G’oya va mafkura tushunchalarning mohiyati mazmuni - Лингвистика - Рефераты

G’oya va mafkura tushunchalarning mohiyati mazmuni

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

68.5 KB

G’oya va mafkura tushunchalarning mohiyati mazmuni Reja : 1. “G’oya” tushunchasi, uning mohiyativa mazmuni. 2. G’oyalarning namoyon bo`lishi va xilma-xil ko`rinishlari. 3. Mafkura tushunchasi uning mohiyati. 4. Mafkuralarning namoyon bo`lish xususiyatlari.

1. “G’oya” tushunchasi, uning mohiyativa mazmuni Inson hayotida ham, jamiyat taraqqiyotida ham g’oyalarmuhim o`rin tutadi. Shu ma`noda insoniyat tarixi- g’oyalar tarixidir. e`tibor va ahamiyat beriladi? Ma`lumki, harqanday millat va xalq, har qanday ijtimoiy tuzum va davlat muayyan bir tamoyillar va qadriyatlar asosida hayot kechiradi hamda o`z manfaatlari maqsad-muddaolari orzu-intilishlarini ko`zlab harakat qiladi. Binobarin, ular hayotdagi ma`lum bir mafkuraga tayanadi. “G’oya” tushunchasi ma`lumi, inson o`zining aql-zakovati iymon-e`tiqodi va ijodiy mohiyati bilan boshqa barcha tirik jonzotlardan farq qiladi. Inson –ongli mavjudot ongni shartli ravishda ikkita katta qismga bo`lish mumkin; birinchisi – insonning ruhiy olami; ikkinchisi –fikriy olam o`z tarkibiga sezgilar, idrok, tasavvur, kechinma, his-hayajon, diqqat, xotira va boshqalarni qamrab oladi. Tafakkurning mantiqiy shakllariga tushuncha hukm va xulosa kiradi. Falsafaning azaliy qoidalaridan biri –til va tafakkur birligidir. Tilning eng birlamchi ma`suli so`z bo`lgani kabi, Tafakkurning dastlabki shakli tushunchadir. Ilmiy adabiyotlarda “g’oya”, “mafkura”, “ideya” va “ideologiya” tushunchalari ishlatilmoqda. Ideya va ideologiya ko`proq G’arb davlatlarida hamda rus tilidagi manbalarda uchraydi. Ideya iborasi Yunon tilidagi “idea”so`zidan olingan bo`lib u ideologiya so`zining o`zagi bo`lib hisoblanadi va tushuncha yoxud fikr ma`nosini anglatadi. Ideologiya atamasi esa g’oyalar to`g’risidagi ta`limotni anglatadi va ikki xil ma`noda ishlatiladi. G’oyalarning oddiy fikrlardan farqi yana shundaki, ular garchi tafakkurda paydo bo`lsa-da inson ruhiyatiga, hatto tub qatlamlariga ham singib boradi. G’oya shunday quvvatg egaki, u odamning ichki dunyosiga kirib borib, uni harakatga keltiruvchi, maqsad sari etaklovchi ruhiy-aqliy kuchga aylanadi. G’oya mohiyatan ijtimoiy xarakterga ega muayyan g’oya odatda alohida olingan shaxs ongida shakllanadi, keyinchalik esa jamiyatning turli qatlamlariga tarqaladi, turli elat va millatlar orasida yoyiladi. Mustaqil hayotga qadam qo`yayotgan yangi avlod jamiyatda mavjud g’oyalar ta`sirida tarbiyalanadi.

Muayyan qarashlar va g’oyalarni o`z e`tiqodiga singdiradi, o`z navbatida yangi g’oyalarni yaratadi va targ’ib etadi. Har bir narsaning o`z ibtidosi va intihosi, ya`ni boshlanishi va oxiri bo`ladi. G’oyalar ham o`z “umri”ga ega. Ular ham ma`lum makonda va zamonda paydo bo`lishi, jamiyat rivojiga muayyan hissa qo`shishi, kishilarning ongi va qalbidan joy olishi, o`z umrini yashab, joziba kuchi va quvvatini yo`qotmagach, tarixiy xotiraga aylanishi ham mumkin. G’oyaga ta`rif berish uchun uning mohiyatini namoyon etadigan asosiy xususiyatlarni sanab o`tish lozim bo`ladi. G’oyaning eng muhim xususiyati – insonni va jamiyatni maqsad sari etaklaydigan ularni harakatga keltiradigan safarbar etadigan kuch ekanidadir. Xulosa qilib aytadigan bo`lsak, g’oya deb, inson tafakkurida vujudga keladigan, ijtimoiy xarakatga ega bo`lgan, ruhiyatga kuchni ta`sir o`tkazib, jamiyat va odamlarni harakatga keltiradigan ularni maqsad-muddao sari etaklaydigan fikrga aytiladi. 2.G’oyalarning namoyon bo`lishi va xilma-xil ko`rinishlari. Tafakkurning mahsuli sifatida g’oya tevarak olamni o`rganish, bilish jarayonida vujudga keladi. Mazmuni va namoyon bo`lish shakliga qarab, g’oyalarni bir qancha turlarga ajratish mumkin. 1. Ilmiy g’oyalar; 2. falsafiy g’oyalar; 3. diniy g’oyalar; 4. badiiy g’oyalar; 5. ijtimoiy-siyosiy g’oyalar; 6. milliy g’oyalar; 7. umuminsoniy g’oyalar va hokazo. Diniy g’oyalar deb, har bir diniy ta`limot va oqimning asosini, diniy iymon, e`tiqodning negizini tashkil etuvchi g’oyalarga aytiladi. Ibtidoiy dinlar har bir narsaning jonli ekani, jonning abadiyligi , but va sanamlarning, ijobiy jism va hodisalarning ilohiy quvvatga egaligi to`g’risidagi qarashlarga asoslangan edi. Ilohlarning ko`pligi haqidagi fikrga tayanadigan politenzm dinlari vaqti kelib monotekstik – yakkaxudolik g’oyasi asosidagi dinlarga o`z o`rnini bo`shatib bergan.

