Badiiy matnni tahlil qilish metodologiyasi - Лингвистика - Рефераты

Badiiy matnni tahlil qilish metodologiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

96.5 KB

Badiiy matnni tahlil qilish metodologiyasi Reja: 1. Matn metodologiyasi haqida tushuncha. 2. Shakl va mazmun birligi tamoyili. 3. Makon va zamonbirligi tamoyili. 4. Xususiylikdan umumiylikka o`tish tamoyili. 5. Badiiy matnning tahlil tiplari.

Tayanch so`z va tushunchalar: Metod va metodologiya, shakl va mazmun, makon va zamon, xususiylikdan umumiylikka o`tish tamoyili, tahlil tiplari. Badiiy matnning lisoniy tahlili kursining metodologiyasi dialektik tafakkur qonuniyatlariga asoslanadi. Metodologiya s о ‘zi yunon tilidan olingan b о ‘lib, metodos- y о ‘l, usul va logos-ta’limot demakdir. Boshqacha qilib aytganda, insonning nazariy va amaliy faoliyatini t о ‘g‘ri uyushtirish, tashkil etish haqidagi ta’limotdir. Dialektik tafakkur narsa va hodisalarning mohiyati ularning bir-biri bilan aloqadorligi va rivojlanishi falsafiy qonunlar, tushunchalar (kategoriyalar) tizimi yordamida ochib beradi. Dialektikaning qonun va tushunchalari voqelikdagi narsa va hodisalarning eng umumiy aloqasini aks ettirib, insonda narsalarning mohiyatiga chuqur kirib borish va ongli tahlil qilish imkoniyatini yaratadi. Lekin mazkur qonuniyatlar muayyan badiiy asarga tatbiq qilinganida uning xususiy tomonlarini hisobga olish zarur. Shundan kelib chiqib, badiiy matnni lisoniy tahlil qilish jarayonida quyidagi tamoyillarga tayanib ish k о ‘rilsa maqsadga muvofiq b о ‘ladi degan fikrdamiz: 1. Shakl va mazmun birligi tamoyili. 2. Makon va zamon birligi tamoyili. 3.Xususiylikdan umumiylikka о ‘tish tamoyili. Tahlil usullari sifatida esa quyidagilar e’tirof etiladi: 1.Lisoniy tabdil usuli. 2.Matn variantlarini qiyoslash usuli. 3.Lug‘atlarga asoslanish usuli. 4.Lisoniy birliklar indeksini tuzish usuli 1 1.Shakl va mazmun birligi tamoyili Borliqdagi narsa va hodisalar о ‘rtasidagi aloqadorlik, bog‘lanish turlaridan biri shakl va mazmunning dialektikasidir. Shakl va mazmunning dialektik birligi tushunchasi har qanday matn uchun zaruriy xususiyat hisoblanadi. Faylasuflar mazmunga «muayyan narsa va hodisalarni tavsiflovchi ichki elementlar va о ‘zgarishlarning majmui» deb baho beradilar. Shaklni esa «mazmunni ifodalash usuli, tashkil etuvchisi» sifatida talqin qiladilar. Shakl va mazmun bir-biri bilan shunday bog‘lanib ketganki, birida sezilgan nuqson ikkinchisidagi butunlikka putur yetkazishi mumkin. Shakl va mazmun 1 Бадиий матнни лисоний та ҳлил қилишнинг методологияси, тамойил ва усуллари ҳақида қаранг: Ўринбоев Б. ва бошқ. Ўша асар. 1990., Шодмонов Э. Бадиий матннинг лингвистик таҳлили.// «Мактабда ўзбек, рус тиллари ва адабиёти», 1991, №8.

