Бадиий асар тилининг ижтимоий моҳияти - Лингвистика - Рефераты

Бадиий асар тилининг ижтимоий моҳияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

53 KB

Бадиий асар тилининг ижтимоий моҳияти Режа: 1. Бадиий асар тилининг ижтимоийлик хусусиятлари. 2. Бадиий тил ва умумхалқ тили кўринишлари ўртасидаги боғлиқлик. 3. Бадиий асар тилининг муҳим белгилари. 4. Бадиий ижодкорларнинг тил воситаларидан фойдаланиш маҳорати.

Бадиий асар тили жамият ҳаётини ўзида акс эттиришда асрий тажрибаларга эга бўлиб, у ижтимоий ҳаёт масалалари билан узвий равишда ривожланиб келди. Шу сабабдан, бадиий асар тили ижтимоий тил билимларини ўрганиш ва таҳлил қилиш жараёнида муҳим аҳамият касб этади. Муҳими шундаки, бадиий асар тили умумхалқ тилида мавжуд бўлган луғавий воситаларни ўзида акс эттириб, тил воситаларининг ижтимоий маъно ифодаловчи кўламини кўрсатувчи, уни ривожлантириш йўлларини ҳам белгилаб берувчи манбадир. Дарҳақиқат, бадиий асар тили шундай бир тилки, уни ўрганиш жараёнида ундаги бирор воситани назардан четда қолдириб бўлмайди. Шубҳасиз, бадиий асар тили доирасида мавжуд бўлган тилнинг соддалиги, оддий ва тушунарлилиги бадиий тилнинг ижтимоий муносабатлардаги ўрнининг муҳимлигидан далолат беради. Бадиий асар тилини тадқиқ этишнинг муҳимлиги ҳам шундадир. Қолаверса, бадиий асар тилини ижтимоий социал маънодаги ўрнини белгиловчи омиллар талайгина. Хусусан, бадиий асар тили ўтмиш тарихи тараққиёти билан боғлиқ равишда ривожланиб келди. Бунда халқ оғзаки ижодиёти анъаналарига эътибор қаратилиб келинди, шу билан бирга ёзма адабий тил намуналари сўз санъаткорлари томонидан ривожлантирилиб келинади. Шу ўринда бадиий асар тилини сўз санъатининг намунаси сифатида эътироф этиш лозим. Айниқса, Лутфий, Алишер Навоий, Бобур, Машраб, Нодира, Увайсий, Гулханий, Муқимий, Фурқат, Завқий, Аваз Ўтар каби шоирлар ижодининг ижтимоий табақаланиши халқ оғзаки тили воситаларидан унумли фойдалана олганликларидадир. Кўринадики, бадиий асар тили умумхалқ тилининг ифода воситаларига бой бўлган, тил воситаларининг образли қўлланилиши қонуниятларини очиб берувчи муҳим кўринишга эга бўлган тил экан. Масалан, Фақат тимқора кўзларидан кучли бир оловнинг тафти уриб туради (П. Қодиров, «Авлодлар довони») гапида бадиий асар тили учун хос тимқора ва умумтил қонуниятларига мос келадиган олов сўзларининг қўлланилиши орқали ижтимоий маъно

англашилади. Чунки тимқора сўзи орқали ифодаланган чиройлилик тушунчаси олов сўзининг қўлланилиши орқали янада кўчайтирилганки, бунда фикрнинг эстетик ва тарбиявий аҳамияти бўрттирилган ҳамда фикрда тилнинг жамият тараққиётидаги ўрни кўрсатилган. Бинобарин, бадиий асар тили умумхалқ тилининг шундай бир кўринишики, унда сўз хоҳ ўз маъносида, хоҳ кўчма маънода бўлмасин, ижтимоий муносабатларда ўз таъсирчанлигини билдириб боради. Шунинг учун ҳам бадиий асар тили ўзига хос маъно касб этади. Таъкидлаш жоизки, бадиий асар тили тушунчалари барча халқларда бир хил, лекин ҳар бир халқнинг урф-одати, яшаш тарзи, шу халқнинг ижтимоий хусусиятлари ҳар хил бўлади, бу ҳар бир халқ бадиий асар тилининг бир-биридан фарқловчи баъзи муҳим ёки муҳим бўлмаган белгилари мавжуд эканлигини кўрсатади. Шу маънода ўзбек бадиий асар тили ҳам халқнинг ўтмиш тарихи тил анъаналарига асосланган, ўзига хос тил шаклларидан бири эканлигини эътибордан четда қолдирмаслик лозим. Шу ўринда бадиий асар тилининг муҳим белгилари борки, уларни айтиб ўтиш ўринлидир. БАДИИЙ АСАР ТИЛИНИНГ МУҲИМ БЕЛГИЛАРИ Бадиий асар тили биринчи навбатда шу тилнинг эстетик кўламдорлигини таъминловчи воситаларга бойлиги билан характерланади. Бундан ташқари, бадиий тил умумхалқ тилининг тарихий тараққиёти жараёнида ривожланган, сайқалланиб, маълум шаклга келган кўринишидир. Шу сабабдан, бадиий тилда умумхалқ тилининг бошқа кўринишларидан фарқлаб турувчи хусусиятлари ҳам мавжуд бўлиб, хусусан, халқ оғзаки тилидан фарқланиб, айни пайтда халқ тили билан узвий боғлангандир. Ҳар қандай халқ тили ва бадиий асар тили шу халқнинг дунёқараши, психологияси ва тарихий тараққиётини ўзида акс эттиради. Шундай экан, халқ тили билан бадиий асар тили ўртасида муайян боғлиқлик мавжуд. Зеро,