Ilmiy g’oyalar – fan taraqqiyotining samarasi, ilmiy kashfiyotlarning natijasi sifatida paydo bo`ladigan, turli fan sohalarining asosiy tamoyillari, ustuvor qoidalarni tashkil qiladigan ilmiy fikrlardir. Ilm-fan taraqqiyotni atomning bo`linishini, koinot markazi er emasligini ham ishonchli dalilar bilan isbotladi; kvant mexanikasi, irsiy nazariyasi va boshqa ko`plab kashfiyotlar qilindi. Dunyoga A.eynshteyn, N.Bor, F.Rezerford, M.Kyuri va boshqalarning nomlarini mashhur yadro fizikasi sohasidagi kashfiyotlar ham ilmiy g’oyalar asosiga qurilgan. XX asrda insoniyat nihoyatda ko`p ilmiy g’oyalarni amaliyotga aylantirdi. Kosmik raketalar, komp`yuter va uyali telefonlar, televidenie va boshqa sohalardagi yutuqlar bunga yorqin misol bo`ladi. Falsafiy g’oyalar har bir falsafiy ta`limotlarning asosini tashkil etadigan olam to`g’risidagi eng umumiy tushuncha va qarashlardir. Ular bizni o`rab turgan dunyoni bilish jarayonida, kishilik jamiyatining taraqqiyoti mobaynida to`plangan bilimlarni umumlashtirish, inson hayotining ma`no-mazmuni, uning baxt-saodati kabi masalalar ustida mulohaza yurtish asosida shakllanadi. Badiiy g’oyalar – adabiyot va san`at asarining asosiy ma`no-mazmunini tashkil etadigan, undan ko`zlangan maqsadga xizmat qiladigan etakchi fikrlardir. Ular hayotdan olinadi, badiiy talqinlar asosida bayon etiladi, o`quvchida muayyan taassurot uyg’otadi. Adabiy qahramonlarni sevish, ularga ergashish hollari ham ana shu asosda ro`y beradi. Ijtimoiy-siyosiy g’oyalar har bir xalq va umuman bashariyatning orzu- umidlarini, maqsad-muddaolarini ifodalaydi, erkin hayot va adolatli tuzumni tarannum etadi. Ozodlik va mustaqillik, adolat va haqiqat, tinchliksevarlik va insonparvarlik g’oyalari shular jumlasidandir. Asrlar mobaynida bunday buyuk, o`lmas g’oyalar xalqlarga kuch-quvvat va ilhom bag’ishlab, ularni o`z erki uchun kurashga safarbar etib kelgan. Milliy g’oya xalqning tub manfaatlarini ifoda etadigan, uni o`z oldiga qo`ygan maqsadlari sari birlashtiradigan va safarbar etadigan g’oyadir. O`z tarixiy va taraqqiyotining tub burilishi davrlarida har qanday millat va xalq kelajagini belgilaydi, unga etishishning o`ziga mos yo`llarini tanlaydi. Ana shu jarayonga xos

