy, tosh, pud, mahal (vaqt), yumaloq. Keyingi davrlarda kirib kelgan (boshqa tillardan) hisob so’zlari : mehnat kuni, gektar, kubometr, kilovatt-soat, sotix, pachka, metr, kilo minut, gradus, sentr, par, ekzemplyar. O’zbek tilidagi hisob so’zlari qo’llanishiga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi: 1. Predmetlarni yakkalab hisoblash uchun ishlatiladigan so’zlar: dona, nusxa, bosh, tub, nafar. 2. Butunning, guruhning yoki to’daning qismini hisoblash uchun ishlatiladigan so’zlar: burda, parcha, varaq (sahifa), og’iz, luqma, siqim, tilim, (karch), chimdim, qultum, tomchi, qatra, chaqmoq, nimta, to’g’ram, poy, bo’lak, shingil . 3. To’dalar, guruhlarni ko’rsatuvchi hisob so’zlari: gala, to’p, guruh, to’da, dasta, bog’ (bog’lam), quchoq, shoda, nafar, gruppa, hovuch. 4. Juft narsa-buyumlar hisobini ko’rsatuvchi so’zlar: juft, par (a). 5. Og’irlikni o’lchash uchun ishlatiladigan hisob so’zlari: gramm, kilogramm, metr, pud, sentr, tonna, misqol, qadoq, botmon. Hisob so’zi vazifasini bajaruvchi so’zlar miqdor o’lchovini ifodalash uchun ishlatiladi: piyola, qoshiq, kosa, choynak, qop (xalta), quti, chamadon. 6. Uzunlik o’lchovi uchun ishlatiladigan hisob so’zlari: quloch, qadam, qarich. 7. Yosh hisobi uchun qo’llanadigan so’zlar: yosh, yashar, yoshdagi, yoshli. 8. Vaqt o’lchovi uchun ishlatiladigan so’zlar: asr, yil, oy, hafta. 9. Qiymat (pul) hisobi uchun ishlatiladigan so’zlar: so’m, tiyin, tanga, chaqa, tilla. Sonlarning hisob so’zlari bilan birgalikda qo’llanishi o’zbek tili tabiatiga xos jihatlardan biridir. Olmosh Ot, sifat, son, ravish o’rnida qo’llanib, ularni ko’rsatishga xizmat qiluvchi va ularning vazifasini bajaruvchi so’z turkumi olmosh deyiladi. Olmoshlar narsani, uning belgisi va miqdorini anglatmaydi, balki faqat ularni ko’rsatish, ularga ishora qilish uchun xizmat qiladi.Olmosh quyidagi xususiyatlarga ega: 1. Olmoshda yasalish yo’q, ya’ni olmosh yasalmaydi. Ammo olmoshlardan sanoqli affikslar orqali ot, ravish, fe’l yasalishi mumkin: kamlik, manmanlik, sensiramoq, mensimoq (mensimaslik), shunday. 2. Olmoshlar ba’zi so’zlarga qo’shilib, boshqa so’z turkumiga ko’chishi mumkin: qaerda, ozmuncha, o’zboshimcha, manmanlik qilmoq. 3. Olmoshlar otlarga xos so’z o’zgartiruvchilar bilan o’zgaradi, ya’ni olmoshlar turlanadi. Olmoshlar kelishik affikslarini oladi va ular belgili qo’llanadi. 4. I, III shaxs kelishik olmoshlari egalik affiksini (qo’shimchasini) olmaydi. Unisi, shunisi, qaysisi olmoshlari tarkibida ikkitadan egalik qo’shimchasi mavjud. 5. Olmoshlar gapda bajargan vazifasiga ko’ra to’rt xil bo’ladi: a) ot xarakteridagi olmoshlar (ot o’rnida qo’llanuvchi olmoshlar): men, sen, biz, siz, ular, kim, nima, hech kim, hech nima, allakim, kimdir; b) sifat xarakteridagi olmoshlar : qanday, qaysi, bu, shu, shunday, ba’zi, butun, qancha, hech qanday,hech qaysi, allaqaysi, allaqanday; v) son xarakteridagi olmoshlar : necha, nechanchi, qancha, shuncha, o’shancha; g) ravish xarakteridagi olmoshlar : nega, qalay, qani, hech qachon, qachon. Olmosh gapda ega, to’ldiruvchi, aniqlovchi bo’lib keladi. Kishilik olmoshlari, o’zlik olmoshlari kelishik qo’shimchalarini oladi. Kishilik va ko’rsatish olmoshlari juft holda ham keladi. Ko’rsatish, so’roq, o’zlik, belgilash olmoshlari takror holda ham qo’llanadi. 6. Olmoshlar tuzilishiga ko’ra ikkiga bo’linadi: sodda va qo’shma olmoshlar. Sodda olmosh lar bir o’zakdan tuzilib, tub yoki yasama bo’ladi: men, sen, u , biz, o’sha, bunday, shunday. Yasovchi qo’shimchani olgan olmoshlar boshqa turkumga ko’chadi: o’z-o’zicha (ravish), sizsiramoq (fe’l). Qo’shma olmosh lar birdan ortiq o’zakning birikishidan hosil bo’ladi: a) olmosh-boshqa turkumdagi so’z: mana bu, mana shu, qay vaqt, ana shu, allaqaysi: b) olmosh-olmosh: har kim, har qanday, har nima, hech kim, hech qaysi. Olmoshlar takrorlanib, juftlanib kelganda ko’proq boshqa turkumga- ravishga (o’zidan-o’zi, o’sha-o’sha), fe’lga (sansanlamoq) ko’chadi. Boshqa turkumga oid so’zlarning olmoshga ko’chishi pronominalizatsiya deyiladi . Masalan , odam, kishi, inson, nafas, ish kabi otlar ba’zi, boshqa, ayrim, tubandagi, quyidagi kabi sifatlar, bir soni olmoshga yaqinlashadi. Ko’nglimni so’ragani bir inson topilmadi (hech kim). Sizni bir odam chaqiryapti (kimdir). Odam ketgisi kelyapti (men). Shularni ko’rib, diling yayraydi kishi (men). Olmosh turlari Olmosh ma’no va grammatik xususiyatlariga ko’ra yetti turga bo’linadi: 1. Kishilik olmoshlari: men, sen, u, biz, siz, ular. Kishilik olmoshlari egalik affiksini olmaydi. Ba’zan III shaxs kishilik olmoshi otlashib, egalik affiksini olishi mumkin: Unisi 10 ga kirdi. 2. O’zlik olmoshi : o’zlik olmoshi egalik affiksini olib, har uchala shaxs kishilik olmoshini ko’rsata oladi. O’zlik olmoshi kelishiklar bilan turlanishi uchun avval egalik affiksini qabul qiladi: O’zimning o’zingni, o’zining. O’zlik olmoshi aniqlovchi, kesim, to’ldiruvchi vazifasida keladi. 3. Ko’rsatish olmoshlari: bu, shu, o’sha, mana shu, mana bu, ana shu, ushbu, ana u. Ko’rsatish olmoshlari shaxs, narsa buyum yoki ularning belgisini ko’rsatish, ta’kidlash uchun xizmat qiladi. Ko’rsatish olmoshi asosan, aniqlovchi, kesim vazifasida keladi. 4. So’roq olmoshlari: kim?, nima?, qanday?, qanaqa?, qachon?, qaysi?, qancha?, necha?, qaer?, nega?, qalay?. So’roq olmoshlari shaxsga (kim?), narsa buyumga (nima?), belgiga (qanday?, qanaqa?, qaysi?), miqdorga (necha?, qancha?), vaqtga (qachon?), maqsad va sababga (nega?, nimaga?), o’ringa (qani?) munosabat bildiradi. Badiiy asarlarda nechuk, ne, na so’roq olmoshlari ishlatiladi. So’roq olmoshlari kelishik, egalik affikslari bilan turlana oladi. 5. Belgilash-jamlash olmoshlari: har kim, har, har nima, har qanday, har qaysi, har bir; hamma, bari, jami, barcha, butun, yalpi. Belgilash olmoshlari gapda ega, to’ldiruvchi, aniqlovchi va hol bo’lib keladi. 6. Bo’lishsizlik olmoshlari: hech kim, hech qanday, hech nima, hech qaysi. Bu olmoshlar ot, sifat, son kabi so’z turkumlari anglatgan ma’no haqidagi inkorni bildiradi. Ma’no jihatdan belgilash olmoshlariga zid. Bo’lishsizlik olmoshi ot vazifasida keladi. 