Араб тилида сўз вариантлари - Лингвистика - Рефераты

Араб тилида сўз вариантлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

40 KB

Араб тилида сўз вариантлари Режа: 1. Вариантлилик тушунчаси ҳақида; 2. Араб сўзларининг вариантлилиги; 3. Сўзнинг вариантлилиги ҳақида араб тилшуносларининг фикрлари; 4. Адабий тил билан шева ўртасидаги фарқлар.

1 Араб тилида сўзларнинг вариантлари ва у ҳақда араб тилшуносларининг фикрлари . Сўз вариантлари деб бир нарсани англатган сўз бир неча хил талаффуз этилса ва уларнинг ҳар бири адабий тил нормалари учун маъқул ва мақбул топилган ҳолатига айтилади. Араб тили бундай ҳодисаларга жуда бой, масалан, “кўпик” мазмунидаги сўзлар: рағва, руғва, риғва, риғава, риғоя каби вариантларга эга, шунингдек “кўзгу” мазмунидаги сўзларнинг: зужаж, зажаж, зижаж каби вариантлари бор. Баъзи сўзларнинг ундан ҳам ортиқ вариантлари бўлиши мумкин. Араб тилшунос олими Ибн Жинний, сўзнинг шакли ўзгариши мумкин, лекин маъноси ўшандайлигича қолади, деб фикр юритади. Бундан ташқари бир маънодаги сўзнинг 2-3 турли шакли бўлиши мумкин. Бошқа арабшунос олим Ибн Фариснинг ёзишича, “Бир сўз иккита вариантга эга бўлиши мумкин. Масалан “сирам ва сарам” (жиддий, талабчан, қаттиқ). Шунингдек арабча сўзлар учта вариантга эга бўлиши ҳам мумкин. Масалан, зужаж, зажаж зижаж . 4 вариантли сўзга мисол: “шидақ”, “шадақ”, “шадуқат”, шудқа” (жавраш, нотиқлиқ қилиш). Энг кўпида 6 та вариант бўлиши мумкин. Масалан, “қустас”, “қистас”, “қастас”, “қуссат”, “қиссаа”, “қиссат”(энг сезгир тарози). Лекин баъзи тилшуносларнинг айтишича, “бармоқ”, яъни “исбаъ” сўзининг 9 хил талаффузга эга тури мавжуд. Замонавий араб адабий луғатига сўзни фономорфологик ўзгаришининг асосий мумтоз даврига мансуб бўлган турлари кирган. Шунинг учун қадимги тилшуносларнинг тутган ўрни ўз аҳамиятини йўқотмаган. Шу билан бирга араб дунёсида ҳозир мавжуд бўлган тил ҳолатини назардан туширмаслик керак. Биринчи масала – адабий тилни қоғозга тушириш. Иккинчи масала – қоғоздаги ёзувни товуш – фонетикага ўзгартириш. Учинчи масала – ҳудуд шевалари ўртасида фарқланиш. Шунинг учун бир классик матн турли ҳудудларда турлича ҳаракатлар билан ўқилиши мумкин. Бу ҳодиса замонавий адабиётда оддий ҳол бўлиб қолган. Шу каби фонетик ўзгаришлар

алоҳида сўзларгагина эмас, балки таркибида аниқ фонемаларга эга бўлган бутун адабий лексикага хосдир. Маълумки, адабий ج ҳарфи Миср шевасида “г” га ўзгарган. Сурияда эса “ж” га ўзгарган. Бу ҳол ҳудудий фонетик вариантлар ёзувида ҳам ўз аксини топган. Баъзида уларнинг турли график вариантлари юзага келади. Улар асосан араб тилига хос бўлмаган “г” фонемаси билан боғлиқ ва бу араб ёзувида “жим”, “қаф”, “каф” ва (Сурия ва Ироқда) “ғайн” орқали ҳам ифодаланади. Масалан “божхона” сўзи Мисрда “жумрук” (гумрук), Сурия, Ироқда “кумрук” (гумрук), Тунисда “қумруқ” шаклида қўлланилади. 2 Араб мамлакатларида луғавий ҳолат. Араб адабий тили билан шева ўртасидаги фарқлар. Шунингдек, фонетик даражадаги ҳудудий вариантларга сўз урғусининг ўзгариши ҳам хосдир. Бу ерда ҳам ҳудудлар ўртасида ихтилофлар мавжуд. Масалан, Қоҳира шевасида “мактаб” сўзи “мадр à са” , Дамашқ шевасида “м à драса” ва Марокашда “медр à са” деб талаффуз қилинади. Баъзи кам қўлланиладиган ёки деярли қўлланилмайдиган вариантларни умумадабий вариантлар қаторига киритиб бўлмайди. Масалан, روباط (одамлар колоннаси) ўрнига روبا��ت каби сўзлар, шунингдек � ديبرط (торпеда) ўрнига ديبرت ва бошқалар. Бу ерда гап талаффузда онгли ва онгсиз равишда қўйилган хатолар ҳақида кетяпти. Масалан “тажриба” ўрнига “тажруба”, “дастур” ўрнига “дустур” ишлатилади. Араб тилида сўз негизларининг 4 хил варианти фарқланади: 1.Фономатик Фонетик 3.Грамматик 4.Орфографик. Фонематик вариантлар деганда, бир ўзак ичида сўзнинг фонетик таркибида қисман ўзгариш рўй берилиши тушунилади. Бу гуруҳ ўзгаришлар энг кўп учрайдиган вариантлар туридир. Бир ўзак ичида, яъни ундош ҳарфлар ўзгармасдан туриб, унли ҳарфлар (ҳаракатлар) ҳисобига турлича ўқиш вариантлари ҳам мавжуд. Масалан, кабд-кабид – “жигар”, фахз-фахиз – “ сон”, хутва-хатва – “қадам, катиф-китф – “елка”, узн-узун – “қулоқ” ва бошқалар.