ijtimoiy iqtisodiy, siyosiy yo`nalishlar bilan barcha g’oyaviy tamoyillarini ham belgilab oladi. Bunda butun millat uchun umumiy bo`lgan g’oyalar nihoyatda katta ahamiyat kasb etadi. O`zbekiston Prezidenti Islom Karimov tomonidan nazariy jihatdan asoslab berilgan hamda “Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar” risolasida o`z aksini topgan. Vatan ravnaqi, yurt tinchligi, xalq farovonligi, komil inson, ijtimoiy hamkorlik, millatlararo hamjihatlik, diniy bag’rikenglik kabilar ana shunday umummilliy g’oyalar qatoriga kiradi. 3. Mafkura tushunchasi, uning mohiyati. Har qanday nazariya yoki ta`limot bir tizimga solingan g’oyalar majmuidan iborat bo`ladi. Dunyo qarashning negizini va muayyan ishonch-e`tiqodning asosini ham g’oya tashkil etadi. Odamlar, ijtimoiy sinf va qatlamlarning, millat va davlatning manfaatlari va maqsadlari ham g’oyalarda ifoda etiladi. Mafkura – muayyan ijtimoiy guruh yo qatlamning, millat yoki davlatning ehtiyojlarini, maqsad va intilishlarini, ijtimoiy ma`naviy tamoyillarini ifoda etadigan g’oyalar, ularni amalga oshirish usul va vositalari tizimidir. Prezidentimiz Islom Karimov mafkuraga shunday ta`rif bergan: “Odamlarning ming yillar davomida shakllangan dunyoqarashi va mentalitetiga asoslangan, ayni vaqtda shu xalq, shu millatning kelajagini ko`zlagan va uning dunyodagi o`rnini aniq-ravshan belgilab berishga xizmat qiladigan, kechagi va ertangi kuni o`rtasida o`ziga xos ko`prik bo`lishga qodir g’oyani men jamiyat mafkurasi deb bilaman”. 1 Binobarin, milliy mafkura har qanday xalqni xalq millatni millat qiladigan uning yo`li va maqsadlarini aniq-ravshan jarayon etadigan mayoqdir. Mafkuralar, ma`no-mohiyatiga ko`ra falsafiy dunyoviy, diniy va boshqa turli ta`limotlar asosida yaratiladi. Xilma-xil ijtimoiy-siyosiy kuchlar o`z mafkuralarini yaratishda siyosiy g’oyalar bilan birga, diniy oqimlar va ilm-fan yutuqlariga tayanadi, ulardan nazariy asos sifatida foydalanadi. 1

Mafkuraning falsafiy ildizlari haqida fikr yuritganda, uning falsafa, ilmi xulosalariga asoslanishi nazarda tutiladi. Bunga g’arbdagi uyg’onish davrni hamda o`rta asrlarda o`z milliy davlatchilikni tiklay boshlagan Evropa xalqlarining har biri o`ziga xos mafkurasini yaratganini misol keltirish mumkin. Mazkur mafkuralar rim imperiyasi parchalanganidan keyin o`z davlatchiligiga ega bo`lgan xalqlarning o`ziga xos qadriyatlari va mentaliteti zaminida vujudga kelgan milliy faosafalari asosida shakllandi. Shu bois o`sha davrdagi italiyat, ingliz, francuz falsafasi o`z mansub bo`lgan jamiyatni birlashtirishga xizmat qildi. Mafkuraning dunyoviy ildizlari ma`rifiy dunyoga xos siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy munosabatlar majmuidan iboratdir. Insoniyat asrlar mobaynida bosqichma-bosqich dunyoviylik sari intilib keldi. Umume`tirof etilgan tamoyillar va qonun ustuvorligi, siyosiy imoralizm, millatlararo totuvlik, dinlararo bag’rikenglik kabi xususiyatlar dunyoviy jamiyatning asosini tashkil etadi. Mafkuraning diniy ildizlari deganda, u inson ongi va ruhiyati bilan uzviy bog’liq ekani va shu bois uning g’oyaviy ildizlari diniy ta`limotlarga borib tarqalishi tushuniladi. Ya`ni ko`pgina mafkuralar Avesto, Veda va Upanishadilar, Zabur, Tavrat, Injil va Qur`on kabi ilohiy kitoblarda zikr etilgan ezgu g’oyalar muayyan darajada o`z ifodasini topganini ko`ramiz. Dunyoviy va diniy g’oyalar bir-birini boyitib borgan sharoitda taraqqiyot yuksak bosqichga ko`tariladi. Bunga bashariyat tarixida o`chmas iz qoldirgan Imom Buxoriy va Muso Xorazmiy, Imom Motrudiy va Abu Rayxon Beruniy, Imom G’azzomiy va Abu Nasr Farobiy singari buyuk zakovat sohiblari yonma-yon yashab faoliyat ko`rsatgan davr yorqin misol bo`la oladi. Insoniyat tarixida o`z talab ehtiyojlarini boshqa xalqlar hisobga qondirish isboti talonchilik va bosqinchilik, buyuk davlatchilik va tajovuzkor millatchilik, fashizm va ekstremizm g’oyalarini yuzaga keltirgan. Bunday g’oyalar xalqlar boshiga ko`p kulfat va munosabatlar solgan. Jahon tajribasi shundan dalolat beradiki ba`zan buzg’unchi mafkura o`zining soxta jozibasi aldov makri bilan omma ongini zaharlab, jamiyatda hukmron