7. Gumon olmoshlari: allakim, allaqanday, allaqaysi, kimdir, nimadir, allanima, allaqachon, allaqanaqa. Gumon olmoshlari predmet, belgi yoki hodisa haqidagi noaniq tasavvurni bildirib, ularga umumiy va taxminli ishora qiladi. Gumon olmoshlari ot, sifat xarakterida bo’ladi. Belgilash, bo’lishsizlik, gumon olmoshlari sodda yoki qo’shma holda bo’ladi. Fe’l Ish-harakatni bildirgan so’zlar turkumi fe’l deyiladi. Fe’l quyidagi xususiyatlarga ega. Fe’l tuslanadi. Fe’l turkumidagi so’zlarning shaxs-son qo’shimchalarini olib o’zgarishi tuslanish deyiladi. Shaxs-son qo’shimchalari tuslovchi qo’shimchalar deyiladi. Tuslanish fe’lning mayl, zamon va shaxs-son formalarini olib o’zgarishidir. Shaxs-son tushunchasi (kategoriyasi) Shaxs-son tushunchasi fe’l anglatgan harakat-holatning bajaruvchiga bo’lgan munosabatini ifodalaydi. I shaxs-so’zlovchi; II shaxs-tinglovchi, III shaxs-nutq jarayonida ishtirok etmayotgan shaxs. I shaxs: bordim bordik, boryapmiz II shaxs: bording, boryapsan bordingiz, boryapsiz III shaxs: bordi, boryapti bordilar, boryapti(lar) Zamon tushunchasi Zamon tushunchasi harakat-holatning nutq vaziyatiga munasabatini ifodalaydi. Fe’lning uch zamoni farqlanadi: o’tgan zamon(nutq jarayonigacha bo’lgan harakat); hozirgi zamon (nutq jarayonida sodir bo’layotgan harakat), kelasi zamon (nutq jarayonidan keyin sodir bo’ladigan harakat). 1. O’tgan zamon fe’llari quyidagicha: a) aniq o’tgan zamon shakli- di : yozdik, ko’rdik. b) uzoq o’tgan zamon shakli – gan: yozgandingiz, ko’rgandingiz. v) o’tgan zamon hikoya shakli- (i) b : yozibsiz, ko’ribmiz; yozib edik, ko’rib edik. g) o’tgan zamon davom fe’li- a(r)-edi, (-mas-edi): ko’rinar edi, ko’rinmas edi. 2. Hozirgi zamon fe’llari quyidagicha: a) aniq hozirgi zamon shakli -yap -shaxs-son affiksi: -yotir,-yotib; boryapman, borayotirman, borayotibman; - moqda : bormoqda. b) hozirgi- kelasi zamon shakli: kelasi zamon aniq shakli: -a, -y; yozadi; ishlaymiz; kelasi zamon gumon shakli; -(a)r, (-mas); yozarman, yozmasman. 3.Kelasi zamon shakllari quyidagicha: a) aniq kelasi zamon shakli -ajak(-yajak): borajakmiz, o’qiyajakmiz; -gu(-g’u,-ku,- qu) : kelgum(dir), kelgumiz, kelgusi; b) kelasi zamon maqsad shakli-moqchi: kelmoqchiman, aytmoqchisan; v) kelasi zamon gumon shakli:-r,-ar: o’qirman, boraman. Ba’zi hollarda bir zamon shaklining boshqasi o’rnida qo’llanishi uchrab turadi. Harakatning qaysi zamonga oidligi esa umumiy holatdan anglashilib turadi. Masalan: Hozir qorong’ida qayoqqa bordigu, nimayam qildik -kelasi zamon. Shundan so’ng bilmadim, qancha vaqt shirin xayollar osmonida qanot qoqib yurdim -hozirgi zamon. Bugun kechqurungi poezd bilan jo’nab ketyapmiz -kelasi zamon. Fe’llar ma’no va leksik- grammatik xususiyatlariga ko’ra ikki xil bo’ladi: 1) mustaqil fe’llar; 2) yordamchi fe’llar. 1. Mustaqil fe’llar mustaqil, lug’aviy ma’no bildiradi, gapning biror bo’lagi vazifasida keladi: keldi, aytdi, o’qidi. 2. Yordamchi fe’llar harakat bildirmaydi (mustaqil ma’noga ega emas). Ular turli grammatik ma’no ifodalash uchun xizmat qiladi. Yordamchi fe’llar uch xil: a) bog’lama vazifasida keluvchi, so’z yasalishida ham ishtirok etuvchi yordamchi fe’llar: bo’l, qil, ayla, et ; b) fe’llarga birikib, turli qo’shimcha ma’no ifodalovchi fe’llar yoki ko’makchi fe’llar: o’qib, chiqmoq, aytib bermoq . Ko’makchi fe’llar turli modal ma’nolarni ifodalaydi. Hozirgi o’zbek tilida butunlay ko’makchiga aylangan (mustaqil ma’nosini yo’qotib, faqat ko’makchi sifatida qo’llanadigan) fe’l yo’q. Mustaqil fe’llar ko’makchi vazifasida ham qo’llanadi. Ko’makchi fe’l bog’lanib kelgan fe’l etakchi fe’l deyiladi: gapirib (etakchi) bermoq (ko’makchi). Ko’makchi fe’llar etakchi fe’lga asosan -i (b),-a,-y ravishdosh qo’shimchalari yordamida birikadi. Ko’makchi fe’l etakchi fe’lga ravishdosh orqali birikkanda, tuslovchi qo’shimchalar ko’makchi fe’lga qo’shiladi: yozib oldik . Etakchi fe’lga ko’makchi fe’l grammatik shaklsiz (qo’shimchasiz) birikishi ham mumkin: yozdi-oldi, aytdi- qo’ydi . Boshla ko’makchi fe’li deyarli barcha fe’llar bilan qo’llana oladi. v) fe’l va fe’l bo’lmagan so’zlar bilan qo’llanib, turli ma’nolar ifodalovchi, yordamchi vazifalarda qo’llanuvchi edi, ekan, emish (emas, esa) yordamchi fe’llari to’liqsiz fe’l hisoblanadi. Fe’llar o’timli va o’timsiz bo’ladi. O’timli (ob’ektli) fe’llar ish-harakatning biror ob’ektga o’tganligini bildiradi va tushum kelishigidagi so’zni boshqaradi: ber (qalamni), o’rgan (hunarni), yoz (qoidani). O’timsiz (ob’ektsiz) fe’llar bunday xususiyatga ega bo’lmaydi: kul, yugur, qayt. Orttirma nisbat qo’shimchalari o’timsiz fe’lni o’timli fe’lga aylantiradi: kuldir, yugurtir, qaytar. Fe’l nisbatlari (darajalari). Ish-harakatning sub’ekt (bajaruvchi) va ob’ekt (bajarilayotgan narsa)ga munosabati fe’l nisbatlari deyiladi. Bu munosabat maxsus shakllar orqali ifodalanadi. Fe’l nisbatlari 5 xil. 1. Bosh (aniq) nisbat -munosabat ifodalanmaydi: bildi, ko’rdi, yuvdi, osdi, kiydi. 2. O’zlik nisbat -(i)n,- (i) l: yuvindi, kiyindi. Ish-harakatning bajaruvchida (bajaruvchining o’zida, o’z ustida) amalga oshirilishini ko’rsatuvchi nisbat. 3. Majhul nisbat -(i) n, (i) l: yuvildi, kiyildi. Majhul nisbatda bajaruvchi noma’lum bo’ladi. 4. Orttirma nisbat -dir (-tir),-gaz (giz,-g’iz,-kaz,-kiz,-qaz,-qiz);-t,-iz,qir,-ar,-sat. Orttirma daraja ish-harakatning boshqalar tomonidan bajarilganini bildiradi. Orttirma nisbat so’zga birdan ortiq qo’shilishi mumkin: jo’nattirdi, yuvdirtirdi. 5. Birgalik nisbat - (i) sh. Ish-harakatning birgalikda bajarilishini ko’rsatadi: yuvishdi. So’zga birdan ortiq nisbat qo’shimchasi qo’shilganda shu so’zning qaysi nisbatdaligi nisbat hosil qiluvchi oxirgi qo’shimchaga qarab belgilanadi: yuvintirishdi (birgalik nis.) Fe’llar bo’lishli yoki bo’lishsiz bo’ladi. Bo’lishlilik harakatning tasdig’ini, bo’lishsizlik inkorni bildiradi. Bo’lishlilikning maxsus ko’rsatkichi yo’q. Bo’lishsizlik ko’rsatkichi- ma . Maqsad ravishdoshidan boshqa barcha fe’llar bo’lishsizlik ko’rsatkichini qabul qiladi. Harakat nomining bo’lishsiz shakli- maslik: ko’rinmaslik. Etakchi-ko’makchi fe’ldan tashkil topgan birikuvlarda-ma affiksi uch xil qo’llanadi: 1) etakchi fe’lga qo’shiladi: aytmay tur; 2) ko’makchi fe’lga qo’shiladi: ayta ko’rma; 3) har ikkalasiga qo’shiladi: aytmay qo’yma. Fe’l mayllari : Harakat bilan sub’ekt orasidagi bog’liqlikning voqelikka munosabati fe’l mayllari deyiladi. Fe’l mayllari 4 xil: 1) aniq mayl (xabar mayli, ijro mayli). Aniq maylning maxsus grammatik ko’rsatkichi yo’q: keldi, aytdi, yozdi; 2) buyruq-istak mayli buyruq, xohish-istak, maslahat ma’nolarini ifodalaydi. I- ay(ayin): boray(lik) I- aylik: boraylik II- (gin): bor(gin) II- ing(iz): boringiz III- sin: borsin III -sinlar: borsin(lar) 3) shart mayli ish-harakatning bajarilish shartini bildiradi:- sa. I- borsam I- borsak II- borsang II- borsangiz III- borsa III- borsalar 4) maqsad mayli -moqchi bajaruvchining maqsadini bildiradi:bormoqchiman, bormoqchisan. Fe’lning vazifaviy shakllari fe’lning ma’lum bir vazifa uchun xoslangan shakllaridir. Ular uch xil: harakat nomi, sifatdosh, ravishdosh. 