muvofiqligi buzilsa, muallifning niyati t о ‘la namoyon b о ‘lmay qolishi turgan gap. Bunda asosiy e’tiborni matn va uning janr xususiyati о ‘rtasidagi muvozanatga qaratgan holda, matndagi lisoniy birliklarning matn tabiatiga mosligi masalasini ham diqqat markazidan qochirmaslik kerak. Masalan, qahramon ruhiyatidagi g‘azablanish holatini ifodalashda siqiq jumlalarning ishlatilishi, dag‘al va chet s о ‘zlarning q о ‘llanishi kabilar ham mazkur tamoyil asosida tekshirilishi mumkin. Yoki muallif nutqini k о ‘zdan kechiradigan b о ‘lsak ijobiy qahramon tasvirida k о ‘tarinki bir ruh, yorqin ranglar va yoqimli ifoda tarzini sezamiz. S о ‘zlar ham shunga mos tanlanadi. Salbiy qahramon tasvirida esa buning teskarisini kuzatamiz. Yuz-ifoda yoki fe’l-atvor tasvirida tund ranglar, bezgin ruh va yoqimsiz ifoda tarzi sezilib turadi. Insonning fe’l-atvori va qiyofasida ham ma’lum ma’noda muvofiqlikning b о ‘lishi tabiiy hol. Yozuvchilar badiiy asar yaratishda bu muvofiqlikni yanada b о ‘rttirib, yanada ta’kidlab ifodalashga harakat qiladilar. Shu orqali asarning ishonarliligini ta’minlaydi hamda kitobxon munosabatini shakllantirib boradi. Mavzu bilan tanlangan janr о ‘rtasidagi moslik shakl va mazmun birligi tamoyilining asosiy tekshirish obyektlaridan hisoblanadi. 2.Makon va zamon birligi tamoyili Badiiy matnning til xususiyatlari tekshirilayotganida undagi har bir hodisaga makon va zamon birligi tushunchasini hisobga olib yondashish kerak. Har qanday asar davr va makon bilan bog‘liq holda yuzaga keladi. Tarixiy mavzudagi asar tilida muayyan zamon ruhini tashuvchi voqealarning qaysi makonda, qanday muhitda yuz berayotganini oydinlashtiruvchi leksik-grammatik birliklar ishtirok etadi. Makon va zamon birligi tushunchasi badiiy asargagina xos belgi emas. U har qanday matn k о ‘rinishiga taalluqlidir. Ushbu tamoyil asosida tahlil olib borilayotganda matn yozilgan davr, matnda k о ‘tarilagn mavzu va matn birliklarining tabiatiga qarab diaxron va sinxron aspektlardan biri tanlanishi kerak. Buni yirik s о ‘z san’atkori Abdulla Qahhor hikoyasidan olingan quyidagi parcha asosida k о ‘zdan kechiramiz. -Ha, sigiring y о ‘qoldimi? -Y о ‘q… sigir emas, h о ‘kiz, ola h о ‘kiz edi. Y о ‘qolmasdan ilgari bormidi? Qanaqa h о ‘kiz edi? -Ola h о ‘kiz… -Yaxshi h о ‘kizmidi yo yomon h о ‘kizmidi? -Q о ‘sh mahali… -Yaxshi h о ‘kiz birov yetaklasa ketaberadimi? -Bisotimda hech narsa y о ‘q…