бадиий асар тили халқ тили асосида вужудга келиб, унинг битмас-туганмас имкониятларини намоён қилувчи восита эканлиги ҳам бизга аёндир. Гап бадиий асар тилининг ижтимоий мазмун ифода этаётганлиги ҳақида борар экан, юқорида айтилган сифатий белгилар бадиий асар тилининг ижтимоийлик хусусиятини ўрганишга асос бўлиши мумкин. Чунончи, бадиий асар тилининг эстетик таъсирчанлиги масаласи ижтимоий тилшуносликда муҳим ва асосий масалалардан бўлиб, ўз навбатида асар тилининг сўз эстетикаси, тил эстетикаси, эстетик таъсир этувчи маъноларини англитишга хизмат қилади. Бадиий асар тилининг эстетик таъсирчанлиги тушунчаси кенг тушунча бўлиб, эстетик таъсирчанлик тилнинг бошқа шаклларида ҳам мавжуд. Чунончи, умумхалқ тилида ҳам эстетик таъсир этувчи ифодали воситалар кўплаб мавжуд бўлганидек, халқ мақолларида, оддий сўзлашувга хос бўлган кўпгина луғавий бирликларда ҳам бу ҳолатни учратиш мумкин. Шу боисдан ҳам, эстетик таъсирчан воситаларнинг кўплаб қўлланилиши бадиий асар тилининг ўзига хос хусусиятларини белгиловчи омиллардан биридир. Шунинг учун ҳам бадиий асар тили маълум маънода мураккаб тил, чунки у дастлаб мураккаб жараён ҳисобланган ижод натижасида вужудга келган. Маълумки, ҳар бир ижодкорнинг тил воситаларидан фойдаланишда ўз ижодий лабораторияси бор. Шунингдек, маълум халқнинг адабиёти ҳам ўзига хос бир лабораториядир. Бу лабораторияда умумхалқ тилидаги воситалар жамланиб, сараланиб, унга сайқал берилиши натижасида том маънодаги бадиий асар тили, яъни, эстетик таъсир этувчи, кишини ҳаяжонга солувчи образли тил юзага келади. Тилнинг бирор шакли йўқки, бадиий асар тилидек ранг-баранг қамровдор бўлмаса, шу жиҳатдан ёндошилса, кенг қамровлилик бадиий асар тилининг муҳим воситаларидан бири ҳисобланади. Бироқ тилда «эркинлик» тушунчаси бадиий асар тили учун ҳам нисбийдир. Чунки бадиий асарда қўлланиладиган барча тил воситалари бадиий тил маданияти талабларига жавоб бериб, бадиий тилнинг эстетик кўламдорлигини билдириш сари йўналтирилса, кўзда тутилган мақсадга эришиш мумкин. Шу маънода Г.О.Винокур

А.Толстойнинг «Нон» романидаги нон сўзини мисол келтириб, бу сўз романда доимо ифодалайдиган маъносида қўлланиладиган-бу доимий маъно, шунингдек, у бир пайтнинг ўзида романнинг мазмуний ижтимоийлигини ҳамда тарихий тараққиёт жараёнини ҳам ифодалайди, деб ёзади. Ёки ёмғирни ёмғир деб айтиш ҳар қандай киши учун хос, шу билан бир қаторда уни «кўз ёши» сифатида тасвирлаш ҳам мумкинки, бу бадиий идрок эканлигидан далолат беради. Умуман олганда, бадиий асар тили ижтимоий тил муносабатларида муҳим аҳамият касб этади. Негаки, бадиий тил фақат фикр ифодаловчи, образ яратувчи восита эмас, ижтимоий муносабатларда бевосита таъсир этувчи восита ҳамдир. Бинобарин, бадиий тил орқали ифодаланаётган маъно турли хил хусусиятлари билан ҳаёт материалларини очишга хизмат қилади. Бу жараён бадиий тилнинг ижтимоий муносабатлардаги ўрнини очиб берувчи асосий манбадир. Хулоса қилиб айтганда, бадиий асар тили юксак мазмунга эга бўлган тил ҳисобланиб, бу мазмун ижтимоий маъно касб этишда янада ойдинроқ намоён бўлади.

A ДАБИЁТЛАР: 1. Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. -Т: Ўзбекистон, 1998. 2. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. -М: Наука, 1966. 3. Аврорин В.А. Проблемў изучения функциональнўй сторонў язўка. // Вопросў определить социалингвистики. -М.: Наука, 1975. 4. Бондалетов В.Д. Социальная лингвистика. –М: Просвеҳение, 1987. 5. Бодуэн де Куртене. Избраннўе трудў по обҳему язўкознания. М.:Наука, 1957. 6. Баскаков А.Н. Социально-экономические и этнолингвистические- русского двуязўчие и Азербайджане. «Социологические проблемў развиваюҳихся стран». –М: 1975, 273-274б 7. Виноградов В.В. Литературнўй язўк. -М: Наука, 1978. 8. Головин Б.Н. Обҳее язўкознание. -М.1979. 9. Дешериев.Ю.Д. Социальная лингвистика: К основам обҳей теории. - М.: Наука. 1977. 10. Жирмунский В.М. Вопросў социальной лингвистики. -М. :Наука, 1969.

Похожие

Ўзбек тили стилистикасини, жумладан грамматик стилистикасини ўрганишнинг ҳозирги босқичдаги муаммолари

Адабий тилнинг функционал стиллари ва уларни ўрганиш муаммолари

Янги ижтимоий-иқтисодий муносабатларнинг ривожланиб бориши шароитларида ўзбек адабий тилининг такомиллашиш характери

Узбек тилининг лугат таркиби

Узбек тилининг (нофаол) лексикаси