1) harakat nomi fe’lning otga yondosh shaklidir. Harakat va holatning nomini bildiradi. Harakat nomi -(i)sh, -(u)v, -moq qo’shimchalari bilan hosil bo’ladi: kelish, borish, yozuv, saylov; kelmoq, bormoq. Harakat nomining uchala shakli ham bo’lishsizlik ko’rsatkichi -ma ni qabul qilmaydi. Harakat nomining bo’lishsiz shakli -maslik qo’shimchasi yordamida yasaladi; Aytish-aytmaslik-mening ishim. Dildor Nizomjonga ko’rinmaslikka harakat qilardi. -moq affiksi mumtoz asarlarda -mak shaklida qo’llangan: yashamak siri . - moq affiksi bilan yasalgan harakat nomi fe’lga yaqin turadi. Harakat nomi tuslanmaydi; 2) sifatdosh fe’lning sifatga yondosh (yaqin) shaklidir. Sifatdosh qo’shimchalari: -gan(-kan,-qan), -digan, -yotgan,-r(ar), -ajak, -gusi, -g’usi, - (u)vchi, kelgan (qiz), kulayotgan (odam), kelgusi (avlod), kutuvchi. O’tgan zamon sifatdoshi: kutgan kishi. Hozirgi zamon sifatdoshi: kutayotgan kishi. Kelasi zamon sifatdoshi: kutadigan kishi. -ajak,-gusi, -g’usi qo’shimchali sifatdoshlar qadimiy hisoblanadi. Sifatdosh otlashadi: Bilgan bilmagan ishlar, bilmagan barmog’in tishlar . Sifatdoshning bo’lishsiz shakli: -mas. Aytar so’zni ayt, aytmas so’zdan qayt . 3) ravishdosh fe’lning ravishga yondosh shakli. Ish-harakatning belgisini bildirgan fe’l shakli ravishdosh deyiladi. Ravishdosh qo’shimchalari; -(i)b, -a,-y,-gach(-kach,-qach), guncha(-kuncha,-quncha); ko’rib, yoza olmoq, kelgach, borguncha. –a, -y, -b(ib) yakka yoki takror holda qo’llanadi; o’ynab-o’ynab, ayta-ayta, o’ynay-o’ynay. -b(-ib), -a, -y qo’shimchali ravishdoshlar tuslanadi, ya’ni shaxs- son qo’shimchalarini oladi: yuboribdi, kutaman, o’qiyman. -gani(-kani,-qani), - gali, -guncha(-kuncha, quncha),-gach(-kach,-qach) qo’shimchali ravishdoshlar tuslanmaydi. -i(b) qo’shimchali ravishdoshning bo’lishsiz shakli-may,(-masdan) orqali hosil qilinadi. She’riyatda-mayin shakli ham uchraydi: Qanotini qush qoqmayin uyg’onar el polvonlari. -gani orqali maqsad ravishdoshi yasaladi: Ko’rgani keldim. Maqsad ravishdoshining bo’lishsiz shakli yo’q. Fe’l yasalishi. Fe’llar affiksatsiya va kompozitsiya usuli bilan yasaladi. 1. Affiksatsiya. Bu usul yordamida fe’l bo’lmagan so’z (ot, sifat, son, ravish, taqlidiy so’z, olmosh, undov)lardan fe’l yasaladi; fe’ldan fe’l yasalmaydi. Fe’l yasovchi affikslar quyidagicha: -la; ishla, gulla, oqla. Eng faol affiks bo’lib, barcha so’z turkumlaridan fe’l yasay oladi. -lan, -lash ; zavqlanmoq, bahslashmoq.-lan bir vaqtning o’zida ham fe’l, ham o’zlik nisbatni; -lash esa fe’l va uning birgalik nisbatini hosil qiladi. Shunga qaramay rivojlanmoq, og’irlashmoq fe’llari bosh (aniq) nisbatda, deb qaraladi. -(a)r ; sifatdan fe’l yasaydi; ko’karmoq, yoshar. -(a)y; sifat, ravish, otdan fe’l yasaydi; kengaymoq, ko’paymoq, qoraymoq, kuchaymoq. -a; ot, sifatdan fe’l yasaydi; sanamoq, o’ynamoq, oshamoq, qonamoq, atamoq, qiynamoq. -sira; ot va olmoshdan fe’l yasaydi; suvsiramoq, uyqusiramoq, sensiramoq, yotsiramoq. -k(-ik), -q(-iq) ; kechikmoq, birikmoq, zo’riqmoq. -ira yaltiramoq, qaltiramoq, miltiramoq, yarqira. -i ot va sifatdan fe’l yasaydi; changimoq, boyimoq, tinchimoq. 2. Kompozitsiya usuli bilan qo’shma fe’llar yasaladi. Qo’shma fe’llar qismlari qaysi so’z turkumlaridan iboratligiga ko’ra ikki xil yo’l bilan hosil bo’ladi: a) fe’l bo’lmagan so’zning fe’l bilan birikuvidan: taklif qilmoq, qarshi olmoq, bayon bermoq. b) birdan ortiq yetakchi fe’lning birikuvidan: sotib olmoq, olib kelmoq. Ravish Ish-harakatning, holatning belgisini, belgining belgisini bildiruvchi so’z turkumi ravish deyiladi. Ravish morfologik jihatdan o’zgarmas bo’lib, asosan fe’llarga bog’lanib keladi, hol vazifasini bajaradi. I. Ravishlarning ma’no turlari olti xil: holat ravishi, miqdor-daraja ravishi, o’rin ravishi, payt ravishi. 1. Holat ravishi: ish-harakatning qay tarzda, qay holatda bajarilishini bildiradi; qanday? qay holda?, qay tarzda? so’roqlariga javob bo’ladi. Holat (tarz) ravishlari: tez, sekin, yayov, piyoda, bekorga to’satdan, qo’qqisdan, astoydil, do’stona, qahramonlarga, yuzma-yuz, ochiqdan-ochiq, zo’rg’a. 2. Miqdor-daraja ravishi : harakat-holatning miqdoriy belgisini yoki belgining ortiqligini bildiradi: qancha? qanday? so’roqlariga javob bo’ladi: ko’p, mo’l, ancha, kam, bir oz, picha, hiyla, sal, juda, eng, g’oyat, nihoyat, o’ta. 3. O’rin ravishi : harakat va holatning bajarilish o’rnini, harakat yo’nalgan tomonni bildiradi; qaerga? qaerdan? qaerda? so’roqlariga javob bo’ladi: uzoqda, pastda, tubanda, oldinda, unda-bunda, yuqoridan, quyidan, yaqindan, orqadan, to’g’riga, to’g’ridan, yuqoriga, ilgari, olg’a. 4. Payt ravishi harakat va holatning bajarilish paytini bildiradi; qachon? qanchadan beri? so’roqlariga javob bo’ladi: hozir, boya, bugun, kecha, avval, oldin,endi, erta, indin, saharlab, ertalab, doim, hali-beri. 5. Maqsad ravishi ataylab, jo’rttaga, qasddan. 6. Sabab ravishi noiloj, noilojlikdan,atayin. II. Ravishlar belgini darajalab ko’rsata oladi; qiyosiy daraja: -roq . Biz nariroq surildik; eng: Bahorda eng avval bodom gullaydi. -gina (-kina,-qina) affikslari orqali hosil qilingan shakllar harakat- holatning kuchsizlanganini yoki ta’kidlanganligini anglatadi: U sekingina shivirladi. III. Ravish yasalishi quyidagicha: 1)affiksatsiya usuli bilan ot, sifat, olmosh kabi turkum so’zlaridan ravish yasaladi. -cha: qisqacha, yangicha, o’zicha, boshqacha, eskicha, shoshgancha, bolacha, yigitcha, yashirincha, atroflicha, o’zimcha. -larcha ; qahramonlarcha, o’rtacha, qardoshlarcha. -chasiga; yangichasiga, toshkentchasiga, eskichasiga. -ligicha; xomligicha, tirikligicha, butunligicha. -lab; ertalab, saharlab, ko’plab, yaxshilab, kilolab, tonnalab. -ona ; do’stona, fidokorona, g’olibona, xolisona. -an: taxminan, umuman, majburan, asosan... -lay: (-layin ); butunlay, tiriklay, xomlayin. -in ; yashirin, oldin. -incha ; ko’pincha, aksincha -chang ; ko’ylakchang, kovushchang. -dek,- day; tog’dek, otday, lochinday, avvalgidek. -iga (-siga); baravariga, qatorasiga, yoppasiga. -aki ; yuzaki, yodaki, og’zaki. 2) kompozitsiya usuli bilan qo’shma ravishlar yasaladi. Quyidagi qo’shma ravishlar qo’shib yoziladi: birpas, birmuncha . Quyidagi qo’shma ravishlar ajratib yoziladi: har doim, har vaqt, har qachon, har kuni, har zamon (da), hech vaqt, hech qachon, bir oz, bir nafas, bir vaqt, bir talay, bir qancha. Yuzma-yuz, so’zma-so’z, uchma-uch, dam-badam, qo’lma-qo’l, birma-bir, quruqdan-quruq, to’g’ridan-to’g’ri, kundan-kunga, o’z-o’zidan kabi so’z lar ham ravish hisoblanadi. YORDAMCHI SOZLAR Yordamchi so’zlar turkumiga ko’makchi, bog’lovchi, yuklama kiradi. Yordamchi so’zlar mustaqil (leksik) ma’no bildirmaydi, faqat grammatik ma’no iodalash uchun xizmat qiladi. Ko’makchi Gapda vosita, maqsad, sabab, vaqt, makon kabi sintaktik munosabatlarni ifodalash uchun qo’llanadigan so’zlar ko’makchilar deb ataladi. Ko’makchi o’zi bog’lanib kelgan so’zdan keyin kelib, so’zlar orasidagi birgalik, payt, sabab, maqsad kabi munosabatni ifodalashga xizmat qiladi. Ko’makchi ikki xil bo’ladi: 1. Sof ko’makchi 2. Ko’makchi vazifasidagi so’z (funksional ko’makchi). 