Gaplarning pragmatik assimmetriyasi - Лингвистика - Рефераты

Gaplarning pragmatik assimmetriyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

52 KB

Gaplarning pragmatik assimmetriyasi Reja: 1. Nutq birliklari 2. Pragmatika nima? 3. Gapning pragmatik mazmuni 4. Simmetrik va assimmetrik munosabatlar

TAYANCH IBORALAR: 1. Gaplarning pragmatik assimmetriyasi 2. Kommunikatsiya jarayoni 3. Kommunikativ maqsad 4. Simmetrik munosabat 5. Pragmatik ma`no 6. Kommunikativ transformatsiya 7. Assimmetrik gaplar 8. Kommunikativ paradigma 9. Gaplarning ifoda ko`lami 10. Assimmetriya xodisasi 11. Takroriy nominatsiya Nutq birliklarining muhim ko`rinishlaridan biri bo`lmish gap, semiotik nuqtai-nazaridan sintaktik, semantik, pragmatik xususiyatlarini o`zida mujassamlashtirgan. 1) mazkur xususiyatlarning nazariy planda aspektlarga ajralishi, ulardagi muayyan farqli alomatlarning barqarorligidan dalolat beradi. Ayniqsa, bu o`rinda gapning pragmatik xususiyati kommunikasiya jarayonida alohida o`rin tutadi. 2) Chunki u nutq kommunikativ intensiyasi zamirida o`z aksini topadi. Umumiy maqsadni ro`yobga chiqishini ko`zlab aytilgan fikr kommuinikativ intensiyani tashkil etadi. Odatda, inson nutq faoliyati ijtimoiy xayotdagi uning barcha faoliyatlari kabi, muayyan maqsad sari yo`naltirilgan. U bayon etayotgan fikr ma'lum maqsadni nazarda tutadi: o`z tuyg`ularini, munosabatini tinglovchiga bildirish, shuningdek, suhbatdoshni ma'lum kommunikativ xarakatga qo`zg`ash, unga ta'sir eish oqibatida uni navbatdagi nutq jarayoniga tortish va x.k. Shubhasiz, ma'lum fikr ifodasi uchun xizmat qiluvchi gap asosida so`zlovchining ko`zlagan maqsadi, muddaosi yashiringan. Demak, so`zlovchi xar bir aytgan gapni ma'lum bir maqsad bilan bog`laydi- ku, u kommunikatsiyada shu gapning pragmatik mazmuni sifatida shakllanadi. Misollar:

Mo`min -kel endi, og`ayni, qo`lni och, fotiha qilaylik. Abdusalom -Yo`q, yo`q. Mening qizim Moskov degan shaharga borib doktor bo`lib qaytgan. ha, xar oyda yuz so`lkavoyni qo`yningizga jaraqlatib soladi. Mo`min -Xa, bizning o`g`limiz-chi, Nodirjon, muhbir bo`lib she'r yozadi. Dasta-dasta kitoblari chiqadi. Abdusalom -Menga xo`roz bo`lsin, tuxum qilsin. Oladigan gapidan gapir. Mo`min -Oladigani, har qalay, yamoqchidan kam bo`lmasa kerak. Abdusalom -Kiyovto`raning topganlari yamoqchinikidan kam bo`lmaydigan bo`lsa, muhbir degani yamoqchiday bir gap ekan-da. (E.Vohidov. "Oltin devor") Kommunikasiya jarayonida gap o`z aksini topgan so`zlovchining kommunikativ maqsadi mazmuni shu gapning denotativ, semantik, lingvistik mazmuni bilan mos tushishi yoxud mos tushmasligi mumkin. Birinchi xolat gap kommunikativ maqsadi bilan semantikasi o`rtasidagi simmetrik munosabatni aks ettirsa, ikkinchi xolat asimetrik munosabatni nomoyon etadi. Simmetrik munosabat pragmatik ma'no ifodasining ilmiy kommunikativ planida kuzatiladi: Xuriniso -Nima dedi? Mo`min -Uf, yo`q deyapti. (E.Voxidov. "Oltin devor") -Sanang -buyurdi polkovnik (X.To`xtaboev. "Sariq devni minib") Abdusalom -Qani, omin tup qo`yib palak yozishsin, qo`sha-qarishsin. Biz ham ko`rib yuraylik. (E.Voxidov. "Oltin devor") Asimmetrik munosabat asosida gap semantikasi bilan pragmatikasi o`rtasidagi farq ko`zga tashlanadi. Xususan, asimmetrik munosabat turli denotativ ma'noli gaplarni bir kommunikativ maqsad bilan bog`lanishidan yuzaga keladi. Bu o`rinda bir pragmatik yo`nalishdagi turli denotativ ma'noli quyidagi gaplarni