- О ‘zi qaytib kelmasmikin?... Birov olib ketsa qaytib kela ber, deb q о ‘yilmagan ekan-da. Nega yig‘lanadi? A? Yig‘lanmasin!(Tanlangan asarlar. 1-tom. 33-bet). Bu suhbat qayerda, qaysi davrda, qanday odamlar о ‘rtasida b о ‘lib о ‘tayotganligini keltirilgan ushbu kichik parchadan ham bilsa b о ‘ladi. Savol ham qisqa, javob ham. Savol berish tarzida kibr, mensimaslik, voqelikka arzimas bir narsaga qarayotgandek beparvo munosabat seziladi. Piching, kesatiq va masxara ohangi aniq aks etgan. Javobdan esa qahramonning soddaligi, faqirligi anglashiladi. Suhbat amin huzurida b о ‘lib о ‘tyapti. Shunga muvofiq rasmiy nutq elementlaridan foydalanilgan. 3.Xususiylikdan umumiylikka о ‘tish tamoyili. Har bir til hodisasi muayyan matnda alohida – alohida olib о ‘rganiladi, izohlanadi va shu asosda umumlashtiriladi. Badiiy asarda tilga olingan detallar asarning umumiy ruhiga yoki davr ruhiga qay darajada mos kelishi aniqlanadi. Qahramon dunyoqarashi uning nutqida qay darajada aks etgan? Asar ishtirokchilarining dialoglari monologlari badiiylik talablariga javob beradimi? Umuman asardagi xususiy holatlar asarning butuniga aloqadormi, y о ‘qmi kabi holatlar aniqlanadi. «Mavzu, janr, uslub va tilga xos umumiy belgilar hamda muallif individualligiga xos xususiy belgilarning matnda namoyon b о ‘lishini izohlash» 2 ham shu tamoyil talablaridan hisoblanadi. Turli qatlamga xos s о ‘zlarning badiiy matnda q о ‘llanishi bilan bog‘liq tekshirishlar yoki qahramonlarning о ‘zlari mansub b о ‘lgan toifa tilidan qay darajada iste’foda qilishini о ‘rganish kabilarda xususiylikdan umumiylikka о ‘tish qonuniyati hisobga olinadi. 1.Lisoniy tabdil usuli. Tabdil – «almashtirish, о ‘zgartirish, о ‘rin almashtirish» degan ma’noni bildiradi. Asar tilining badiiyligi, ishonarliligi, yozuvchining mualliflik mahoratini aniqlashda ushbu tahlil usuli natijalaridan foydalaniladi. Asarda q о ‘llanilgan s о ‘z yoki iboralarni, jumlalarni qayta tuzib k о ‘rish, о ‘xshashi bilan almashtirib k о ‘rish va shu asosda baho berish nazarda tutiladi. Masalan, Abdulla Qahhorning «Anor» hikoyasidagi mana bu misolga e’tibor bering: « – YO qudratingdan, indamaydi-ya! – dedi Turobjon keltirgan matoini titkilab – mana, chaynab k о ‘r! K о ‘rgin, b о ‘lmasa, innaykiyin degin… Ayni о ‘rinda narsa s о ‘zi emas, balki atayin mato s о ‘zi q о ‘llangan. Narsa s о ‘zi uslubiy jihatdan xolis, mato s о ‘zi esa ayni ma’nosi bilan xolis emas, ya’ni unda kamsitish bilan bog‘liq ma’no qirrasi mavjud, bu ma’no qirrasi titkilab fe’l shakli bilan yana ham ta’kidlangan. Anorga boshqorong‘i b о ‘lgan va erining anor olib kelishini intiq kutib о ‘tirgan xotin nazarida, bu-ku arining uyasi – mumli asal ekan, toza asalning о ‘zi ham narsa emas faqat mato. Hikoyaning umumiy intonatsiyasi, voqea rivoji ayni о ‘rinda mato s о ‘zini boshqa sinonimi bilan almashtirishga imkon bermaydi.» 3 Mahoratli adib CH о ‘lpon asarlaridan bunday holatlarni istagancha topish mumkin. Masalan, о ‘zbek tilida о ‘ramoq, burkamoq, chulg‘amoq, chirmamoq tarzidagi ma’nodosh 2 Ўринбоев Б. ва бош қ . Ўша асар. 15-16-б. 3 Миртожиев М., Ма ҳмудов Н. Тил ва маданият. –Т: «Ўзбекистон», 1992.

s о ‘zlar qatori mavjud b о ‘lib, burkamoq s о ‘zida о ‘ramoq s о ‘ziga nisbatan о ‘rash belgisi anchayin ortiq, ya’ni uning ma’no qurilishida «hech bir ochiq joyini qoldirmay» degan q о ‘shimcha ifoda semasi mavjud. Shuning uchun ham ushbu parchada CH о ‘lpon tegishli mazmun ifodasi uchun о ‘ramoq s о ‘zini emas, balki ayni burkamoq s о ‘zini tanlash orqali tasvirdagi aniqlik va ekspressivlikni oshirishga muvaffaq b о ‘lgan: Hali tuzuk-quruq odam qatoriga kirib yetmagan bu qizchani katta xotinlarning oriyat paranjisiga burkaganlar , paranjining uzun etaklari katta bir tugundek uning q о ‘ltig‘ini t о ‘lg‘azardi. 4 Shuning uchun ham mazkur о ‘rindagi birliklarni sinonimi bilan yoki boshqa biror s о ‘z bilan almashtirib b о ‘lmaydi. Almashtirilsa asar badiyatiga putur yetadi. 2.Matn variantlarini qiyoslash usuli. Bu usul orqali ma’lum asar matni boshqa variantlari bilan qiyoslanadi va lisoniy farqlarning mohiyati adib nuqtai nazari, badiiy- estetik niyati hamda asar g‘oyasiga bog‘lab yoritiladi. Yozuvchining badiiy asar tili ustida ishlashini о ‘rganishda, yozuvchi tuzatishlarni ayni bir mazmunni ifodalashga qaratilgan turli vositalarni aniqlashda va umuman yozuvchining tildan foydalanishdagi mohoratini belgilashda bu usul yaxshi samara beradi. Masalan, «Navoiy» romanining q о ‘lyozmasida: -Buvijon, - hayajonlanib s о ‘zladi Dildor, - k о ‘rsangiz ayting, hech qanday yomon niyatda b о ‘lmasin, tinch yursin (600-bet). Nashrda: –Buvijon, - shivirladi u, - uni k о ‘rsangiz ayting, hech qanday yomon niyatda b о ‘lmasin, tinch yursin (237-bet). Bu epizodda suhbat podshoh harami darvozasi yonida yuz beryapti. Vaziyat va ruhiy holat uyg‘unligi ikkinchi variantda aniq k о ‘rinadi. Yoki G‘afur G‘ulomning «Shum bola» asari qahramoni – Qoravoyning yoshi dastlabki nashrda 17, keyingi nashrda 14 deb berilgan. Bunda ham qahramonning hatti –harakati va yoshi о ‘rtasida muvofiqlik hisobga olingan. Bu bevosita yozuvchining tuzatishlari. Shunday holatlar b о ‘ladiki, asar matni noshirlar tomonidan yoki adabiyotshunoslar tarafidan atayin о ‘zgartiriladi. « О ‘tkan kunlar» romani bir necha о ‘zgartishlar bilan nashr etib kelingani k о ‘pchilikka ma’lum. 3.Lug‘atlarga asoslanish usuli. Asar tili, ayniqsa tarixiy mavzudagi asar yoki tarjima asarlarining til xususiyatlari tekshirilayotgan paytda tegishli lug‘atlarga murojaat qilish lozim b о ‘ladi. Masalan, «Shayboniyxon» dostoni tilida q о ‘llanilgan gudar, savash, sovut, sodoq, g‘ul, tuv, baydoq kabi о ‘sha davr ruhiyatiga mos harbiy atamalar ma’nosini bilish asarni puxta о ‘rganishga yordam beradi. Bu-ku bir necha yuz yil oldingi asar ekan, о ‘tgan asr boshlarida yozilgan asarlar uchun ham lug‘at tuzish oddiy ehtiyojga aylanib bormoqda. Masalan, Muqimiy, Furqat, Zavqiy, Avaz О ‘tar, Abdulla Qodiriy, Abdurauf 4 Бу ҳақда қаранг: Йўлдошев М. Чўлпон сўзининг сирлари. –Т: «Маънавият», 2002.