1. Sof ko’makchi mustaqil ma’no anglatmaydi, kelishik affikslariga yaqin turadi. Sof ko’makchilar quyidagicha: a) asl ko’makchilar: bilan, uchun, qadar, sari, sayin; b) ot ko’makchilar: burun, ilgari, keyin, boshqa, tashqari; v) fe’l ko’makchilar: qarab, ko’ra, qaraganda, yarasha, boshlab. Bosh kelishik dagi so’zlar (ba’zan qaratqich kelishikdagi olmosh) bilan qo’llanadigan so’zlar (ko’makchilar): bilan, uchun, kabi, singari, yanglig’ (poetik uslubga xos), sayin, orqali, sari, uzra, sababli, bo’yi, orqali, tufayli, chog’li, osha, bo’ylab, bo’yicha, ichra, degan, chamasi, haqda (to’g’rida, xususda), haqida, to’g’risida, holda, yo’sinda. Jo’nalish kelishigi dagi so’zlar bilan qo’llanadigan ko’makchilar: tomon, qadar. ko’ra, dovur, qarshi, qarab, yarasha, qaraganda, muvofiq. binoan, qaramasdan, qaramay, doir, asosan, qarata. Chiqish kelishigi dagi so’zlar bilan qo’llanadigan ko’makchilar: so’ng, keyin, boshqa, tashqari, bo’lak, ilgari, burun, avval, beri, buyon, ko’ra. 2. Ko’makchi vazifasidagi so’zlar : old, o’rta, yon, orqa, tomon, ich, ust, tepa, ost, tag, ora, bosh, o’rin, yoqa, qosh. Bog’lovchi Qo’shma gap tarkibidagi sodda gaplar va gap bo’laklarini bog’lash uchun xizmat qiladigan yordamchi so’zlar bog’lovchi deyiladi. Bog’lovchilar qo’llanishiga qarab yakka bog’lovchilar va takroriy bog’lovchilarga ajratiladi. Yakka bog’lovchilar : va, hamda, lekin, ammo, biroq. -ki (-kim), chunki, agar, toki, balki, go’yo, basharti, holbuki, vaholanki, yoki, yoxud, yo, gar. Takroriy bog’lovchilar : dam.., dam..., ba’zan,..., ba’zan, ham.., ham, bir.., bir, yoki..., yoki, yo.., yo, goh.., goh, xoh.., xoh. Bog’lovchilar vazifasiga ko’ra ikki xil bo’ladi: 1) teng bog’lovchilar; 2) ergashtiruvchi bog’lovchilar. I. Teng bog’lovchilar grammatik jihatdan teng bo’lgan gap bo’laklarini, teng munosabatli sodda gaplarni bog’laydi. Teng bog’lovchilar a) uyushiq bo’laklarni b) qo’shma gap tarkibidagi sodda gaplarni bog’lash uchun xizmat qiladi. Teng bog’lovchilar quyidagicha: 1. Biriktiruv bog’lovchilari: va, hamda (bilan, ham, -u,-yu,-da). 2. Zidlov bog’lovchilari: ammo, lekin, biroq, balki, holbuki (-u,-yu). 3. Ayiruv bog’lovchilari: yo, yoxud, yoki, yoinki, goh..., goh, ba’zan...,ba’zan, xoh..., goh..goh, dam..., dam, bir..., bir. II. Ergashtiruvchi bog’lovchilar ergashgan qo’shma gaplar tarkibidagi sodda gaplarni bog’laydi, tobelik munosabatini ifodalashga xizmat qiladi. Ergashtiruvchi bog’lovchilar quyidagicha: 1. Aniqlov bog’lovchilari: ya’ni,-ki,-kim 2. Sabab bog’dlovchilari: chunki, shuning uchun, negaki, zeroki, nainki. 3. Shart (va to’siqsizlik) bog’lovchilari: agar, agarda,basharti, agarchi (garchi), garchand, modomiki. 4. Chog’ishtiruv bog’lovchilari: go’yo, go’yoki. Yuklama Ayrim so’z yoki gapga qo’shimcha ma’no ifodalash uchun qo’llanadigan yordamchi so’z yuklama deyiladi. Yuklama tuzilishi jiihatidan ikki xil: a) affiks holidagi yuklamalar:-mi,-chi,-a (-ya),-da,-u (-yu),-oq (-yoq)-gina (-kina,-qina): b) so’z holidagi yuklamalar: axir, faqat, xuddi, nahotki, hatto, hattoki. Affiks holidagi yuklamalar chiziqcha bilan yoziladi; faqat -mi,-oq (yoq),- gina yuklamalari so’zga qo’shib yoziladi: borasanmi? Yuklama turlari 1. So’roq va taajjub yuklamalari:-mi,-chi,-a,-ya, nahot, nahotki. 2. Kuchaytiruv va ta’kid yuklamalari:-da,-u (-yu),-ku,-oq (yoq), hatto, hattoki, axir. 3. Ayiruv va chegaralov yuklamalari: faqat, faqatgina,-gina (-kina,-qina). 4. Aniqlov yuklamasi: xuddi, naq. 5. Gumon yuklamasi: -dir. 6. Inkor yuklamasi: -na..., na Faqat yuklamasi o’rnida yolg’iz so’zi qo’llanishi mumkin: Yolg’iz o’zi aytmaganiga achindi. MODAL SO’ZLAR Fikrning voqelikka munosabatini bildirgan so’zlar modal so’zlar deyiladi. Modal so’zlar ma’no jihatdan quyidagi turlarga bo’linadi. 1. Fikrning aniqligini, realligini tasdiqlovchi modal so’zlar: albatta, shubhasiz, so’zsiz, shaksiz, haqiqatdan, darhaqiqat. 2. Fikrning taxminligini, gumonligini, noaniqligini bildiruvchi modal so’zlar: ehtimol, chamasi, shekilli, aftidan, haytovur, chog’i. 3. Fikrning o’zaro munosabatini va tartibini bildiradi(yoki fikrning oldingi fikrga bog’liqligini bildiradi): demak, xususan, aksincha, masalan, jumladan, chunonchi, binobarin, xullas, avvalo. Demak, xullas, masalan, jumladan, umuman, chunonchi kabi modal so’zlar fikrni umumlashtirish, xulosa bildirish, dalil keltirish ma’nolarini bildiradi. Avvalo, dastlab,.. kabilar fikrning tartibini bildiradi. 4. Modallikni ifodalaydi: lozim, mumkin, shart, zarur. 5. Tasdiqni bildiradi: bor, mayli, xo’p, ha. 6. Inkorni bildiradi: yo’q, aksincha. 7. Afsuslanish, ajablanishni bildiradi: afsuski, attang, ajabo. Modal so’zlar quyidagi sintaktik vazifalarda keladi: a) diologlarda so’z-gap vazifasida(-ha); b) kirish so’z vazifasida. Kirish so’z vazifasida turli so’z turkumlari, jumladan modal so’z kelishi mumkin. Modal so’zlar quyidagi so’z turkumlari bilan bog’langan; shular asosida shakllangan. a) ot bilan : xaqiqatdan, darxaqiqat, chamasi, aftidan, afsus. b) sifat bilan: shubhasiz, so’zsiz, shekilli. v) fe’l bilan: demak, demoqchi. g) ravish bilan: albatta, avvalo, ayniqsa. d) yordamchi so’zlar bilan: balki, koshki, haytovur. UNDOV SO’ZLAR His-hayajonni, xitobni bildirishga xizmat qiladigan so’zlar undov so’zlar deyiladi: undovlar quyidagi xususiyatlarga ega: 1) leksik (lug’aviy) ma’no anglatmaydi; 2) gap bo’lagi vazifasida kelmaydi va gap bo’laklari bilan grammatik jihatdan bog’lanmaydi; 3) undovda ohang muhim o’rin tutadi; 4) kelishik, egalik, shaxs, zamon kabi grammatik ma’nolarni bildirmaydi. Undovlar tuzilishiga ko’ra: a) sodda: (oh, uh); b) tarkibli: (evoh, bay-bay, eh,uh, hay-hay) bo’ladi. Undovlar ma’nosiga ko’ra ikki xil bo’ladi: 1.His-hayajon undovlari: oh, uh, e, be, voy, o’hu, ehe, a, o, obbo. 2.Buyruq-xitob undovlari: a) chaqiriq undovlari: hey,hoy, hay, ey. hayvon-parrandalarni haydash- chaqirish undovlari: qurey-qurey, xo’sh-xo’sh. b) buyruq undovlari: ts, sh-sh-sh, tiss..s. v) tabrik, tashakkur, xayrlashuv undovlari: rahmat, marhamat, hormang, balli, ofarin, qulluq. Undov otlashadi: Oh-voyingni hech kim eshitmaydi. TAQLID SO’ZLAR Taqlid so’zlar ikki xil: 1. Holatga (obrazga) taqlidni bildiruvchi so’zlar: yalt, yarq, milt-milt, bilq, dir-dir. 2. Tovushga taqlidni bildiruvchi so’zlar: tars, turs, chars, gumbur-gumbur. Taqlidiy so’zlar tuzilishiga ko’ra yakka, takror, juft holda bo’ladi (yalt,qars- qars, chars-churs, taka-tum-tak). Taqlid va undov so’zlari nomlash xususiyatiga ega emas. Taqlid so’zlardan ot, fe’l va boshqa turkum so’zlari yasaladi: shaq-ildoq, hiq-ildoq, yaltira-q, yiltira- q, miltira-q. Taqlid so’zlar gapda asosan, aniqlovchi, hol vazifasida keladi. Otlashganda esa quyidagi vazifalarni bajaradi: a) ega vazifasida: Qo’yning “ba-a”si eshtildi. Musichaning g’uv-g’uvi eshitildi. b) to’ldiruvchi: O’z g’uv-g’uviga o’zi shaydo bo’lgan guzarga yaqin qoldi. SINTAKSIS Grammatika til haqidagi fanning bir qismi bo’lib, morfologiya va sintaksisdan iborat. Morfologiyada so’z turkumlari, sintaksisda so’z birikmalari, gap turlari o’rganiladi, Grammatika grekcha so’zdan olingan bo’lib, “o’qish va yozish san’ati” degan ma’noni bildiradi. Sintaksis ham grekcha so’z bo’lib, “tuzish” demakdir. So’z birikmasi Ikki yoki undan ortiq mustaqil so’zning ma’no va grammatik jihatdan tobe munosabat asosida bog’lanishi so’z birikmasi deyiladi. So’z birikmasi gapdan quyidagicha farqlanadi. 