Кўпинча уч ўзакли феълларнинг масдарлари турлича ҳаракатланади. Масалан: кизб-казиб – “ёлғон” (масд. Казаб ); қабул-қубул – “қабул” (масд. қабила ); ваддун-виддун-вуддун – “ муҳаббат”, “севги”; мақрабатун- мақрибатун-мақрубатун – “яқинлик”. Бундай фонетик жараён кўпинча феълларга ҳам тегишлидир. Феълларда асосан ўрта ундош ҳарфининг унлиси ўзгаради. Масалан َعَزَف – َ عِزَف – “ қўрқмоқ”, “ҳайиқмоқ”, غ َر��ف – غ ِر��ف – “ бўш бўлмоқ”, َ رِذق – َ رُذق – “ ифлос бўлмоқ; ل ُمك – َ ل ِمك – ل َمك – “ тўлиқ бўлмоқ” ва ҳоказолар. Бу мисолларда феълларнинг ўрта ўзак ҳаракатининг ўзгариши сўзларнинг лексик маъноларини ўзгартиргани йўқ ёки ўтимсиз феълни ўтимли феълга айлантиргани йўқ. Маълумки, ҳозирги-келаси замон феълининг ўрта ўзаги ўтган замон феълининг ўрта ўзагига қараб аниқланади. Вариантлилик бу ерда ҳам тез-тез учрайди. Масалан: َ رَد��ق (и)дан ُ رَد��ْقي ;رد ��ق (а)дан ُ رُد��ْقي – “ мумкин бўлмоқ”. Баъзида икки перфектга (яъни ўтган замон шаклига) бир имперфект (яъни ҳозирги-келаси замон) тўғри келиши мумкин. Масалан: َ ل َمَك ва َ ل ُمَك дан ُ ل ُمْكَي Кўпинча бир феълнинг ўрта ўзаги иккита ҳам бўлади. Масалан: َ كتف дан ُ ك ُتْفي ва ُ ك ِتْفي –“ ёндирмоқ, йўқ қилмоқ” ёки َ دَسف дан ُ دُسْف َي ва ُ دِسْف َي – “ бузилмоқ” (овқат). Ўзак ундошларнинг ўзгаришлари камроқ учрайди, улар одатда фонетик қоидалар томонидан “ҳисобланиб” турилади. Бу ҳодиса араб тилшунослигида " لاد ��بلإا يو ��غللا " (Луғавий алмаштириш, луғавий бадал) атамасини олган. Унинг маъноси “ҳарфларни алмаштириш ва бир ҳарф ўрнига бошқа ҳарф қўйиш” демакдир. Шу билан бирга қолган ўзак ҳарфлар ўзгармай қолади. Бир-бирига алоқадор (коррелатив) ундошлар жуфт сўзларда талаффузда барча ўринларда махражда бўлишлари керак. Адабиётлар 1. Ахманова О.С. О фонетических и морфологических вариантах слова. М.Изд-ва. А H СССР.1956.

2. Белкин В.М. Арабская лексикология. М.:1975. 2 5- 33 бетлар. 3. Гранде Б.М. Арабская грамматик a в сравнительно-историческом освещении. М.: 1963. 10-бет. 4. " " ةرهاقلا صئاصخلا حتفلا وبأ ينج نبا1956

Похожие

Араб тилида синонимия

Араб тилида полисемия – кўп маънолилик

Араб ва ўзбек тилларида сўз туркумлари

Узбек ва араб тилида олмошларнинг қиёсий таснифи

Араб луғатшунослиги