Fitrat, Abdulhamid Sulaymon о ‘g‘li CH о ‘lpon kabi shoir va yozuvchilarning asarlar uchun maxsus, s о ‘zlarning bevosita asarda reallashgan ma’nosiga asoslanib tuzilgan lug‘atlar tayyorlanishi kerak. « О ‘tkan kunlar»da har bir sahifa ostida ayrim tushunarsiz s о ‘zlarning izohi berib borilgan. Masalan, utta - u yerda; siporish - topshiriq; muvofiquttab’ - ta’bga mos, munosib; ashrof - e’tiborli kishilar, ulug‘lar; mushovir - maslahatchi; musohib - hamsuhbat kabi. Va bu faqat mazkur asardagina emas boshqalarida ham shunday. Lekin adibning barcha asarlarining tiliga bag‘ishlangan maxsus lug‘at tayyorlanishi lozim. J.Lapasovning «Badiiy matn va lisoniy tahlil» deb nomlangan q о ‘llanmasida muayyan bir badiiy matnning lug‘atini tuzish b о ‘yicha namunalar hamda lug‘at ustida ishlash b о ‘yicha muhim k о ‘rsatmalar berilgan. Olim t о ‘g‘ri ta’kidlaganidek: «Badiiy matnning lisoniy tahlilini turli-tuman lug‘atlarsiz tasavvur qilish qiyin. Lug‘at ustida ishlash о ‘quvchi va talabalarning s о ‘z boyligini, og‘zaki va yozma nutqini о ‘stirishning eng muhim omillaridan biri b о ‘lib hisoblanadi va shu lug‘at yordamida nafaqat s о ‘zlarning tub ma’nosini, balki k о ‘chma ma’nolari, har bir s о ‘zning qaysi til unsuri ekanligi, etimologiyasi (s о ‘zning kelib chiqish tarixi va tadrijiy rivoji), tarkibi, ba’zan esa grammatik shakli bilan yaqindan tanishiladi.» 3.Lisoniy birliklar indeksini tuzish usuli. Badiiy matnning lingvopoetik tahlili jarayonida asardagi lisoniy birliklarning indeksini tuzib chiqish talab qilinadi. Buning uchun dastlab, asardagi eng k о ‘p q о ‘llanilgan, asar badiiyati uchun xarakterli b о ‘lgan birliklar (masalan, iboralar, sinonomlar, antonimlar yoki epitetli birikmalar, metonimiya, metaforalar b о ‘lishi mumkin) aniqlanadi. Keyin alifbo tartibida terib chiqiladi. Bu yozuvchining lisoniy mahoratini yoritishda faktik material vazifasini о ‘taydi. Masalan, mohir s о ‘z san’atkori Abdulla Qahhorning «Sarob» romanida q о ‘llangan yuzdan ziyod ibora, metafora yoki metonimiyalarning indeksini quyidagi tarzda tuzib chiqishimiz mumkin: (5 jildlik. 1-jild. Toshkent, G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. 1987 yil.) Tahlil tiplari Badiiy matnni tahlil qilishning tamoyil va usullari b о ‘lganidek, о ‘ziga xos tiplari ham mavjud. Tahlilning maqsadi, y о ‘nalishi va qamrovini asar hajmi jihatini hisobga olib ikkiga ajratish mumkin: tematik va kompleks tahlil. 1.Tematik tahlil deganda, biror bir badiiy asarni tilning bir jihati b о ‘yicha va ma’lum tamoyil, usullar b о ‘yicha tahlil qilish nazarda tutiladi. Tematik tahlil asosan, til sathlaridan biri b о ‘yicha amalga oshiriladi. Masalan, CH о ‘lponning «Kecha va kunduz» nomli romanini leksik-semantik jihatdan tahlil qilamiz, deylik. Asardagi lug‘aviy birliklar (ayrim s о ‘zlar, iboralar, maqollar, matallar, aforizmlar) ajratib olinadi. Lug‘aviy birliklar asar badiyatiga qay darajada xizmat qilishi, an’anaviy yoki individual ekanligi aniqlanadi. Matn komponentlarini birikish usullari alohida о ‘rganiladi. Matn tiplari va uning о ‘ziga xos xususiyatlari haqida fikr yuritiladi.