1. So’z birikmasi kengaygan ma’no ifodalaydi. Gap esa fikr bildiradi. Shu bois, so’z birikmasi tugallanmagan ohang bilan, gap tugallangan ohang bilan aytiladi. 2. So’z birikmasi ergash so’z va bosh so’zdan iborat bo’ladi. Gapda esa bosh va ikkinchi darajali bo’laklar ishtirok etadi. Mustaqil so’zlar ma’no va grammatik jihatdan bog’lanib, so’z qo’shilmasi hosil qiladi. So’z qo’shilmasidagi so’zlar bog’lanishi ikki xil bo’ladi a) teng bog’lanish b) tobe bog’lanish. Teng bog’lanishli so’z qo’shilmasida so’zlar o’zaro teng munosabatda bo’ladi: ezgulik va yaxshilik. Tobe bog’lanishli so’z qo’shilmasi (so’z birikmasi)da bir so’z boshqasiga tobe bo’ladi: bebaho xazina, umidvor nigoh. Ega va kesimning bir-biriga bog’lanishi so’z birikmasi hisoblanmaydi. So’z birikmasida bosh so’z va ergash so’z quyidagicha farqlanadi: a) bosh so’zning ma’nosini izohlab, ravshanlashtirib kelgan so’z ergash so’z, ma’nosi izohlanayotgan so’z esa bosh so’z hisoblanadi. b) oldin kelgan so’z ergash so’z, keyin kelgan so’z bosh so’z bo’ladi; v) bosh so’zdan ergash so’zga so’roq beriladi: ko’rkam xiyobon-qanday xiyobon? g) kelishik qo’shimchalari ergash so’z tarkibida, egalik qo’shimchasi bosh so’z tarkibida bo’ladi: me ning maqsad im . Bosh so’z qaysi so’z turkumiga mansubligiga qarab, so’z birikmasi ikki xil bo’ladi: 1. Otli birikma 2.Fe’lli birikma. 1. Bosh so’z ot, sifat, son, olmosh, harakat nomi bilan ifodalansa, otli birikma hisoblanadi: nordon anor, asalday shirin, fidokorlikda birinchi, yig’ilganlarning barchasi, topshiriqni bajarish. 2. Bosh so’z fe’l va uning ravishdosh, sifatdosh shakllari bilan ifodalansa, fe’lli birikma hisoblanadi: kecha kelding, kelajakni o’ylab, erta kelgan. Ergash so’zning bosh so’zga birikish usullari Ergash so’z bosh so’zga quyidagi usullar orqali birikadi: boshqaruv, moslashuv, bitishuv. 1. Boshqaruv . Bosh so’zning talabi bilan ergash so’zning ma’lum grammatik vositani olishi boshqaruv deyiladi. Boshqaruv ikki xil bo’ladi: a) kelishik yordamidagi boshqaruv: Bosh kelishik - ( bitishuv) Qaratqich kelishik -ning ( moslashuv) Tushum kelishik -ni (boshqaruv ) Jo’nalish kelishigi -ga-ka,-qa ( boshqaruv) O’rin-payt kelishigi -da (boshqaruv) Chiqish kelishigi -dan (boshqaruv) Boshqaruv: olmani terish, ko’chaga chiqmoq, maktabda o’qimoq, ishdan qaytmoq; b) ko’makchi yordamidagi boshqaruvda ergash so’z bosh so’zga ko’makchi yordamida birikadi: kasb haqida insho, ko’prik orqali o’tish. Boshqaruvda ayrim hollarda grammatik vosita ifodalanmasligi mumkin: kitob o’qish. 2. Moslashuv. Bosh so’z bilan ergash so’zning shaxs-sonda mosligi moslashuv deyiladi. Moslashuvda bosh so’z bilan ergash so’z qaratqich kelishigi qo’shimchasi yordamida birikadi: dalaning fayzi. 3. Bitishuv. Ergash so’zning bosh so’z bilan grammatik vositasiz, faqat ma’no jihatdan birikishi bitishuv deyiladi. Bitishuvda so’zlar tartib va ohang yordamida birikadi. Bunda ergash so’z avval, bosh so’z keyin keladi; go’zal bog’lar. Bitishuvli birikmada so’zlar o’rni o’zgartirilsa, gap hosil bo’ladi: go’zal bog’lar-bog’lar go’zal . Birga ishlamoq, tezda kelmoq, to’satdan baqirmoq, zimdan kuzatmoq, qo’qqisdan boshlamoq kabi birikmalar ham bitishuv munosabatiga asoslangan. Ulardagi qo’shimchalar kelishik ma’nosini yo’qotgan. GAP So’zlar vositasida anglatilgan fikr gap deyiladi. Muomala vositasining eng kichik birligi gap hisoblanadi. Gap nisbiy tugallangan fikrni bildiradi. Gap quyidagi xususiyatlarga ega: 1. Gap muomala vositasining eng kichik, asosiy birligidir. 2. Nisbiy tugallangan fikrni ifodalaydi. 3. Grammatik shakllangan bo’ladi (bosh va ikkinchi darajali bo’laklardan iborat). 4. Tugallangan ohang bilan aytiladi. Gap quyidagicha tasniflanadi. I. Ifoda maqsadiga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi: darak gap, so’roq gap, buyruq gap. 1. Darak gap xabar, darak mazmunini bildiradi. Yozuvda darak gapning oxiriga nuqta qo’yiladi: Majlislar zaliga talabalar yig’ilishdi. 2. So’roq gap so’zlovchi o’zi bayon qilgan fikriga suhbatdoshining munosabatini bilishga qaratilgan bo’ladi. So’roq gaplar quyidagicha shakllanadi; a) so’roq olmoshlari yordamida: O’sha vaqtda necha yoshda eding? b) -mi, -chi, -a, -ya (so’roq yuklamalari) ishtirokida: Manzura kelmadimi? v) so’roq ohangi yordami bilan; -Uyga mehmon keldi. -Mehmon keldi? So’roq gaplar asosan dialoglarda (birdan ortiq kishining o’zaro muloqotida) qo’llanadi. So’roq gapning oxiriga so’roq belgisi qo’yiladi. So’roq gaplarning ba’zi ko’rinishlari javob talab qilmaydi; bunday gaplarning o’zida yashirin tarzda javobi bo’ladi. Bunday so’roq gaplar ritorik so’roq gaplar deyiladi. Ritorik so’roq gaplar mazmuniga ko’ra ikki xil: a) tasdiq mazmunidagi ritorik so’roq gaplar. Bunday gaplarning berilishi inkor shaklida bo’ladi: Onani kim sevmaydi? (Onani hamma sevadi); b) inkor mazmunidagi ritorik so’roq gaplar. Bunday gaplar tasdiq shaklida bo’ladi: Tinch uyda janjal bo’lishini kim istaydi? (Tinch uyda janjal bo’lishini hech kim istamaydi). 3. Buyruq gap buyruq, undash, taklif, maslahat, chaqiriq, iltimos, yalinish mazmunida bo’ladi: Yomon kunga qo’yma, o’rtoqjon, Toki yig’ib olayin darmon. Yaxshilik qil, bolam, yomonlikni ot. Buyruq gaplarniing kesimi asosan buyruq maylidagi fe’l bilan ifodalanadi. Buyruq gaplarning oxiriga ko’pincha undov, ba’zan nuqta qo’yiladi. II. Gap emosionallikka ko’ra (his-tuyg’uni ifodalashiga ko’ra) his-hayajon gap (undov gap), his-hayajonsiz gaplarga ajraladi. His-hayajonsiz gaplar darak, so’roq, buyruq ohangi bilan aytiladi. His-hayajon gaplar oxiriga undov belgisi qo’yiladi. His-hayajon gaplar eh, oh, e, uh, o, uf, obbo, ey kabi undov so’zlari orqali hosil qilinadi. Eh, tabiat qanday go’zal! III. Gap modallikka ko’ra yoki voqelikka munosabatiga ko’ra tasdiq va inkor mazmunida bo’ladi. Tasdiq va inkor tilda turli vositalar yordami bilan ifodalanadi (leksik, morfologik, sintaktik, intonasion vositalar). Gapning barcha turi tasdiq yoki inkor xarakteriga ega bo’ladi; Bodom gulladi.