mavqeini egallab olishi mumkin. Masalan, XX asrning 30 yillarida Italiya va Germaniyada fashizmning g’alaba qozonishi nafaqat italiyat va nemis xalqining, balki dunyodagi millionlab insonlarning boshiga cheksiz kulfat solgani tarixining achchiq saboqlaridan biridir. 4. Mafkuralarning namoyon bo`lish xususiyatlari. G’oyaning yuksak hayotidagi o`rni va ahamiyati juda muhim falsafiy masaladir. Inson o`zi g’oyalarni yaratadi, ulardan kuch-quvvat oladi. O`zi yaratgan g’oyalar insonning ongi va shuurini, tafakkuri va e`tiqodini egallab, uning sohibiga aylanadi. Yuksak g’oyalar odamlarni olijanob maqsadlar sari etaklaydi. G’oya etuk e`tiqodi butun, qadriyatlari yuksak insonnigina mardlik namunalarini ko`rsata oladi. Toki dunyoda taraqqiyotga intilishi, bunyodkorlik hissi bor ekan, jamiyatda ilg’or g’oyalar tug’ilaveradi. Buzg’unchi g’oyalarning vujudga kelishiga esa vayronkor intilishlar sabab bo`ladi. Shunday ekan, ularga qarshi kurashga tayyor turish, ya`ni doimo xushyor va ogoh bo`lib yashamoq hayotning asosiy zaruriyati bo`lib qolaveradi. Milliy g’oya va mafkura o`zida gumanizm talablarini, xalqning iroda va intilishlarini aks ettirgan taqdirda jamiyatni birlashtirib, uning salohiyati va imkoniyatlarni to`la yuzaga chiqarishda beqiyos omil bo`ladi. Masalan, XX asrda dunyo hamjamiyati tomonidan tan olingan Yaponcha taraqqiyot modelini olaylik. Yapon milliy mafkurasi “Milliy davlatchilik tizimi (kokftay)”, “fuqarolik burchi”, “Yapon ruhi”, “tadbirkorlik”, “umummilliylik”, “fidoiylik”, “vatanparvarlik”, “poternolizm”, “jamoaga sadoqat”, “modernizaciya” kabi g’oya va tushunchalar ushbu mamlakatning bugungi kunda erishgan yuksak natijalarga poydevor bo`ldi. G’oyaviy zaiflik va mafkuraviy beqarorlik esa millatning birdamligi, davlatning qudratiga putur etkazadi, uning taraqqiyotini orqaga surib yuboradi. Masalan Chingizxon bosqini tor istilosi davrlarida ayrim hukmdorlarning xalqni birlashtirish kurashga safarbar etmagani o`tkamizning qaramlik changaliga tushib qolishiga sabab bo`lgan. Xullas, insoniyat tarixi xilma-xil g’oya va mafkuralarning

vujudga kelishi, amaliyoti, bir-biri bilan munosabatidan iborat uzluksiz jarayondir. Bu jarayonda turli g’oyalar u yoki ku kuchlarga xizmat qilishi, o`ziga ishongan kishilarni qanday maqsadlar tomon etaklashiga qarab bir-biridan farqlanadi.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Jamiyatning mafkurasi xalqni-xalq, millatni-millat qilishiga xizmat etsin // Tafakkur jurnali, 1998, 2-son. 2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T.: “Sharq”, 1998. 3. Karimov I.A. O`zbekiston XXI asrga intilmoqda. T.: “O`zbekiston”, 2000. 4. Karimov I.A. Milliy istiqlol mafkurasi – xalq e`tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir. “Fidokor” gazetasi, 2000 yil 8 iyun`. 5. Temur tuzuklari. T.: “G’.G’ulom” nomidagi nashriyot – matbaa birlashmasi, 1991. 6. Milliy istiqlol g’oyasi asosiy tushuncha va tamoyillar. T.: “O`zbekiston”, 2000. 7. Milliy istiqlol g’oyasi asosiy tushuncha va tamoyillar T.: “Yangi asr avlodi”, 2001. 8. Milliy istiqlol g’oyasini shakllantirishda tashkiliy – uslubiy yondashuvlar. T.: “Akademiya”, 2002. 9. Milliy istiqlol g’oyasi: O`zbekiston Respublikasi oliy ta`lim bakalavriat bosqichlari uchun darslik. T.: “Akademiya”, 2005.

Похожие

Milliy g’oya va demokratik rivojlanish

Milliy g’oya va ma`naviy qadriyatlar

Milliy g’oya – xalqning ishonchi va e`tiqodi

Milliy g’oya va yoshlar milliy g’urur va or-nomus

Milliy g’oya – o`zlikni anglash va taraqqiyot omili