2.Kompleks tahlil. Tilning barcha sohalariga xos birliklar va ularning muayyan bir asarda q о ‘llanishini matnning umumiy mazmuni, janri, tarkibiy tuzilishi bilan о ‘zaro bog‘liqlikda olib о ‘rganish kompleks tahlilning asosini tashkil etadi. Bu xildagi tahlil umumfilologik y о ‘nalish, mazmun va xarakter kasb etadi. Shuning uchun matnni tahlil qilishdan avval adabiyotshunoslik va tilshunoslik bilan aloqador sohalarning tamal qonuniyatlaridan albatta xabardor b о ‘lishimiz kerak. Bunday tahlil xususiylikdan umumiylikka о ‘tish tamoyiliga muvofiq olib boriladi. Kompleks tahlil biror bir ijodkorga bag‘ishlangan b о ‘ladi. Bunday tahlilni bir asarni turli sathlar b о ‘yicha yoki bir necha asarni bir sath b о ‘yicha о ‘tkazish mumkin. Masalan, Abdulla Qodiriyning « О ‘tkan kunlar» romani lingvopoetikasi (til sathlari b о ‘yicha). Yoki Abdulla Qodiriy asarlari lingvopoetikasi. Bunda adib qalamiga mansub barcha asarlarning lisoniy xususiyatlari tekshiriladi va natijalar umumlashtirib tahlilga tortiladi. Bu oson ish emas. Shuningdek, bir yoki ikki kishining ishi ham emas. Adib asarlarini har taraflama tekshirish, tahlil qilish, shu kungacha qilingan barcha ishlarni bir joyga t о ‘plash, tasniflash, indeksli ma’lumotlar bazasini yaratish, zaruriy lug‘atlarni tayyorlash va boshqa ishlarni amalga oshirish jadal sur’atlar bilan rivojlanib borayotgan lingvopoetikaning faoliyat doirasiga kiradi. Adabiyotshunoslikda B.Fransning V.Shekspir asarlari tiliga bag‘ishlangan «Shakespeare grammatik» deb atalgan yirik hajmli asari alohida e’tiborga molik ish sifatida e’tirof qilinadi. Unda shoir ijodi tilning barcha sathlari b о ‘yicha tahlilga tortiladi. Shu bilan birga ijtimoiy tuzum, shoirning falsafiy dunyoqarashi, hayot tarzi, shoirning zamondoshlarining shoirga munosabati yoki shoirning о ‘z zamondoshlariga munosabati, davr bilan bog‘liq estetik tafakkur tarzi va hokozolar haqida ham ma’lumotlar berib boriladi. Mazkur tadqiqotdan faqatgina shoir asarlarining tili emas, balki о ‘sha davr tili haqida ham noyob ma’lumotlarni olish mumkin. 5 Lekin shuni unutmaslik kerakki, badiiy asar tom ma’noda estetik voqelikdir. Uni tematik tahlil qilamizmi, kompleks tahlil qilamizmi bundan qat’i nazar, asarning estetik hodisa sifatidagi mohiyatini nazardan chetda qoldirmasligimiz kerak. Badiiy matnni lingvopoetik tahlil qilishda nimalarga e’tibor qaratish zarur? Biror bir she’rni, hikoya yoki romanni о ‘qiyotganimizda asar mazmunini yakka- yakka s о ‘zlardan yoki ayrim iboralardangina emas, balki matn deb ataluvchi butunlik bilan munosabatga kirishgandan s о ‘nggina anglay boshlaymiz. Badiiy asarni gazeta о ‘qigandek о ‘qib b о ‘lmaydi. Badiiy asarni о ‘qish uchun ham alohida tayyorgarlik kerak. Voqealar tizimini kuzatib borish bilangina asar о ‘qigan b о ‘lib qolmaysiz. О ‘zingizda faol о ‘qish tarzini shakllantirishingiz zarur, aks holda asar о ‘qish shunchaki vaqt « о ‘ldirish» mashg‘uloti b о ‘lib qolaveradi. X о ‘sh, faol о ‘qish tarzini shakllantirish uchun nima qilish kerak? Buning uchun yozuvchi va matn bilan haqiqiy muloqotga kirishishingiz talab qilinadi. Ularga о ‘zingizning savollaringizni muntazam berib borishingiz zarur. Matnni 5 Бу ҳақда қаранг: Wellek R . Edebiyat teorisi .- Izmir . Akademi kitabevi . 1993.