-Yomg’ir yog’madi. Qo’shiq aytasizmi?-Qo’shiq aytmaysizmi? IV. Gaplar tuzilishiga ko’ra ikki xil bo’ladi: sodda gaplar va qo’shma gaplar. GAP BO’LAKLARI Sodda gaplar grammatik asosiga(ega va kesim ishtirokiga) ko’ra ikki xil bo’ladi; ikki bosh bo’lakli gap va bir bosh bo’lakli gap. 1.Ikki bosh bo’lakli gap. Gapning grammatik asosida ikki xil bosh bo’lak, ya’ni ega va kesim ishtirok etsa, bunday sodda gap ikki bosh bo’lakli hisoblanadi. Gap bo’laklari gapdagi vazifasi, o’rniga qarab bosh bo’laklar ( ega va kesim) va ikkinchi darajali bo’laklar (to’ldiruvchi, aniqlovchi, hol ) ga ajratiladi. Ega va kesim ikki bosh bo’lakli gapning grammatik asosini tashkil etadi. Ega. Gapning kim yoki nima haqida ekanligini bildirib, boshqa bo’laklarga grammatik tobe bo’lmagan bo’lak egadir. Ega kim?, nima?, qaer? so’roqlarini oladi. Ega bosh kelishikda bo’lib, quyidagicha ifodalanadi: a) ot bilan: Daraxt shoxlari egildi. b) olmosh bilan: U menga yoqmaydi. v) otlashgan so’zlar bilan:To’g’ri o’zadi, egri to’zadi. g) ibora bilan: Qildan qiyiq axtarish uning odati bo’lib kelgan. Kesim. Ega haqidagi xabarni bildirib, unga grammatik tobe bo’lgan bo’lak kesim deyiladi. Kesim quyidagicha ifodalanadi: a) fe’l bilan: Mehnat insonni ulug’laydi. b) sifat bilan: Voqeadan hamma xabardor. v) ot, son, olmosh, ravish bilan: Mening akam student; Ikki o’n besh-bir o’ttiz. Bularning bari sizniki. Dangasaning vaji ko’p. Kesim qaysi so’z turkumi bilan ifodalanishiga qarab ikki xil bo’ladi: fe’l- kesim, ot-kesim. Fe’l-kesim fe’l yoki uning sifatdosh, ravishdosh shakllari bilan ifodalanadi, fe’l-kesim tuzilishiga ko’ra ikki xil bo’ladi: sodda fe’l-kesim , murakkab fe’l- kesim . Sodda fe’l- kesimlar sof fe’l shakllari bilan ifodalanadi: Maktabni tugatdik. Murakkab fe’l-kesim ikki so’zdan iborat bo’ladi: xatni yoza oladi. Mevalar pisha boshladi.Bu fikrni hammaning oldida aytdi-qo’ydi. Ot-kesim fe’l bo’lmagan so’zning kesim vazifasida kelishidir. Ot-kesim ham sodda va murakkabga ajratiladi. Bir so’z bilan ifodalangan kesim sodda ot-kesim deyiladi: Yoshlik-inson umrining oltin davri. Murakkab ot-kesim quyidagicha tuziladi: a) ot,sifat, son, olmosh, ravish hamda bo’lmoq fe’li yoki to’liqsiz fe’ldan iborat bo’ladi: Mehnatning noni shirin bo’ladi. Uning maqsadi shu edi. b) yo’q, bor, oz,ko’p, zarur, lozim, kerak kabi so’zlar hamda bo’lmoq fe’li yoki to’liqsiz fe’ldan iborat bo’ladi: Sharpa bir zumda yo’q bo’ldi. Suyanadigan hech kimi yo’q edi. v) Harakat nomi hamda kerak, zarur kabi so’zlardan iborat bo’ladi: O’quvchi intizomli bo’lishi kerak. Ot-kesimlar tarkibida bog’lama ishtirok etadi. Fe’l bo’lmagan kesimni ega bilan bog’lashda ishtirok etuvchi so’zlar bog’lama deyiladi. Bo’l, qil, edi, ekan, emish, -dir ( kesimlik qo’shimchasi) bog’lama deyiladi. Birovlarni qarg’ash yoki so’kish gunohdir. Odam mehnat bilan odam bo’ladi. ( odamdir). Sanamoq, hisoblamoq so’zlari ham ba’zan bog’lama sifatida qo’llanadi: O’g’lim a’lochi hisoblanadi. 8 dekabr Konstitutsiya kuni hisoblanadi. Ega va kesim shaxsda hamma vaqt o’zaro mos bo’ladi. Juda kam hollarda “ Shularni ko’rib hayron qolasan kishi” tarzidagi ega va kesim shaxsda moslashmagan gaplar uchraydi: ega (kishi) III shaxsda, kesim esa II shaxsda. Fe’l - kesim I va II shaxsda ega bilan hamma vaqt sonda mos bo’ladi: men bordim, biz keldik. Fe’l kesim III shaxsdagi ega bilan hamma vaqt sonda moslashavermaydi: a) shaxsni bildirgan lll shaxsdagi ega bilan fe’l-kesim sonda mos bo’ladi: Nodir o’rnidan turdi.Dehqonlar chigit ekdilar. b) ko’plikdagi ega shaxs ( kimsa) ni emas, jonsiz voqelikni, narsa-buyumni bildirsa, fe’l-kesim ega bilan sonda moslashmaydi: O’t-o’lanlar bahor kelishi bilan ko’karadi; v) ot-kesim ko’pincha ko’plikdagi ega bilan moslashmaydi: Majlisda Nazira aya, Salima opa va Alijon akalar bor edi. Gapning ikkinchi darajali bo’laklari ( to’ldiruvchi, aniqlovchi, hol) bosh bo’laklarga tobe bo’lib, ularni to’ldirib, aniqlab, izohlab keladi. Gapdagi biror bo’lakni to’ldirib, unga boshqaruv yo’li bilan bog’langan bo’lak to’ldiruvchi deyiladi.To’ldiruvchi asosan kesimga bog’lanadi. To’ldiruvchi ikki xil bo’ladi:1. Vositasiz to’ldiruvchi. 2. Vositali to’ldiruvchi. Vositasiz to’ldiruvchi tushum kelishigidagi so’z bilan ifodalanib, kimni?, nimani?, qaerni? so’roqlariga javob bo’ladi. Vositasiz to’ldiruvchi ish-harakatga aloqador bo’lgan narsa-buyum, kimsani bildiradi (ish-harakatni to’g’ridan to’g’ri o’tgan narsa-buyum yoki kimsani bildiradi). Kechagi yig’inda Abdullani ko’rdim. To’ldiruvchi turdosh ot bilan ifodalanganda kelishik qo’shimchasi ba’zan tushib qoladi. Talabalar paxta terishdi. Vositali to’ldiruvchi jo’nalish, o’rin-payt, chiqish kelishigi qo’shimchalarini olib, kimga?, nimaga?, kimdan?, nimadan?, kimda?, nimada?; ko’makchilar bilan kelib, kim bilan?, nima bilan?, kim haqda?, nima haqda? so’roqlariga javob bo’ladi. Farzandidan umidi katta edi. Yaxshiga yondash, yomondan qoch.Do’stlik haqida insho yozdik. Gapdagi biror bo’lakning belgisini yoki bir narsa-buyumning boshqasiga qarashli ekanligini bildirgan bo’lak ani q lovchi deyiladi: Qattiq sovuq, mayda qor yog’ib turgan edi.( A.Q), Qalandarovning hovlisi kattagina ekan.(A.Q.). Aniqlovchi ikki xil bo’ladi: 1. Sifatlovchi-aniqlovchi. 2.Qaratqich aniqlovchi. Sifatlovchi-aniqlovchi qanday? qaysi? qancha? nechanchi? necha? qaerdagi? so’roqlariga javob bo’ladi. Sifatlovchi tomonidan aniqlangan bo’lak sifatlanmish deyiladi: qizil olma. Sifatlovchi va sifatlanmish bitishuv yo’li bilan bog’lanadi: Notanish kishi boshini ko’tarib unga qaradi. (S. A.). Ba’zan sifatlovchi birikma holida kelishi mumkin: Erta bahorda sepilgan bug’doy ham maysa bo’ldi. Erta bahorda sepilgan sifatdoshli birikmasi sifatlovchi vazifasida kelgan. Qaratqich-aniqlovchi kimning? nimaning? qaerning? so’roqlariga javob bo’ladi. Qaratqich tomonidan aniqlangan bo’lak qaralmish deyiladi. qaralmish qaratqich bilan moslashuv yo’li orqali birikadi. Uyning ichi bo’m-bo’sh edi. Qaratqich ba’zan belgisiz(kelishik qo’shimchasisiz) kelishi mumkin: maktab kutubxonasi. Qaratqich-aniqlovchi qo’llanmasligi ham mumkin: Bizning maqsadimiz ulug’dir. Maqsadimiz ulug’dir. Izohlovchi aniqlovchining bir ko’rinishi bo’lib, bunda izohlovchi ot boshqa bir otni izohlaydi. Ya’ni izohlovchi ot bilan ifodalanadi. Izohlovchi izohlagan ot izohlanmish deyiladi. Izohlovchi-izohlanmish ko’pincha chiziqcha bilan yoziladi: mexanik- haydovchi, xipchin-soch,ona-Vatan. Ayrim hollarda chiziqcha qo’yilmaydi: shifokor Muslimov, ”Turkiston” gazetasi,” «Farhod va Shirin” dostoni. Bunday