qiyoslab ko`rishimiz mumkin: "Eshikni yoping.", "Eshikni yopsangiz.", "Eshikni yopasiz-mi?", "Eshikni yoparmikansiz." "Eshik ochiq qoldi." "Eshikni yopishni unutmang.", "Qo`lingiz orqangizga yetadimi?", "Shamol kirib ketdi-ku.", "Eshik yopildi-mi, o`zi?", "Eshik yopil Yuqorida bayon etilgan til faktlarining kommunikativ-pragmatik xususiyatlari simmetrik va assimetrik ko`rinishdagigaplar turini ajratish imkonini beradi. Assimetrik gaplar aosida xar bir til sistemasi ifoda vositalarining imkoniyat ko`lami yetadi. o`zbek tilida assimetrik ifoda vositalari nutqdagi funksional kuchining kommunikativ mantiqiy, stilistik transformasiyalari yo`nalishida shakllanadi. Kommunikativ transformasiya fikr ifodasining xabar qilish, so`rash, buyurish, tilak bildirish kabi umumkommunikativ ko`rinishlari asosida kuzatilishi mumkin. Nominasiya nuqtai nazardan "xabar qilish" fikr ifodasi darak gap orqali shakllanadi. Xuddi shuningdek, fikr ifodasining "so`rash", "buyurish", "tilak bildirish", kabi ko`rinishlari so`roq, buyruq, optativ undov gaplar orqali nominalizasiyalashadilar. Binobarin, kommunikativ transformasiya gaplarning funksional turlari doirasida o`ziga xos usulda sodir bo`ladi. Garchand, kommunikativ planda darak gap tinglovchini ma'lum voqeadan xabardor etish vazifasini nazarda tutsa-da, uni boshqa maqsadlar bilan bog`langanini ko`rishimiz mumkin: buyruq, topshiriq, maslaxat, iltimos, ogoxlantirish, g`amxo`rlik, tashvish, g`azab, do`q va xokolar. Qiyoslang: Keyin Salimjon akam: -Roziq, sen Xoshimga yordam berasan, ish o`rgatasan, kerak bo`lsa, xonani ichidan berkitib olib remen bilan yumshoq joyiga savlab ham qo`yasan. Bugundan e'tiboran OBXSSbo`limining shtatsiz boshlig`isan. Xozir rayon ijroiya komitetiga borib tasdiqdan o`tib kelasan, seni o`rtoq Umarov kutayapti -dedi. (X.To`xtaboev. "Sariq devning o`limi). Saidmalik -Abdusalom aka, yashiringan joyingiz yaxshi. Lekin yana ham extiyotkor bo`lish kerak. (E.Voxidov. "Oltin devor").

Qilichbek -Ikkinchisi shuki, yana bir soatdan keyin xo`jain kelar ekanlar. Zarur gaplari bo ekan. hech qayoqqa ketmay turar ekansiz. (E.Voxidov. "Oltin devor"). -Xoshim, meni tabriklasang bo`ladi. Juda katta ishni ochib keldim. (X.To`xtaboev. "Sariq devning o`limi"). Aynan shunday maqsad mazmuni so`roq gaplar pragmatik ma'nosi sifatida aks etishi mumkin. Bu o`rinda kommunikativ transformasiya so`roq gaplarni buyruq gaplar qatoriga funksional ko`chishida kuzatiladi. Misollar: -Kechirasizlar, shu atrofda bir milisioner uylanayotgan edi, to`yxonani topolmay turibman, ko`rsatib qo`ya olmaysizlarmi?-deb so`radi. (X.To`xtaboev. "Sariq devning o`limi"). -Xo`kizday yigit karavotning poyasigacha oyog`ingni tashlab yotgani uyalmaysanmi? (X.To`xtaboev. "Sariq devning o`limi") -Dadanga achinmaysanmi? Bir o`zi qaysi biriga ulgirsin? (X.To`xtaboev. "Sairq devning o`limi"). Funksional ko`chish nutq turlarinig xususiy ko`rinishlari (konstativ, reprezentativ, direktiv, komissiv, ekspressiv, performativ, va X.K.) orasida sodir bo`lishi mumkin. Bu o`rinda konstativ va performativ nutq turlari o`rtasidagi ko`chishni misol qilib olish mumkin. -Yozib beraman. U nomard meni sotibdi: endi men ham ochib tashlayman hammasini. (X.To`xtaboev. "Sariq devning o`limi"). -Mana, endi, men o`sha bizni bezovta qilgan milisiya bilan gaplashib qo`yaman. (X.To`xtaboev. X.To`xtaboev. "Sariq devning o`limi"). Saidmalik -Mana, Abdusalom aka, ikki ming. Abdusalom -Ikki ming? Saidmalik -Bu xamir uchidan patir. Tillalaringizni hammasini sotib olaman. (E.Vohidov. "Oltin devor").