har tomonlama tahlil qilib borishingiz kerak. Matn mohiyatiga kirib borish uchun avvalo tilshunoslik va adabiyotshunoslikning tamal qonuniyatlaridan xabardor b о ‘lish lozim. Quyida sizga havola qilinayotgan tahlil tartibi qat’iy-qotma tartib emas, uni tahlil obyekti va metodiga qarab о ‘zgartirishingiz mumkin. A.Dastlabki tayyorgarlik . Har qanday badiiy asarni о ‘qish uchun dastlabki tayyorgarlik zarur b о ‘ladi. Bu tayyorgarlik aslida avtomatik tarzda namoyon b о ‘ladi. Masalan, biror bir asarni о ‘qimoqchi b о ‘lganingizda asar muqovasining о ‘ziyoq sizga dastlabki ma’lumotlarni beradi. Muqovaning bezatilishi, muallif ismi-sharifi, hatto roman deb yozib q о ‘yilgan b о ‘lsa, о ‘sha s о ‘zning о ‘zi ham matn bilan munosabatga kirishishingizni ta’minlaydi. Biz aytmoqchi b о ‘lgan tayyorgarlik ham shunga yaqin faqat biroz vaqt, biroz qunt va jiddiyat talab qilishi bilan farqlanadi. Bu tayyorgarlikni t о ‘rt odimda umumlashtirishga harakat qildik. Birinchi odim. Matnga aloqador ma’lumotlarni о ‘rganish. - Asarning nomi, yozuvchisi, nashr etilgan yili va joyi. Hajm belgisiga k о ‘ra matn turini aniqlash. - Matn haqidagi yozuvchining yoki nashrga tayyorlovchining kirish s о ‘zi. - Matn turini aniqlash. Ikkinchi odim. Matn tuzilishini о ‘rganish. - Matnning tashkil tarzini о ‘rganish. Bob, fasl, qism, b о ‘lim va ularning nomlarini, nazmiy asar b о ‘lsa bayt, misra kabi tashqi xususiyatlarini aniqlash. - Yordamchi qismlarini aniqlash. Epigraf, epilog, agar nazmiy asar b о ‘lsa sarlavha, atov s о ‘zi bayt, misra kabilarni aniqlash. Uchinchi odim. Matnni birinchi marta о ‘qish. Matnni sinchiklab о ‘qish va tushunilishi qiyin b о ‘lgan joylarni belgilab borish, о ‘qish jarayonida e’tiborni tortgan s о ‘z, ibora, maqol-matal va ayrim epizodlar yoniga belgi q о ‘yib borish tavsiya qilinadi. T о ‘rtinchi odim. Matn va ijtimoiy hayot о ‘rtasidagi aloqani о ‘rganish. - Matn qaysi davrda, qayerda, qanday ijtimoiy muhitda yozilganligini aniqlash. -Matnda qalamga olingan voqealar qaysi hudud va qaysi davr uchun xosligini aniqlash. Matnning ifoda maqsadi va mazmuniga k о ‘ra turini belgilash. -Matn yozilgan davr va yozuvchi mavqei. Yozuvchiga zamondoshlarining munosabati va yozuvchining zamondoshlariga munosabati. -Yozuvchining boshqa asarlari va siz tahlil qilayotgan asari о ‘rtasidagi aloqadorlik. Bu asarning boshqa asarlardan farqi.