izohlovchi shaxs oti bilan ifodalansa, qo’shtirnoqqa olinmay, nomidagi, nomli so’zlari bilan birga qo’llanadi: Oybek nomidagi jamoa xo’jaligi. Kesimga bog’lanib, uning belgisini bildirgan bo’lak hol deyiladi. Hol ma’nosiga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi. 1. O’rin holi qaerda? qayoqqa? qaerdan? so’roqlariga javob bo’ladi. Ot turkumidagi so’z, o’rin ravishi ko’p hollarda gapda o’rin holi vazifasida keladi: Sakson ota orqadan qarab qoldi. (O.) 2. Payt holi qachon?, qachongacha?, qachondan beri?, qachondan buyon?, qayvaqt? kabi so’roqlarga javob bo’ladi. Payt holi asosan ot, payt ravishi, payt ravishdoshi bilan ifodalanadi. Bugun konsertga boramiz. Bir ozdan keyin dahliz eshigi ochildi. (M.Sh) 3. Miqdor holi qancha?, qanchalab?, nechalab?, necha marta? so’roqlariga javob bo’ladi: Oz-oz o’rganib dono bo’lur. Miqdor holi asosan miqdor-daraja ravishi, son hamda hisob so’zlari bilan ifodalanadi. Onasi ishdan ancha kech qaytdi. Choydan bir qultum ho’pladi. (O) 4. Vaziyat (tarz, ravish) holi qanday?, qay holda?, qay vaziyatda?, qay tarzda? so’roqlariga javob bo’ladi. Vaziyat holi asosan ravish, ravishdosh, ot, sifat, taqlid so’zlar, ibora bilan ifodalanadi: Saida xayrlashib, orqasiga qaramay jo’nab ketdi. (A.Q). Vaziyat holi ba’zan ish-harakatning bajarilishini o’xshatish yo’li bilan anglatib,-dek,-day,-larcha qo’shimchalarini olgan so’zlar bilan ifodalanadi. Shaftolilar egilgan, go’yo salom berganday. (P.M) Ba’zan vaziyat holi yoyiq holda keladi. To’la singlisining shartiga rioya qilib, to’g’ri uyga jo’nadi. (M.Sh). Bu gapda singlisining shartiga rioya qilib ravishdoshli so’z birikmasi yoyiq vaziyat holi vazifasida kelgan. 5. Sabab holi nima sababdan?, nima sababli?, nima uchun?, nimaga?, nega? so’roqlariga javob bo’ladi. Odil uyalganidan qizarib ketdi. (O.). Sabab holi -lik,- sizlik,-ganlik qo’shimchali chiqish kelishigidagi otlar, shuningdek, sifatdoshdan keyin -dan qo’shimchasini keltirish bilan; -gani, -ganligi qo’shimchali so’zlardan keyin sababli, tufayli, uchun so’zlaridan birini keltirish bilan ifodalanadi: Shodligidan qul Tarlon, To’xtamadi yig’idan. (H.O); Majolsizlikdan kiyimlari joylangan sumkani ham tashlab, yuqori qavatga ko’tarildi. Qizi kelmaganidan ancha ranjidi. 6. Maqsad holi jo’nalish kelishikdagi so’z yoki harakat nomidan keyin uchun ko’makchisini keltirish bilan; fe’ldan so’ng uchun,deb so’zlarini keltirish bilan, maqsad ravishdoshi bilan ifodalanadi. Gap bo’laklari tartibi ikki xil bo’ladi: odatdagi tartib, o’zgargan tartib . Odatdagi tartibda gap bo’laklari tartibi quyidagicha bo’ladi: 1. Ega (aniqlovchisi bilan) avval, kesim gap oxirida keladi; Ilg’or yoshlar to’plandilar. 2. Payt holi egadan oldin keladi: Kecha yosh havaskorlar to’plandilar. 3. To’ldiruvchilar (aniqlovchisi bilan) egadan keyin keladi. Jamoa a’zolari xorijiy mehmonlarga bayram chiqishlarini namoyish etdi. 4. Vaziyat holi kesimdan avval keladi: Uzoqdan daryo mavjlanib ko’rinar edi. Gap bo’laklari tartibining o’zgarishi inversiya deyiladi. Inversiya ma’lum maqsadlarda amalga oshiriladi: O’zgargan tartib-inversiya asosan she’riyatda uchraydi: Tarixingdir ming asrlar ichra pinhon, o’zbegim. Ma’no urg’usi gap bo’laklari tartibining o’zgarishi orqali namoyon bo’ladi. Biz konsertga kecha bordik. Ma’no urg’usini olgan bo’lak kesimdan oldin joylashadi. Ikki bosh bo’lakli gaplar ikkinchi darajali bo’laklar ishtirokiga ko’ra yig’iq va yoyiq gaplarga ajratiladi. Faqat bosh bo’laklar (ega va kesim)dan iborat gap yig’iq gap deyiladi. Talabalar qatnashdilar. Ikkinchi darajali bo’laklar ham ishtirok etgan gaplar yoyiq sodda gap deyiladi. To’liq gap va to’liqsiz gap To’liq gapda bosh va ikkinchi darajali bo’laklar to’liq holda ishtirok etadi. To’liqsiz gap esa nutq vaziyatidan ma’lum bo’lgan, ayrim bo’laklari, tushirilgan gapdir. -Siddiqjon nimalar haqida so’zladi? -Maktab tajriba uchastkasi haqida. Birinchi gap to’liq gap, ikkinchi gap to’liqsiz gapdir. Ikkinchi gapda ega va kesim tushirilgan. To’liqsiz gaplar suhbatda, so’zlashuv nutqida va badiiy asarlarda ko’p qo’llanadi. Xalq maqollarining ba’zilari to’liqsiz gap shaklida bo’ladi: Yaxshidan ot qoladi, yomondan dod. Gapning uyushiq bo’laklari Gapning uyushiq bo’laklari bir xil so’roqqa javob bo’lib, gapdagi bir bo’lakka bog’langan bo’laklardir. Uyushiq bo’laklar teng bog’lovchilar yoki sanash ohangi yordamida bog’lanadi. Yo’lda yosh, keksa, yupun odamlar ketib borardi. Nodir va Salomat biznikiga kelishdi. Uyushiq bo’laklar asosan bir so’z turkumiga oid so’zlar bilan ifodalanadi. Gap bo’laklarining ta’kidlash-kuchaytirish maqsadidagi takrori uyushiq bo’lak hisoblanmaydi. Bunda hamma, hamma narsa bor. Gapning uyushiq bo’laklarida son, egalik, kelishik, qo’shimchalari, uyushiq bo’laklarning oxirgisiga yoki uyushiq bo’laklarning har biriga qo’shilishi mumkin. Uyushiq bo’lakli gaplarda so’zlarni jamlovchi, umumlashtiruvchi bo’lak ham ishtirok etishi mumkin. Umumlashtiruvchi bo’lak uyushiq bo’laklar bilan bir xil so’roqqa javob bo’ladi. Belgilash va bo’lishsizlik olmoshlari, ayrim otlar umumlashtiruvchi bo’lak vazifasida keladi. Umumlashtiruvchi so’z uyushiq bo’laklardan oldin kelsa, umumlashtiruvchi so’zdan keyin ikki nuqta qo’yiladi: Insonda hamma narsa: yuzi ham, kiyimi ham, odobi ham go’zal bo’lmog’i kerak. Umumlashtiruvchi so’z uyushiq bo’laklardan keyin kelsa, umumlashtiruvchi so’zdan oldin tire qo’yiladi. Insonda yuzi ham, kiyimi ham, odobi ham-hamma narsa go’zal bo’lmog’i kerak. Uyushiq bo’laklar orasida vergul, ikki nuqta, nuqtali vergul, tire ishlatiladi. Sanash ohangi bilan aytilgan, zidlov bog’lovchilari, takrorlanib qo’llanuvchi ayiruv bog’lovchilari, bog’lovchi vazifasidagi yuklamalar bilan bog’langan uyushiq bo’laklar orasiga vergul qo’yiladi. Uyushiq bo’laklar guruh-guruh bo’lib kelsa, bir-biridan nuqtali vergul bilan ajratiladi. Uyushiq va uyushmagan aniqlovchilar Aniqlovchilar uyushiq va uyushmagan bo’lishi mumkin. Uyushgan: Yo’lda ba’zan oq, pushti, sariq va qizil gullar uchraydi. (Yo.Sh.) Uyushmagan sifatlovchi aniqlovchilar sifatlanmishning turli jihatlariga oid belgilarini anglatadi: Mart oyidan mayin yoqimli shabada esa boshlaydi. Gapning ajratilgan izoh bo’laklari O’zidan oldingi gap bo’lagini izohlagan bo’lak ajratilgan izoh bo’lak deyiladi. Ajratilgan bo’laklar vergul va tire bilan ajratib ko’rsatiladi. Izoh bo’laklari, asosan, ikki tomondan vergul bilan ajratiladi. Navbatchi hamshira, sochi oq semiz xotin, Sadbarning kechasi ham kelganini eslatdi. (As.M.) Izoh bo’laklarning o’zida vergul bo’lsa, bunday bo’laklar ikki tomondan tire bilan ajiratiladi: Endi odamlar-otliq, piyoda, yosh-qari-uchray boshladi.