Pragmatik yo`nalishdagi simmetirk va asimmetrik ifoda vositalari paradigmasini shakllantiradi. Bu o`rinda quyidagi misollarni keltirish kifoyadir: "Xoshim aka, aslida siz qiziqchilik uchun tug`ilgan ekansiz..."-deb qo`ydi. (X.To`xtaboev. "Sariq devning o`limi"). -Sizning ham hech jiddiy gapirgan vaqtingiz bo`ladimi? (X.To`xtayuoev. "Sariq devni minib"). Abdusalom -Shu, bitta tilla tish qo`ydirmoqchiman. Saidmalik -Tilla tish? o`zlarigami? Obbo qo`shni-ey. Tuya hammomni orzu qilibdida. (E.Vohidov. "Oltin devor"). Saidmalik -Men sizni xalol, diyonatli kishi deb yurardim. Odamning olasi ichida bo`larkan. Shuncha yil qo`shni bo`lib bilmabman-a. (E.Vohidov "Oltin devor"). Shubhasiz, til kommunikativ variantligining boyishida takroriy nominasiya salmoqli o`rin tutadi. Shuni alohida etirof etish lozimki, kommunikativ asimmetriya xodisasi pragmatik sinonimiya, omonimiya, polisemiya kabi til qudrati, boyligini belgilovchi omillarni shakllanishiga ta'sir etadi. Albatta, bu o`rinda nutq birliklarining predmetli hamda kommunikativ situasiyalar bilan munosabatlari ham yetakchi o`rin tutadi. Shunday qilib yuqorida bayon etilganlardan quyidagicha xulosaga kelish mumkin: Nutq birligining muhim ko`rinishi-gap. U farqli xususiyatlarining serqirraligi bilan ajralib turadi, muayyan ilmiy taxlil planlarida aspektlashadi. Sintaktik, semantik, pragmatik. Kommunikasiya jarayonida so`zlovchining maqsadi gaplar tarkibida o`z aksini topadi. Kommunikmasiya maqsadi bilan bog`langan gaplar mazmun planida denotativ ma'no bilan bir qatorda pragmatik mazmun birligi o`z aksini topadi. Gap mazmun planida denotativ va pragmatik ma'nolarning uyg`unlashuvi, umumlashuvi, monand tushishi, to`g`ri ifoda vositalari-simmetrik gaplarni shakllantiradi. Ular mos kelmay, kontrastlashsa, u holda ko`chma qo`llanishdagi ifoda vositalari-asimmetrik gaplar yuzaga keladi. Ko`chma funksiyada

qo`llanadigan asimmetrik gaplarning nutqda shakllanishiga o`zbek til funksional normasi bilan uzviy bog`langan quyidagi faktorlar ta'sir etadi: Kommunikativ, mantiqiy, stilistik transformasiya. Kommunikativ taransformasiya umum plandagi hamda nutq turlarining xususiy ko`rinishlari asosida funksional ko`chishlarda namoyon bo`ladi. Pragmatik plandagi asimmetrik gaplar o`zbek tili ifoda qudratini belgilovchi kommunikativ paradigmadan joy oladi. Predmetli va kommunikativ situasiyalar, kommunikativ intensiyaning lokutiv, illokutiv, perlokutiv ko`rinishlari asimmetrik gaplarning ifoda ko`lamini ochib berishda tarkibiy mabalar xisoblanadi. Xullas, gaplarning ifoda ko`lami bilan bog`liq bo`lgan asimmetriya xodisasi pragmatik planda maxsus ilmiy kuzatish mavzusi sifatida keng miqyosdagi ilmiy taxlilini taqazo etadi. Un soir iui lit: -Croiras- tu gue je n^ai jamais ete Folies Bergere? Veux tu m^u mener? -Te Lezita, daws la crainte de recontrer Rachel.

Похожие

Ko‘chirma va o‘zlashtirma gaplarning stilistik xususiyatlari

Bog`lovchisiz shakllangan teng komponentli murakkab sintaktik qurilmalar derivatsiyasi

Gap

Yordami so‘zlar – ko‘makchilar bog‘lovchilar yuklamalar stilistikasi

Hozirgi tilshunoslikda qo`shma gap talqini va sintaktik derivatsiya nazariyasi