B. Matn va til estetikasi. Sizga ma’lumki, til kommunikativ (aloqa quroli, vositasi), ekspressiv (fikrlarni ifodalash), konstruktiv (fikrlarni shakllantirish), akkumulyativ (ijtimoiy tajriba va bilimlarni t о ‘plash, saqlash) kabi bir necha funksiyalarni bajaradi. Shunga k о ‘ra matndagi til birliklari muayyan maqsadga y о ‘naltirilgan b о ‘ladi (ya’ni, kim-nima, kimga-nimaga, kim haqida-nima haqida). Birinchi odim. Badiiy nutq k о ‘rinishlarini belgilash. -Monologik nutq, dialogik nutq, parallel nutq. Ichki nutq, tashqi nutq. Qahramonlarning yozma nutqlari, gazeta va jurnallardan olingan nutq k о ‘rinishlari. -Hikoyachi shaxsini aniqlash. Kim hikoya qilyapti? Hikoyachi kim haqida gapiryapti? Hikoyachi о ‘zini bevosita ifodalayaptimi yoki bilvosita? -Hikoyachi nutqining k о ‘rinishlarini belgilash: xolis nutq, munosabatli nutq. Ichki nutq, tashqi nutq. - Q ahramon shaxsini aniqlash. Bosh qahramon kim? Qaysi toifa-tabaqa yoki ijtimoiy qatlam vakili? Qahramon fe’l-atvori, dunyoqarashini aniqlash. -Qahramon nutqining k о ‘rinishlarini belgilash. Xolis nutq, munosabatli nutq. Ichki nutq, tashqi nutq. Ikkinchi odim. S о ‘zning estetik vazifasi. -Badiiy asarda yozuvchi tomonidan atayin q о ‘llangan s о ‘zlarni aniqlash. Nega aynan shu s о ‘zni q о ‘llaganligi, bu s о ‘zning asar mazmuni va estetikasi uchun qay darajada ahamiyat kasb etishi haqida fikr yuritish. -Tarixiy, arxaik va yangi s о ‘zlarni aniqlash, ma’nosini izohli lug‘atlarga asoslanib sharhlash. Ularning asarda q о ‘llanilish о ‘rni va sababini belgilash. -Iste’mol doirasi chegaralangan s о ‘zlar(kasb-hunar s о ‘zlari, shevaga oid s о ‘zlar, chet va dag‘al s о ‘zlar)ni aniqlash, ma’nosini zaruriy lug‘atlarga asoslanib sharhlash. Ularning asarda q о ‘llanish о ‘rni va sabablarini izohlash. -Ma’nodosh, shakldosh, paronim va zid ma’noli s о ‘zlarni aniqlash. Ularning asar mazmuniga qanday ta’sir etganligi haqida mulohaza yuritish. -Fonetik-fonologik о ‘ziga xosliklarni belgilash. Tovush takrori, tovush tushishi, tovushlarning qavatlanishi kabi hodisalarning asarda q о ‘llanilishi va ular yordamida erishilgan ekspressivlik haqida fikr yuritiladi. -Matndagi morfologik о ‘ziga xosliklarni aniqlash. Masalan, ot s о ‘z turkumidagi s о ‘zlarni ketma-ket keltirish yoki takrorlash orqali erishilgan ta’sirchanlik, sifatlarni uslubiy maqsadlarda q о ‘llash, olmoshlarning matndagi vazifasi, fe’l nisbatlaridan emotsional-ekspressiv maqsadalarda foydalanilganlik kabilarni aniqlash.