(O). Bosh kelishikdagi kishilik olmoshini izohlagan bo’laklardan avval tire, keyin vergul qo’yiladi: Men-Fozilova Fotima, Farg’ona viloyati maktablaridan birida o’qiyman. Yozma nutqda izoh bo’lakning oldiga tire, izoh bo’lakdan keyin vergul qo’yiladi:Otam-Ilyos Tohirov, zavodda ishchi. Ajratilgan to’ldiruvchi: o’zidan oldingi to’ldiruvchini izohlaydi. Izoh to’ldiruvchilar o’zidan oldingi to’ldiruvchi bilan bog’lovchi vazifasida qo’llanadigan ya’ni, shu jumladan, xususan, ayniqsa kabi so’zlar bilan ham qo’llanadi: Agar oyim, ya’ni Sarvinoz Madumarova, rozi bo’lsa, meni, ya’ni Akrom Madumarovni, milisiya kapitani o’rtoq Ergashov o’ziga ishga olmoqchi ekan (X.T) ; Maktabimizda, bichuv-tikuv to’garagidan tashqari, musiqa va ijodkorlar to’garagi ham ishlab turibdi gapidagi ajratilgan bo’lak ham to’ldiruvchi hisoblanadi. Ajratilgan aniqlovchi o’zidan oldingi qaratqich-aniqlovchini yoki sifatlovchi-aniqlovchini izohlab kelgan bo’lakdir. Oshpazning, Mamatqulovning, qo’li gul ekan (gazet). Ajratilgan izoh sifatlovchi aniqlanmishdan keyin keladi: Kamzul kiydim, tirinka. Qobil bobo, yalang bosh, yalang oyoq, eshik oldida dag’- dag’ titrardi. (A.Q) Ajratilgan hol o’zidan oldingi holni izohlab keladi. Yozda, qovun pishig’ida, havo kechasi ham dim bo’ladi. (gazet) Asosan payt va o’rin hollari ajratiladi. Uning qo’lidan ushlab ichkariga, devonga, boshladi (A.Q.) Nutqimizda Nima eksang shuni o’rasan; Bu kitobni qaytarish sharti bilan beraman kabi shart holi ishtirokidagi gaplar; Nigora darsga qatnashmagan bo’lsa ham vazifani bajarib keldi gapidagi kabi to’siqsiz hollar ham qo’llanadi. Bunday gaplarda holdan keyin to’xtalish bo’lsa ham vergul qo’yilmaydi. Dehqon bo’lsang shudgor qil. (Maqol) O’ynab aytsang ham o’ylab ayt. (Maqol) Hurmat qilsang hurmat ko’rasan.(Maqol) Topsam aytaman. Ishlasang tishlaysan (Maqol) Izlasang imkon topasan. Undalma So’zlovchining nutqi qaratilgan shaxsni bildirgan so’z undalma deyiladi. Undalma, odatda ikkinchi shaxsga qaratilgan bo’ladi. Bahor, ketma bizning bog’lardan! (O) Karim Sodiqovich, majlis ertaga bo’ladimi? Bir so’z bilan ifodalangan undalma yig’iq undalma hisoblanadi. Uyga kir, Homid. So’z birikmasi bilan ifodalangan undalma yoyiq hisoblanadi: O’g’lim Ko’kan, senga aytar bir so’zim bor. (G’.G’) Undalma uyushib kelishi ham mumkin: Xayr, yashil o’rmonzor, moviy dengizlar! Kirish so’z So’zlovchining o’zi bayon qilgan fikriga munosabatini bildirgan so’z kirish so’z deyiladi. Kirish so’z ma’no jihatidan quyidagilarni bildiradi: 1. Ishonch va tasdiqni: albatta, shubhasiz, ma’lumki, haqiqatan (ham), darhaqiqat. 2. Gumonni bildiradi: ehtimol, shekilli, balki. 3. Bayon qilingan fikrning kimga qarashli ekanini bildiradi: menimcha, mening fikrimcha, uning aytishicha, aytishlaricha, sizningcha. 4. Shodlik yoki achinishni bildiradi: baxtimga, baxtga qarshi, attang, afsuski, esiz. 5. Bayon qilingan fikrning tartibini bildiradi: birinchidan, ikkinchidan, avval, oxiri, nihoyat. 6. Bayon qilingan fikrning oldingi fikr bilan bog’liqligini bildiradi: demak, shunday qilib, umuman, aksincha, aks holda, xullas, shuningdek, ayniqsa, asosan, binobarin, xususan. 7. Tasdiq yoki inkorni bildiradi: ha, yo’q, mayli, to’g’ri. . Kirish birikma. So’zlovchining o’zi bayon qilgan fikriga munosabati birikma orqali ifodalansa, kirish birikma hisoblanadi; Tabibning ta’biricha, tuzalmaydigan kasal yo’q. Kirish gap so’zlovchining o’zi bayon qilgan fikriga qo’shimcha mulohazasini bildirgan gapdir. Yalpiz(cho’l yalpizini aytayotganim yo’q) oshga solinadi. Akam, keksa tabib aytdi, tuzalib ketar ekanlar. Kirish gap odatda vergul bilan ajratiladi. Agar kirish gap yoyiq bo’lsa, tire qo’yiladi yoki qavsga olinadi. Ko’chirma gap va o’zlashtirma gap O’zgalarning hech o’zgarishsiz, ayni shaklda berilgan gapi ko’chirma gap deyiladi. Ko’chirma gapda muallif gapining kesimi dedi, deb so’radi, deb javob berdi, gapirdi, so’zladi, aytgan kabi fe’llar bilan ifodalanadi. Ko’chirma gap so’zlashuv, badiiy uslubda keng qo’llanadi. Ko’chirma gap (ko’chirilgan gap) muallif gapidan avval, keyin, muallif gapining ichida kelishi mumkin. O’z navbatida muallif gapi ko’chirma gap orasida berilishi mumkin: Nasiba dedi: “Sovuqdan oyoqlarim zirqirab og’riyapti”. Ko’chirma gapda tinish belgilari quyidagicha ishlatiladi: 1. Ko’chirilgan (ko’chirma) gap qo’shtirnoq ichiga olinadi: badiiy asarlarda tire bilan ajratib beriladi. “Darslarni yaxshi o’zlashtirishga harakat qil”, - dedilar dadam. - Ko’p martalab mehmon bo’ldim, - dedi Qutidor, -ul vaqtda bobongiz tirik edilar. (A.Qodiriy) 2. Ko’chirilgan gap darak mazmunida bo’lib, muallif gapidan oldin kelsa, undan keyin vergul va tire qo’yiladi. Ko’chirilgan gap so’roq mazmunidagi yoki his-hayajon gap bo’lsa, so’roq yoki undov belgisi qo’shtirnoqdan oldin qo’yiladi (keyin vergul qo’yilmaydi). “Aytilganlarni nega olib kelmading ?”- dedilar jahl bilan oyim. 3. Ko’chirilgan gap muallif gapidan keyin kelsa, muallif gapidan so’ng ikki nuqta qo’yiladi. 4. Agar muallif gapi ko’chirma gapning o’rtasida kelsa, tinish belgilari quyidagicha bo’ladi: a) muallif gapi har ikki tomondan vergul bilan ajratiladi: “Bizning qishlog’imizda,-dedi Fazliddin,-kishi zerikmaydi; b) ko’chirilgan gapning uzilib qolgan qismidan so’ng nuqta qo’yish lozim bo’lsa, muallif gapidan oldin vergul va tire, muallif gapidan so’ng nuqta qo’yiladi. Ko’chirma gap tire qo’yib davom ettiriladi: “Shoira bilan o’tkaziladigan uchrashuvda barcha bitiruvchi sinf o’quvchilari bo’lishlari shart”-dedi direktor.- Negaki, ular orasida ijod qila boshlaganlari ko’p. v) ko’chirma gap so’roq yoki his-hayajon gap bo’lsa, muallif gapidan oldin so’roq yoki undov belgisi va tire qo’yiladi. 5. Ko’chirma gap muallif gapining o’rtasida kelsa, tinish belgilari quyidagicha bo’ladi: a) muallif gapining uzilgan qismi oxiriga ikki nuqta qo’yilib, ko’chirilgan gapdan keyin vergul va tire qo’yilib, muallif gapi davom ettiriladi: Saodat: “Biz ham astoydil mehnat qildik”,- dedi. O’zlashtirma gap. Shakli o’zgartirilib, mazmuni ifodalangan o’zgalarning gapi o’zlashtirma gap deyiladi: Nasiba sovuqdan oyoqlari zirqirab og’riyotganini aytdi . So’roq, buyruq mazmunidagi ko’chirma gaplar o’zlashtirma gapga aylantirilganda darak gap shaklida bayon qilinadi. O’zlashtirma gapga aylantirilganda undov, undalma, kirish so’z tushirib qoldiriladi. Ko’chirma. Biror matndan ko’chirilgan gaplar ko’chirma (sitata) deyiladi. She’riy parchalar ko’chirma tarzida keltirilsa, qo’shtirnoq ichiga olinmaydi. Ko’chirma muallif gapisiz qo’llansa, qo’shtirnoqqa olinmaydi: Yor o’lung bir-biringizgaki erur yorlig’ . Navoiy. Epigraf qo’shtirnoqqa olinmaydi.

Похожие

Grammatika
Grammatika
Tarixiy grammatika
J. Blok yaratgan grammatika
Grammatika va uning ob‘ekti