-Matnning sintaktik о ‘ziga xosliklarini aniqlash. Yozuvchi tomonidan atayin q о ‘llanilgan s о ‘z birikmalarini topish va nega q о ‘llanilgani haqida fikr yuritish. Gap turlarini aniqlash. Qaysi turdagi gaplardan k о ‘proq foydalanilganligini belgilash va yozuvchining maqsadi haqida fikr yuritish. S о ‘z tartibi, inversiya, antiteza, parallelizm, ellipsis kabilar. - Abzats. Abzats qismlarinig joylashtirilishi. Tema-rematik munosabat. Abzatslarni bir-biriga bog‘lovchi vositalar. Distant va kontakt aloqa. Mazmuniy о ‘q, mazmuniy yaqinlik va mazmuniy izchillik tushunchalari abzats tahlili asosida sharhlanadi. V.Badiiy matn va tasviriy vositalar. Har qanday badiiy asarning ta’sirchanligini unda q о ‘llanilgan badiiy tasvir vositalari ta’minlaydi. Ularsiz badiiy asar quruq va zerikarli b о ‘ladi. Chunki kitobxon uchun asarda qalamga olingan voqealargina muhim emas. Balki, voqealar qanday ifodalangani ahamiyatlidir. Yozuvchining mahorati badiiy tasvir vositalarini qay darajada ishlata olishiga bog‘liq b о ‘ladi. -Metafora, metonimiya, sinekdoxa, kinoya, о ‘xshatish, farqlash, jonlantirish, mubolag‘a, kichraytirish, antiteza, parafraza, oksyumoron kabilarni aniqlash va ularning badiiy matndagi о ‘rnini, ahamiyatini yoritish. -Ibora, maqol va matallar, hikmatli s о ‘zlar, ta’sirchan birikmalarni belgilash. Kimning nutqida, qanday muhitda, qay maqsadda, о ‘rinli- о ‘rinsiz q о ‘llanilishi kabilar haqida fikr yuritiladi. -Matnlararo aloqadorlikni aniqlash. Matn variantlarini qiyoslash. Matn ichida q о ‘llanilgan о ‘zga matn k о ‘rinishlarini (nazira, taqlid, naql, hadis, rivoyat, miflar, afsonalar, didaktemalar) aniqlash va asar mazmuni bilan qay darajada uyg‘unligi haqida fikr yuritish. G.Estetik hodisa sifatida matn. Badiiy asar agar kitobxonlar e’tiborini tortgan b о ‘lsa, albatta bu asar haqida gazeta, jurnallarda, turli adabiy tanqidiy kitoblarda, ilmiy tadqiqot ishlarida u yoki bu darajada fikr-mulohazalar berilgan b о ‘ladi. Asar haqidagi tanishtiruv maqolalar, taqrizlar munaqqidlarning fikrlari bilan tanishish fikr ufqingizni kengaytiradi. Shuningdek, tahlil xolisligini ta’minlashga yordam beradi. -Yozuvchi uslubi va asar yozilgan davrdagi yetakchi uslublarni aniqlash. Asar tili va davr tili о ‘rtasidagi aloqadorlikni aniqlash. Asarning boshqa tillarga tarjima qilinishi, adabiyotshunoslik nuqtai nazaridan asar ahamiyatini belgilash kabilar tahlil tugalligiga xizmat qiluvchi omillar hisoblanadi. Badiiy asar lisoniy jihatdan tahlil qilinayotganda mavzuga aloqador ilmiy-nazariy adabiyotlardan foydalanilsa maqsadga muvofiq b о ‘ladi. Faqat foydalangan adabiyotingizni albatta havolada k о ‘rsatgan b о ‘lishingiz lozim. Adabiyotni havolada

k о ‘rsatishning ham о ‘z tartibi bor. Masalan, biror bir asardan olingan k о ‘chirma keltirdingiz deylik. Q о ‘shtirnoqdan keyin havola raqami q о ‘yiladi. О ‘sha sahifaning pastki qismiga havola raqami q о ‘yiladi va muallifning ismi sharifi, asar nomi, nashr joyi, yili va k о ‘chirma olingan sahifa raqami yoziladi. Masalan: 1 Hojiyev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati.-T: « О ‘ME»., 2002, 5-b. Agar asardan k о ‘chirma olmay mazmunidan foydalangan b о ‘lsangiz havolada muallif ismidan avval «Bu haqda qarang» birikmasini q о ‘shib q о ‘yasiz. Bir asardan bir necha о ‘rinlarda foydalangan b о ‘lsangiz birinchisida t о ‘liq yoziladi, keyingilarida esa muallif ismi sharifidan keyin « О ‘sha asar» yozuvi va sahifasi k о ‘rsatiladi. Asar umumiy adabiyotlar r о ‘yxatida berilganida siz foydalangan sahifa raqami emas, balki asarning necha sahifadan iborat ekanligi yoziladi.

Похожие

Badiiy o’qish vositalari

Lingvistik tadqiqot metodlari

Sistem leksikologiyada tahlil usullari

Punktuaтsiya. Lingvistik tahlil metodlari

Sinfda o’qish metodikasi